Evolutsion ta’limotning tabiiy-ilmiy va ijtimoiy-iqtisodiy asoslari - Биология - Рефераты

Evolutsion ta’limotning tabiiy-ilmiy va ijtimoiy-iqtisodiy asoslari

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

2166.59765625 KB

Evolutsion ta’limotning tabiiy-ilmiy va ijtimoiy-iqtisodiy asoslari Reja: Sistematika va boshqa tabiiy fanlarning rivojlanishi  J. B. Lamark ta’limoti  XIX asrda Angliyaning ijtimoiy-iqtisodiy sharoiti  Darvinnmg tarjimayi holi va «Bigl» kemasidagi safari

Sistematika va boshqa tabiiy fanlarning rivojlanishi. XV asrn ing yarmiga kelib Yevropa mamlakatlarida feodalizm o‘rniga burjuaziya hokimiyati o‘rnatildi. Natijada sanoat mar- kazl ari, yirik shaharlar bunyod etildi, fan, texnika birmuncha rivojlandi. Uzoq safarlarga chiqish, o‘zga mamlakatlarni bosib olish, ularning tabiiy boyliklarini talash, xalqlarni ekspluatatsiya qilish avj oldi. Yirik shaharlarda botanika va hayvonot bog‘lari tashkil etildi. Boshqa yerlardan yevropaliklarga notanish ko‘pgina o‘simlik va hayvon turlari keltirildi. Bularning hammasi o‘simlik va hayvonlarni o‘rganishga katta qiziqish uyg‘otdi. Buning oqibatida odamlarning o‘simlik va hayvonlar to‘g‘risidagi bilimlari antik dunyoga nisbatan bir necha marta ortadi. Botanika, zoologiya fanlarini yanada rivojlantirish uchun avvalo ma’lum bo‘lgan o‘simlik va hayvon turlarini guruhlash ehti- yoji tug‘ildi. Bu masala bilan mashhur shved olimi Karl Linney (34-rasm) (1707—1778) shug‘ullandi. Fan fidoyisi 10 mingdan ortiq o‘simlik, 4200 dan ortiq hayvon turlarini tavsiflab berdi. Turlarni avlodlarga, avlodlarni esa oilalarga, oilalarni turkumlarga, turkumlarni esa sinflarga birlashtirdi. Sizlar botanika, zoologiya fanlarini o‘qiganingizda suv o‘tlari, sporali o‘simliklar, ochiq va yopiq urug‘lilar, umurtqasiz va umurtqali hayvonlarning bir qancha tiplari, sinflari, turkumlari, oilalari, avlod va turlari bilan tanishgansiz. Hozirgi vaqtda biologiya fanining turli shoxobchalari juda rivojlanib ketgan. Shu sababli o‘simlik va hayvonlarni sistemaga solganda ularning bir qancha belgi, xossalari e’tiborga olinadi. Bu 34- rasm. Karl Linney esa o‘z navbatida tirik mavjudotlar qonqardoshligiga asoslanib, sistemaga solish imkonini beradi. K. Linney zamonida esa biologiyaning juda ko‘p sohalari hali rivojlanmagan edi. Shu sababli K. Linney o‘simlik va hayvonlarning ayrim belgilarigagina asoslangan holda sun’iy sistema tuzishga muvaffaq bo‘ldi. U barcha o‘simliklarni changdonlari soniga, changchi iplarining uzun-qisqaligiga va birlashishiga qarab 24 sinfga, hayvonlarni tuzilishiga ko‘ra 6 sinfga bo‘ldi. Buning oqibatida kelib chiqishi, qon-qardoshligi yaqin bo‘lgan organizmlar boshqa-boshqa sinflarga,

