Evolutsion tushunchalarning paydo bo‘lishi - Биология - Рефераты

Evolutsion tushunchalarning paydo bo‘lishi

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

4349.923828125 KB

Evolutsion tushunchalarning paydo bo‘lishi 1. Qadimgi sharq mamlakatlari. Tabiatning tuzilishi, unda ro‘y beradigan voqea-hodisalar haqidagi tasavvurlar eramizdan bir necha ming yillar ilgari qadimgi sharq mamlakatlari — Misr, Xitoy, Hindistonda paydo bo‘lgan. Xususan, qadimgi Misrda ko‘pgina hayvon, o‘simlik turlari farqlangan. Donli, sabzavot, mevali daraxtlar ekib o‘stirilgan. Qoramol, ot, qo‘y, echki, eshak, cho‘chqalar boqilgan. Bir o‘rkachli tuya, ohu, mushuk, g‘oz, o‘rdak, kaptar, oqqush turlari xonakilashtirilgan. Qadimgi Hindistonda yashovchilar tabiat olov, yer, suv, havo, efirdan tashkil topgan, yer, suv, havo va olovn ing o‘zaro kombinatsiyasidan tirik organizmlar, o‘simliklar, hayvonlar paydo bo‘lgan, ular o‘t, shilimshiq modda bilan o‘zaro aralashishi natijasida qon, go‘sht, yog‘, suyak, miya hosil bo‘lgan degan fikrni yoqlaganlar. Miloddan oldingi VI—I asrlarda yaratilgan tabiatga oid qo‘llanmalarda qayd qilinishicha, tirik mavjudotlarda bolalarning ota-onalarga o‘xshashligini ta’minlovchi o‘zgarmas irsiy sifatlar mavjud. Bola erkak va ayolning urchish organlarining qo‘shilishidan paydo bo‘ladi. Miloddan oldingi IX—VII asrlarda Xitoyda yozilgan asarlarda tabiatdagi barcha narsalar — suv, olov, yer, metallar bir-biriga qarama-qarshi bo‘lgan moddiy zarrachalardan paydo bo‘lgan, ular o‘z navbatida o‘simliklar, hayvonlar, odamlar- ning kelib chiqishi uchun asos deb hisoblangan. Miloddan oldin yashagan xitoyliklar ikki ming yil mobaynida dehqonchilik, qoramolchilik bilan shug‘ullanishgan. Shu sababli ham Xitoy ko‘pgina madaniy o‘simliklar, xonakilashtirilgan hayvon turlar ining vatani sanaladi. Sharq mamlakatlarida miloddan oldingi paydo bo‘lgan o‘lik va tirik tabiat to‘g‘risidagi tasavvurlar, tushunchalar keyinchalik qadimgi Yunon va Rim faniga o‘z ta’sirini ko‘rsatgan. 2. Qadimgi Yunoniston va Rim. Miloddan avvalgi V asrgacha yashagan yunon olimlari tushunchasiga ko‘ra olam — suv, olov va havodan paydo bo‘lgan. 1