aksincha, kelib chiqishi, qon-qardoshligi har xil organizmlar bir sinfga birlashtirildi. K. Linney o‘simlik, hayvon turlari o‘zgarmaydi, degan. Uning tomonidan tuzilgan sistema sun’iy bo‘lsa-da, biroq mazkur faoliyat keyinchalik organik olamni atroflicha o‘rganishga imkon berdi. Linney ishlaridan so‘ng botanika, zoologiya fanlari tez sur’atlar bilan rivoj topdi . Biologiya fani rivojiga fransuz olimi Jorj Kyuve katta hissa qo‘shdi. U morfologiya, anatomiya, sistematika, paleontologiya sohalarida tadqiqot olib borgan olimdir. Uning ta’kidlashicha, morfologiya fanining asosiy vazifasi hayvonlar tuzilishini oddiygina tasvirlash bo‘lmay, balki uning qonuniyatlarini ochishdan iborat. Kyuve mulohazasiga ko‘ra, har qanday tirik mavjudot bir butun sistema bo‘lib, uning organlari bir-biri bilan uzviy bog‘liq. Shunga ko‘ra, hayvonning bir organi masalan, ovqat hazm qi- lish organining o‘zgarishi u bilan aloqador bo‘lgan boshqa organlarning ham o‘zgarishiga olib keladi. Olim og‘izda hayvon organlarini bir-biriga bog‘liq holda o‘zgarishini e’tirof etsa ham, lekin amalda uni inkor etdi. Kyuve ilgari surgan mulohazaga binoan har bir hayvon turi o‘zi yashaydigan muhitga muvofiq ravishda yaratilgan. Shu bois, hayvonlarda hech qanday o‘zgarish sodir bo‘lmaydi. Kyuve o‘zi kashf qilgan korrelyatsiya prinsipini hayvon sistematikasiga ham tatbiq etdi. U Linneydan farqli ravishda hayvonlarni sistemaga solishda tashqi muhit bilan bog‘lovchi asosiy organ—nerv sistemasi tuzilishiga e’tiborni qaratish lozimligini aytdi. Nerv sistemasi tuzilishiga qarab olim barcha hayvonlarni 4 guruhga — tipga ajratdi. Bular umurtqalilar, molluskalar, bo‘g‘imlilar, shu’lalilar. Kyuve qayd qilishicha bu hayvon tiplari doimiy, o‘zgarmasdir. XVIII—XIX asrlarda hayvon va o‘simliklarning shaxsiy taraqqiyotini o‘rganish sohasida ham birmuncha tadqiqotlar olib borildi. Birinchi marta Karl Ber 1827-yili sutemizuvchi hayvonlarda tuxum hujayrasini kashf etdi. U jo‘janing rivojlanishini sinchiklab o‘rganib, uning organlari asta-sekinlik bilan rivoj- laishini aniqladi va umurtqalilarning turli sinflariga mansub hayvonlar embrion rivojlanishining dastlabki bosqichlarida o‘zaro o‘xshashliklarini aniqladi.