Dastlabki hayvonlar esa suvdan kelib chiqqan. Ular tanasini tangachalar qoplagan. Quruqlikda yashashga o‘tishi bilan esa tangachalar yo‘qolgan. Geraklit tabiat o‘zgaruvchan, u doimo yangilanib turadi degan. Empedokl (490—430) fikricha barcha o‘lik va tirik tabiat bir-biriga qarama- qarshi bo‘lgan olov, suv, havo, tuproqdan tarqalgan. Dastlab hayvonlarning a’zolari, qismlari alohida-alohida paydo bo‘lgan, so‘ng ular «Muhabbat» ta’sirida o‘zaro qo‘shilib turli organizmlarni hosil etgan. Organlarning bir-biriga muvofiq qo‘shilishidan normal, nomuvofiq qo‘shilishidan esa anormal organizmlar rivojlangan. Oldingilar urchib nasl qoldirgan, keyingilari esa o‘lib ketgan. Qadimgi Yunonistondagi tabiatshunoslik rivojiga Aristotel (384—322), ayniqsa, katta hissa qo‘shgan. U hayvonlar klassifikatsiya asosini yaratgan. Solishtirma anatomiya, embriologiya sohasida dastlabki fikrlarini bayon etgan. U «Hayvonlar tarixi», «Hayvonlar tanasining qismlari» degan asarlarni yozgan. Bu asarlarda olim tabiatda hayvonlarning asta-sekin rivojlanishi to‘g‘risida ba’zi fikrlarni ilgari surgan. Aristotel hayvonlarning 500 ga yaqin turini bilgan. U hayvonlarni klassifikatsiyalashda ayrim xossalarga emas, balki ko‘p belgilarga e’tibor berish ker akligini e’tirof etgan va barcha hayvonlarni ikkita katta guruhga: «qonlilar» va «qonsizlar»ga bo‘lgan. Bu guruhlar hozirgi «umurtqalilar» va «umurtqasiz- lar»ga to‘g‘ri keladi. Qonlilar 5 katta avlodga ajratilgan. «Katta avlod» tushunchasi hozirgi paytdagi «sinf» tushunchasiga hamohangdir. Aristotel «qonsizl ar»dan 130 ta turni bilgan. Olimning uqtirishicha meduza, aktiniya, bulutlar tuzi- lishi jihatidan bir tomondan hayvonlarga, ikkinchi tomondan o‘simliklarga o‘xshash. Shuning uchun ularni olim «zoofitlar» deb atagan. «Hayvonlarning paydo bo‘lishi» asarida uqtiri- lishicha, embrion ma’lum izchillikda rivojlanadi. Oldin zoofitlar, keyin umuman hayvonlar, so‘ng o‘z turiga xos tuzil ishga va nihoyat shaxsiy xossalarga ega bo‘ladi. Olim fikricha, qonli hayvonlarning barchasida ichki organlar o‘zaro o‘xshash va bir xil joylashgan. Aristotelning shogirdlaridan biri Teofrast o‘simliklarning 400 dan ortiq turini o‘rgangan. Ularning tuzilishini, fiziologiyasini, amaliy ahamiyatini tasvirlab 2

bergan. U bir o‘simlik turi boshqa turga aylanishi mumkin, degan fikrni quvvatlagan. Rim olimi Lukretsiy Kar (er.av. 99—55) olam o‘z-o‘zidan paydo bo‘lgan, hayvonlar nam yerdan kelib chiqqan, dastlab ularning mayib-majruh xillari, keyinchalik harakatlanadigan, oziqlanadigan, urchiydigan, dushmandan o‘zini himoya qiladigan normal hayvonlar paydo bo‘lgan, degan. Klavdiy Galen (130 —200) tibbiyot asoschilaridan biri bo‘lgan. U qo‘y, it, ayiq va boshqa umurtqali hayvonlarning tuzilishini o‘rgangan. Maymun va odam tana tuzilishi o‘xshashligini e’tirof etgan. Biroq uning fiziologiya sohasidagi tushunchalarida ba’zi xatoliklarga yo‘l qo‘yilgan. Masalan, havo yurakka boradi, qon yurakning bir qo rinchasidan ikkinchisiga, ular orasidagi devor teshiklaridan o‘tadi, degan fikrlari shular jumlasidandir. 3. Markaziy Osiyo xalqlarining hayotida dehqonchilik, chorvachilik, tibbiyot va boshqa sohalardagi faoliyatni, tabiat hodi salarini tasvirlovchi muqaddas kitoblar juda qadimdan mavjud bo‘lgan. Ulardan biri bundan 2700 yil ilgari yaratilgan «Avesto»dir. Unda Markaziy Osiyo va qo‘shni mamlakatlarning tabiiy resurslari, hayvonot va o‘simliklar dunyosi, tabiati, insonlar hayoti haqida ma’lumotlar keltirilgan. Avestoda dunyoning yaratilishi, tabiat va undagi narsalar, voqea-hodisalar, odamlarning hayot kechirish tarzi bir-biriga qarama-qarshi kuchlar — Axura Mazda va Anxra Manuning o‘zaro kurashi sifatida tasvirlangan. Koinot va hayotning yaratuvchisi Axura Mazda yaxshi va go‘zal narsalarni bunyod etsa, Anxra Manu yomon, xunuk narsalar, chunonchi, bo‘ri, ajdaho, zararkunanda hasharotlar, chayon, qurbaqa, chivin, chumolilarni yaratgan. It vafodor va foydali, bo‘ri esa yovuzlik timsoli sifatida talqin qilingan. Avestoning tibbiyotga doir bo‘limida toza suvni ehtiyot qi- lish, nopok narsalarni quduq, buloqlarga yaqinlashtirmaslik, tozalik va poklikka rioya qilish, tirnoq va sochlarga pokiza munosabatda bo‘lish lozimligi ta’kidlanadi. Tuproq, yer muqaddas sanalgan. Shu sababli o‘liklarni tupro q qa ko‘mish man etilgan. O‘liklar qurt-qumursqalar va yovvoyi hayvonlarga yemish bo‘lgan. Bunga 3

asosiy sabab, bir tomondan, tuproqni iflos qilmaslik bo‘lsa, ikkinchi tomondan, o‘lim zardushtlik bo‘yicha dushman sifatida talqin qilingan. O‘rta asrlarda Yevropada tabiiyot fanlari inqirozga uchragan bir davrda, Markaziy Osiyoda u anchagina rivojlangan. Markaziy Osiyo olimlari tabiiyot fanlarining, ayniqsa, biologiyaning rivoj- lanishiga juda katta hissa qo‘shganlar. Shu sababli ham Markaziy Osiyoning IX—XV asrlarda ijod qilgan buyuk olimlari Yevropaning XVI—XVIII asr buyuk olimlarin ing munosib o‘tmishdoshlari sanaladi. Chunonchi, Ahmad ibn Nasr Jayxoniy (870—912) Hindiston, Markaziy Osiyo, Xitoy o‘simliklari va hayvonot dunyosi haqida qimmatli ma’lumotlar to‘plagan. U o‘simlik va hayvonlarning tarqalishi, mahalliy xalqlar foydalanadigan o‘simlik va hayvonlar, ularning tabiatdagi ahamiy ati haqidagi ma’lumotlarni yozib qoldirgan. Abu Nasr Forobiy (873—950) (31-rasm) botanika, zoologiya, odam anatomiyasi va tabiatshunoslikning boshqa sohalarida mushoh ada yuritgan. U inson organizmi yaxlit sistema ekanligi, turli kasalliklar oziqla- nish tartibining o‘z garishi bilan bog‘liqligini ko‘rsatadi. Olim inson dastavval hayvonot dunyosidan ajralib chiqqan, shu sababli odamda hayvonlardan ba’zi o‘xshashliklar saqlanib qolgan deydi. U tabiiy tanlanishni, sun’iy tanlashni e’tirof etgan. O‘rta asrlardagi tabiiyot fani rivojiga, ayniqsa, Abu Rayhon Ber uniy, Abu Ali ibn Sino katta hissa qo‘shishgan. Beruniy (973—1048) Xo razmda tug‘ilib, tahsil ko‘rgan. U arab, yunon, suriya, qadimgi hind (sanskrit) tillarini bilgan, ilmning turli sohalarida faoliyat ko‘rsatib, 150 dan ortiq asarlar yozgan. Beruniyning (32-rasm) ko‘rsatishicha, tabiat beshta element— bo‘shliq, havo, olov, suv va tuproqdan hosil bo‘lgan. Olim qadimgi yunon olimi Pta lomeyning Yer olamning markazi bo‘lib, u harakatlanmaydigan sayyoradir, degan ta’limotiga tanqidiy ko‘z bilan qaragan va Yer Quyosh atrofida harakatlansa ajab emas, u yumaloq shaklda deb ta’kidlagan. Binobarin, Beruniy pol yak astronomi Kopernikdan 500 yil avval Quyosh sistemasin ing tuzi lish asoslarini to‘g‘ri tasavvur qilgan. Uning fikricha, Yer yuzasida doimo o‘zgarishlar sodir bo‘ladi. Suvsiz joylarda asta-sekin daryolar, dengizlar paydo bo‘ladi. Ular 4

ham o‘z navbatida joylar ini o‘zgartiradi. Beruniyning qayd qili- shicha, yer yuzida hayvonlar, o‘simliklar rivojlanishi uchun sharoit cheklangan, shu sababli tirik mavjudotlar orasida yashash uchun kurash 32-rasm. Abu Rayhon Beruniy. 33-rasm. Abu Ali ibn Sino. 531- rasm. Abu Nasr Forobiy.