XVIII asrning oxiri XIX asrning boshlarida qazilma holdasaqlangan hayvon va o‘simliklar to‘g‘risidagi fan paleontologiya shakllandi. Bu fanning rivojlanishida Jorj Kyuve xizmatlari niho yatda katta bo‘ldi. Kyuve qazilma holdagi sutemizuvchilar, sudral ib yuruvchilarning 150 dan ortiq turini o‘rgandi. U korrelyatsiya prinsipidan foydalanib, ilgari yashab, o‘lib ketgan hayvonlarning topilgan ayrim suyaklariga qarab butun hayvon qiyofasini tiklash metodini kashf etgan va undan amaliyotda foydalandi. U turli era va davrlarda hayvonot dunyosining turlituman xillari yashaganlig ini aniqladi. Vaqt o‘tishi bilan ular murakkablashganini ko‘rgan bo‘lishiga qaramay, olim ularni halokatlar nazariyasi bilan tushuntirishga intildi. XIX asrning 40-yillariga kelib hujayra nazariyasi yaratildi.Uning mualliflari bo‘lib nemis olimlari T.Shvann, M. Shleyden sanaladi. Hujayra nazariyasining kashf qilinishi XIX asrdagi ta bi at shunoslik fanining ulkan yutuqlaridan biri hisoblanadi. Hujayra nazariyasiga ko‘ra barcha tirik mavjudotlar, o‘simliklar, hayvonlar, odamlar tanasi hujayralardan tashkil topgan. Hujayra nazariyasi barcha organizmlar tuzilishi jihatidan o‘zaro o‘xshash degan tushunchaga asos bo‘lib xizmat qildi. J. B. Lamark ta’limoti Organik dunyo evolutsiyasi haqidagi nazariyani birinchi marta fransuz tabiatshunosi Jan Batist Lamark (1744—1829) yaratdi (35-rasm). U dastlab botanika, keyinchalik zoologiya sohasida ilmiy izlanishlar olib bordi. Lamark evolutsiya haqidagi g‘oyan i dastlab «Zoologiyaga kirish» asarida ilgari surgan bo‘lsa-da, 1809-yilda chop etilgan «Zoologiya falsafasi» asarida uni evolut sion nazariya holiga keltirdi. Lamark fikricha, sodda mavjudotlar o‘z-o‘zidan anorganik tabiatdan paydo bo‘ladi. Keyinc halik tashqi muhit ta’siri ostida o‘zgarib, davrlar o‘tishi bilan murakk ablashib, tuzilishi yuksak bo‘lgan organizmlarga aylanadi. Binobarin, organizmlar evolutsiyasida vaqt asosiy omil sifatida muhim ahamiyatga ega. Organizmlar murakkabla shar ekan, u holda nima sababdan hozirgi vaqtda o‘simlik va hayvonlar olamida oddiy mavjudotlar ham uchraydi, degan savolga javob berib, olim ular yaqindagina

o‘lik tabiat- dan hosil bo‘lgan va takomillashishga hali ulgurmagan, deb izoh beradi. Lamark hayvonlar sistematikasi bilan ham shug‘ullangan. U barcha hayvonlarni 14 sinfga ajratgan. Ulardan 4 ta sinf umurtqalilarga, 10 ta sinf umurtqasizlarga tegishlidir. U hay- von larni ovqatlanish, qon aylanish, nafas olish va nerv sistema- siga qarab 6 bosqichga ajratdi. Olim hayvonlar quyi bosqichdan yuqori bosqichga ko‘tar ilar ekan, qayd etilgan organlar sistemasi murakkablasha borganligini e’tirof etdi. Binobarin, Lamark K. Linneydan farqli ravishda tabiiy sistema tuzishga intildi. Lamarkning eng buyuk xizmati shundaki, uning evolutsion g‘oyasi juda ko‘p dalillar bilan tasdiqlandi. Olim e’tirof etishicha, organizmlarning o‘zga rishi, bir tomondan uning yangi turlarining paydo bo‘l ishi, ikkinchi tomondan tako millashishga bo‘lgan intilishi, tashqi omillarning bevosita ta’siri tufayli amalga oshgan. Lamark qayd etishicha, o‘simliklar, nerv sistemasi yaxshi rivojlanmagan tuban hayvonlar, tashqi muhit ta’sirida to‘ g‘ 35-rasm. Jan Batist Lamark ridan to‘g‘ri o‘zgaradilar. Nerv sistemasi tuzilishi murakkab bo‘lgan hayvonlar esa bilvosita, ya’ni ularning talabi, qiliq-odatlari, organlarining mashq qilishi yoki qilmasligi natijasida o‘zgaradi. Lamark organik olamdagi o‘zgarishlar asta-sekin ro‘y beradi deb to‘g‘ri ko‘rsatgan bo‘lsa-da turlarning haqiqatan ham tabiatda real ekanligini tan olmadi. Olim organik olam evolutsiyasi haqidagi nazariyaga asos solgan bo‘lsa-da, lekin evolutsiyaning harakatlantiruvchi kuchlari — yashash uchun kurash, tabiiy tanlanish ekanligini bila olmadi. XIX asrning birinchi yarmiga kelib tabiatshunoslikning turli shoxobchalarida to‘plangan dalillar organik olam qotib qolmaganligini, o‘zgarishini ko‘rsatdi. Organik olamdagi o‘zgaruvchanlik e’tirof qilinsa ham nima sababdan har bir organizm turi o‘zi yashaydigan muhit sharoitig a moslashgan, degan muammo hali o‘z yechimini topmagan hamda organik olam evolutsiyasi haqida yagona nazariya hali yaratilmagan edi. Tabiatshunoslik oldida turgan asosiy vazifa, uning turli shoxobchalarida yig‘ilgan dalillarni, fikr-mulohazalarni xulo- salash va ular zamirida organik olam