boradi. Bu kurash ular hayotining mohiyatini tashkil etadi. Agar atrofdagi tabiat o‘simlik va hayvonlar biror turining urchishiga monelik ko‘rsatmaganda, bu tur butun Yer yuzasini egallagan bo‘lardi. Biroq bunday urchishga boshqa organizmlar qarshilik ko‘rsatadi. Ular orasidagi kurash ko‘proq moslashgan organizmlarni ro‘yobga chiqaradi. Beruniyning yashash uchun kurash, tabiiy tanlanish haqidagi fikrlariga asoslanib vatandoshimiz evolut siyaning harakatlanti ruvc hi omillarini ingliz tabiatshunosi Charlz Darvindan 800 yil ilgari ta’kidlab o‘tganligini ko‘ramiz. Beruniyning uqtirishicha, tabiatda hamma narsalar tabiat qonunlariga muvofiq yashaydi va o‘zgaradi. U tirik tabiatning tarixiy taraqqiyotini e’tirof etmasa-da, asalarilar o‘simliklardan, qurtlar go‘shtdan, chayonlar anjirdan paydo bo‘ladi, deb faraz qilgan. Olim qayd etishicha, Yer yuzining o‘zgarishi o‘simlik va hayvonlarning o‘zgarishiga olib keladi. Beruniy odamlarning rangi, qi yofasi, tabiati, axloqi turlicha bo‘lishiga irsiyatgina emas, balki tuproq, suv, havo, muhit sharoiti sababchi deb e’tirof etadi. Beruniy fikricha, odam o‘z rivojlanishi bilan hayvonlardan anchagina uzoqlashib ketgan. U xalqlarni tabaqalarga bo‘lish, uiarning birini yuqori, ikkinchisini past ko‘rish nodonlikdan boshqa narsa emas deb uqtiradi. Markaziy Osiyoning mashhur tabiatshunos olimi Abu Ali ibn Sino (980—1037) (33-rasm) tabiatning obyektiv borligiga ishonch hosil qiladi. Tog‘lar, uning fikricha suv ta’siri yoki yer- ning ko‘tar ilishi natijasida paydo bo‘lgan. Yerning ba’zi joylari bir vaqtlar dengiz tubi bo‘lgan, shuning uchun o‘sha joylarda suvda yashaydigan hayvonlarning qoldiqlari, masalan, chi- g‘anoqlar uchraydi. Ibn Sino o‘z asarlarida o‘simliklar, hayvonlar va odam o‘zaro o‘xshash, chunki ularning barchasi oziqlanadi, ko‘payadi, o‘sadi deb uqtiradi. O‘simliklar rivojla nishning quyi bosqichida, hayvonlar o‘rta bosqichida, odam esa eng yuqori bosqichida turadi. Odam tanasining tuzilishini o‘rganish taqiqlangan o‘rta asrlarda Ibn Sino odam anatomiyasi bilan yashirincha shug‘ullangan. Olim ko‘p ilmiy asarlar yozgan. Ulardan bizlargacha 242 tasi yetib kelgan. Ana shu asarlarning 23 tasi tibbiyot ilmiga bag‘ishlangan. Olim tibbiyot asoschilaridan biri sifatida katta 6