evolutsiyasi haqida yaxlit nazariya ishlab chiqish edi. Shundagina tabiatshunoslik fani sohasida uzoq asrlardan beri hukmronlik qilib kelayotgan noto‘g‘ri dunyoqarashlarga xotima berilgan va biologiyaning bundan keyingi rivoji ilmiy asosga yo‘naltirilgan bo‘lar edi. Bu ulkan vazifani bajarish uchun haddan tashqari sinchkov va keng mantiqqa ega bo‘lgan zukko shaxs zarur edi. Charlz Darvin o‘zining shunday shaxs ekanligini amalda namoyon etdi. XIX asrda Angliyaning ijtimoiy-iqtisodiy sharoiti XIX asrga kelib Angliya juda ko‘p mamlakatlarni bosib olgan sanoati, qishloq xo‘jaligi rivojlangan yirik kapitalistik mamlakat sanalardi. Sanoatining rivojlanishi qishloq aholisi bir qismining shaharda yashashiga imkon berdi. Sanoatning gurkirab rivojla- nishi chorvachilik va qishloq xo‘jaligidan olinadigan xomashyo ning tobora ko‘payishini talab qila boshladi. Xomashyoga bo‘lgan talabni qondirish maqsadida ingliz seleksionerlari ko‘p mahsulot beradigan qo‘y, qoramol, parranda zotlarini, ko‘p hosil beradigan sabzavot va donli ekinlar navlarini chiqara boshladi. Seleksiya bilan shug‘ullanish ommaviy tus oldi. Seleksiya natijalari o‘sha davrda hukmron bo‘lgan hayvon, o‘simlik organizmlari o‘zgarmas, degan tushunchalarga xotima berdi. Angliya hukumati sanoatni rivojlantirish uchun yangi-yangi xomashyo manbalarini topish uchun o‘zga yurtlarga ekspedi- tsiyalar tashkil etar edi. Ana shunday ekspeditsiyalarning birida Ch. Darv in ham tabiatshunos sifatida qatnashdi (36-rasm). Darvinnmg tarjimayi holi va «Bigl» kemasidagi safari. Charlz Darvin 1809-yil 12-fevralda Angliyaning Shryusberi shahrida shifokor oilasida tavallud topdi. U maktabni tugatgach, Edinburg dorilfununining shifokorlar tayyorlaydigan fakultetiga o‘qishga kirdi. Biroq ko‘pgina tibbiyot fanlarining lotin tilida o‘qitilishi hamda bemorlarning narkozsiz operatsiya qilinishi Darvinda tibbiyotga nisbatan hech qanday qiziqish uyg‘otmadi. Shu sababli u dorilfununni tashlab, otasining tavsiyasiga ko‘ra Kembrij dorilfununining cherkov xodimlari tayyorlaydigan fakultetiga o‘qishga kirdi. Bu yerda Darvin diniy aqidalar bilan unchalik shug‘ullanmasdan, professorlar D. Guker va A. Sedj- vik lar rahbarligida tabiiy

fanlar bilan mashg‘ul bo‘ldi va tabiatga uyushtirilgan ekspedit siyalarda faol qatnashdi. 36-rasm. «Bigl» kemasidagi safar marshruti. 1831-yili dorilfununni tamomlagan Darvin cherkov xodimi bo‘lib ishlamadi. Yosh Darvinning tabiiy fanlarni o‘rganishga bo‘lgan ishtiyoqining zo‘rligi va tabiat qo‘ynida kuzatish ishlari olib borish mahoratidan xabardor bo‘lgan professor Genslo uni dunyo safariga otlanayotgan «Bigl» kemasiga tabiatshunos sifatida qabul qilinishiga tavsiyanoma berdi. Mazkur kemada Darvin besh yil mobaynida Atlantika, Tinch va Hind okeanlarining ko‘pgina orollarida, Janubiy Amerikaning sharqiy, g‘arbiy qirg‘oqlarida, Avstraliya, Afri kaning janubiy olkalarida bo‘ldi va u yerlarda qadimgi davrlarda va hozirgi vaqtda tarqalgan o‘simlik va hayvonlar bilan ta- nishdi. U ilgarigi vaqtlarda o‘lib ketgan va hozirda yashayotgan hayvonlar o‘rtasida juda ko‘p o‘xshashlik va farqlar borligini e’tirof etdi. Shimoliy va Janubiy Amerika hayvonlarini o‘zaro taqqoslab, Darvin Janubiy Amerikada lama, tapir, yalqov, chumolixo‘r, zirkli hayvonlar borligini, ular Shimoliy Amerikada uchramasligini aniqladi. Darvinning uqtirishicha, qadimgi davrlarda bu ikki qit’a yagona bo‘lgan. Keyinchalik Meksika tog‘lari tufayli ikkiga bo‘lingan. Natijada ularning hayvonot va o‘simlik olamida farqlar paydo bo‘lgan. Darvinni ayniqsa, Janubiy Amerikaning g‘arb iy qir g‘og‘idan 900 km uzoqlikdag i Galapagoss arxip e lagining hayv onot va o‘simliklar olami hayratga soladi. U yerda qushlar, sudralib yuruvchilar ko‘p uchraydi. Chumchuqs imonlar turkumiga kiruvchi Shimoliy Amerika Yevropa Osiyo Afrika Janubiy Amerika«Bigl» kemasining yo‘li Ekvator

vyuroklar (37-rasm), sudraluvchilardan toshbaqalarning har bir orold agi turlari o‘ziga xos tuzil ishga ega. Umuman olganda, Galapagoss arxipelagining hayvonot va o‘simliklar olami Janubiy Amerika hayvon va o‘simliklariga o‘xshash, lekin ayrim belgi, xossalari bo‘yicha farq qiladi. Darvin besh yillik safaridan juda boy kolleksiya, gerbariy va qotirilgan hayvonlar bilan qaytdi. Bu besh yillik safar organik olam evolu- tsiyasi haqidagi ta’limotni yaratish uchun asos bo‘lgan dalillarni to‘plash imkoniyatini yaratdi va Darvinning kelajagini belgilab 37-rasm. Galapagoss tog‘ berdivyuroklari. Ularning tumshuqlaridagi farq.

Adabiyotlar 1. G’afurov A. T. Darvinizm Toshkent, o’qituvchi1992 yil. 2. Воронцов Н. П.,Сухорукова Л.Н. Эволюционная органического мира. М. Просвешение 1991 3. To’raqulov Yo. X. malekulyar biologiya. Toshkent, o’qituvchi1993 yil 4. Иорданскис Н. Н. Эволюция жизни. М.Издательский центр “Академия” 2001 5. Inge-Vechtomov S.G. Genetika s osnovami selektsii. Moskva., «Vsshaya shkola», 1989 g. 6. Lobashev M.Ye., Vatti K.V., Tixamirova M.M. Genetika s osnovami selektsii. Moskva, «Prosveshenie», 1979 god.

Похожие

Evolutsion ta'limot

Evolutsion tushunchalarning paydo bo‘lishi

Evolutsion jarayonning turli yo‘nalishlari

Tabiiy va sun’iy ekosistemalar

Irsiyatning sitologik asoslari va molekulyar asoslari