shuhrat qozongan. U o‘rta asr Sharq tibbiyot bilimlarining qomusi bo‘lgan dunyoga mashhur «Tib qonunlari»ning muallifidir. «Tib qonunlari» beshta kitobdan iborat. Birinchi kitobda odam tanasi, organlarining tuzilishi va funksiyalari, turli kasalliklarning kelib chiqish sabablari, davolash usullari bayon etiladi. Ikkinchi kitobda o‘simlik, ma’dan va hayvonlardan olinadigan dorilar va har bir dorining qaysi kasallikka davo ekanligi ko‘rsatiladi. Uchinchi kitob insonning har bir organida bo‘ladigan kasalliklar, ularni aniqlash va davolash usullariga bag‘ishlangan. To‘rtinchi kitobda jarrohlik, ya’ni suyaklarning chiqishi, sinishini davolash haqida so‘z yuritiladi. Beshinchi kitobda murakkab dorilar, ularni tayy orlash to‘g‘risida ma’lumotlar keltiriladi. Olimning «Tib qonunlari» asari 500 yil mobaynida Yevropa dorilfununlar ida asosiy tibbiyot qo‘llanmasi sifatida o‘qitilib kelindi va 40 martadan ortiq nashr qilindi. Olim odamdagi ba’zi kasalliklar (chec hak, vabo, sil) ko‘zga ko‘rinmas organizmlar orqali paydo bo‘ladi, deb qayd qiladi. Binobarin mikroskop kashf qilinmasdan, mikrobiologiya fani hali shakllanmasdan 600—700 yil oldin Ibn Sino yuqumli kasalliklar suv va havo orqali tarqalishini e’tirof etadi. Zahiriddin Muhammad Bobur (1483—1530) faqat buyuk davlat arbobi, shoir bo‘lib qolmasdan, tabiatshunos olim ham- dir. Bobur tomonidan yozilgan «Bobur noma»da Markaziy Osiyo, Afg‘oniston, Hindiston kabi mamlakatlarning tarixi, geografiyasi, xalqlar turmush tarzi, madaniyati bilan birga o‘simlik va hayv onot olami to‘g‘risida qiziqarli ma’lumotlar berilgan. Bobur adabiyotlarda keltirilgan yoki birovlardan eshitganlari emas, balki o‘zi ko‘rgan, kuzatgan hayvonlar, o‘simliklar tuzi- lishi, hayot tarzi, ularning o‘zaro o‘xshashligi yoki farqlari haqidagi ma’lumotlarni bayon etadi. Xususan, u Samarqand, Buxoro yaylovlarida archalar, butalar, sarvlar, zaytunlar, chinorlar ko‘pligini, bu yerlardagi hayvonlarning ko‘pchiligi Hindiston hayvonlariga o‘xshashligini aytadi. Bobur to‘ti, tovuq, laylak, o‘rdak, fil, maymun, delfin, timsoh, kiyik va boshqa hayvonlarning tashqi qiy ofasini, hayot kechirish tarzini tasvirlaydi. Bobur hayvonot dunyosini to‘rt guruhga: quruqlik hayvonlari, parrandalar, suv yaqinida yashaydigan hayvonlar va suv hayvonlariga ajratgan. 7

Muxtasar qilib aytganda, tabiat, undagi voqea-hodisalar haqidagi tasavvurlar, tushunchalar, bilimlar 3000–4000 yillar mobaynida asta-sekin to‘plana borgan. Tabiat, undagi o‘simliklar, hayvonlar tuzilishi, ularda ro‘y beradigan o‘zgarishlar haqidagi bilimlarning to‘planishida o‘rta asrlarda yashagan Markaziy Osiyo olimlarining faoliyati benihoyat yuksak bo‘lgan. 8

Adabiyotlar 1. G’afurov A. T. Darvinizm Toshkent, o’qituvchi1992 yil. 2. Воронцов Н. П.,Сухорукова Л.Н. Эволюционная органического мира. М. Просвешение 1991 3. To’raqulov Yo. X. malekulyar biologiya. Toshkent, o’qituvchi1993 yil 4. Иорданскис Н. Н. Эволюция жизни. М.Издательский центр “Академия” 2001 5. Inge-Vechtomov S.G. Genetika s osnovami selektsii. Moskva., «Vsshaya shkola», 1989 g. 6. Lobashev M.Ye., Vatti K.V., Tixamirova M.M. Genetika s osnovami selektsii. Moskva, «Prosveshenie», 1979 god. 9

Похожие

Evolutsion ta'limot

Evolutsion jarayonning turli yo‘nalishlari

Evolutsion ta’limotning tabiiy-ilmiy va ijtimoiy-iqtisodiy asoslari

Yerda hayotning paydo bo'lishi

Evolutsiyaning sintetik nazariyasi