Yerda hayotning paydo bo'lishi - Биология - Рефераты

Yerda hayotning paydo bo'lishi

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

134 KB

www.arxiv.uz Reja: 1. Yerda hayotning paydo bo’lishi. 2. Yerda hayotning paydo bo’lishi to’g’risidagi qarashlar. 3. Yerda hayotning paydo bo’lishi to’g’risida Oparin nazariyasi. 4. Eralar, davrlar va ulardagi hayot.

www.arxiv.uz Yerda hayotning paydo bo’lishi masalasi tabiiy fanlar kontseptsiyasining hozirgi kunga qadar mavjud eng qiyin va shu vaqtning o’zida eng qiziqarli muammolaridan hisoblanadi. U shuning uchun ham qiyinki, fan sifat jihatidan yangi hisoblanmish hayotni yaratish va uning taraqqiyotini pog’onama- pog’ona aniqlash uchun eksperimental tajriba asosida to’lig’incha yechish imkoniga hozircha ega emas. Olimlar hayotni vujudga kelish jarayonini bundan bir necha milliard yil ilgari mavjud bo’lgan muhitni aynan o’sha davrga mos keladigan qilib yaratish imkoniga ega emaslar. Hatto aynan o’sha tirik mavjudotlarning paydo bo’lish davriga monand qilib yaratilgan muhit ham model eksperimentgina bo’lib qolardi xolom. Metodologik jihatdan qiyin hayotni paydo bo’lishini aniq ravishda tushuntirish, o’sha o’tgan geologik davrni aniq yaratish bilan bog’liq. Hayotning paydo bo’lish masalasi, o’lik tabiatni tirik tabiatdan farqli xususiyatini hamda hayot evolyutsiyasini aniqlash jihatidan ham juda qiziqarli. SHunday ekan, biz quyida eng avval koinot bo’shlig’ida Yer qurrasini shakllanishi, unda hayot paydo bo’lganga qadar mavjud bo’lgan muhit, so’ngra esa hayotning ilk davri va nihoyat hayotning bunyodga kelishi va uning taraqqiyoti haqida fikr yuritamiz. Adabiyotlarda ta‘kidlanishicha, 20 mlrd. yil muqaddam koinotning qaysi bir bo’shlig’ida ulkan vodorod buluti vujudga kelgan. Gravitatsiya (tortish kuchi) ta‘sirida bu bulut siqila boshlagan, Gravitatsion energiya (kuch) asta-sekin issiqlik energiyasiga o’ta borgan, natijada mavjud bulut yulduzga aylangan. Shundan so’ng yulduz ichida mavjud energiya million (gradus)gacha yetgach, yadro reaktsiyasi boshlanib, vodorod atomi geliy atomiga aylangan va vodorodning to’rt atomidan bitta geliy atomi hosil bo’lgan. Geliy hosil bo’lish jarayonida vodorod atomlarining qo’shilish reaktsiyasi davomida kuchli energiya hosil bo’lishi davom etgan. Vodorod jamg’armasining cheklanganligi tufayli uning yadro reaktsiyasi asta-sekin to’xtab yulduz ichi bosimi sekinlashib borgan. Lekin gravitatsiya kuchiga to’sqinlik qiluvchi qarama-qarshi kuch bo’lmaganligi tufayli yulduz yanada siqila borgan.

www.arxiv.uz Gravitatsion siqilish haroratning qayta, takroriy ravishda yangitdan ko’tarilishiga sabab bo’lgan va geliyni har uch atomi uglerod yadrosiga aylangan. Geliy uglerodga nisbatan tez yonganligi tufayli yangitdan vujudga kelgan. Yulduzning ichki issiqlik bosimi kuchi gravitatsion kuchga nisbatan ustun chiqadi va yulduz yangitdan kengaya boshlaydi. Bu bosqichda u juda issiq va mahkam yadrodan iborat bo’lib, unda geliyning yonishi davom etib geliy va yonib ulgurmagan kaliy vodorod zanjiridan tashkil topgan jild (qobiq) vujudga kelgan. Astronomlar ta‘biriga ko’ra bunday yulduzlarni qanotli yulduzlar deb ataydilar. Yulduz ichida yadrolarning to’qnashuv va o’zgarish jarayonlari tuhtovsiz davom etgan. Geliy yadrolarini uglerod yadrolari bilan birikishi natijasida kislorod yadrosi, so’ngra neon, magniy, kremniy, oltingugurt va shu singari boshqa elementlarning yadrolari shakllangan. Yadro yonilg’i qoldiqlari oxiriga qadar yonib bo’lgach, yulduzlar o’z muvozanatini yo’qotishi natijasida qayta portlash hodisasi bo’lishi vaqt-vaqti bilan davom etgan. Bu portlashlar natijasida yanada yangiroq yulduzlar paydo bo’la borgan. Yulduzda sodir bo’ladigan portlashlar oqibatida juda ko’p miqdorda (cheksiz ko’p og’ir ximiyaviy element sintezi kuzatilgan, bu og’ir ximiyaviy elementlarning bir qismi kosmosga otilib chiqqan (uloqirilgan) va vodorod bilan birikkan. Natijada kosmik koinotda Yer qurrasida uchraydigan barcha ximiyaviy elementlar sintezi sodir bo’lgan. Vodorod va vodorodli birikmalardan tashkil topgan yulduzlarning kelgusi avlodida, boshdanoq (yulduzlarning shakllanish davrida) og’ir ximiyaviy elementlar aralashmasi (qotishmasi) mavjud bo’lgan. CHetdan qaraganda materiyaning barcha bo’laklari, jumladan Yer qurrasi va unda mavjud barcha moddalar yo’qdan bor bo’lgandek ko’rinadi. Haqiqatdan ham shundaymi? Bu borada falsafa va tabiat olamining o’rganilish tarixiga e‘tibor bersak, turli-tuman qarashlar borligining shohidi bo’lamiz. Yo’qdan bor bo’lish g’oyasi dastlab Arastu «Metodika»sida o’z aksini topgan. «Dastlab bo’shliq paydo bo’lgan, undan so’ng Geo (er) vujudga kelgan» degan g’oya tarafdori. Xristian

www.arxiv.uz diniy kitobi «Bibliya»da yozilishicha xudo (olloh) olamni yo’qdan, bo’shliqdan yaratgan va shundan so’ng unda tartib o’rnatgan deyiladi. Ammo yo’qning o’zi nima? Bu savolga Angliya kibernetigi U.R.Eshbi aniq javob beradi. Uning fikricha, cheksiz turli-tumanlik boshqacha qilib aytganda parokandalik yoki yo’q elementlar orasida hech qanday bog’lanishning (aloqaning) yo’qligi, predmet va hodisalar turli-tumanligining cheklanganligidir. SHunday qilib, bu falsafiy abstraktsiya, predmet va hodisalar bir-biriga bog’liq bo’lmagan, bir-biri bilan aloqador bo’lmagan olam. Tabiiyki, bunday olam mustaqil ravishda rivojlanish imkoniga ega emas. Shuning uchun ham yo’qning birlamchiligi haqidagi g’oya olloh (iloh) kuchi bo’lib, butun koinot va undagi barcha mavjudotlarning g’ayri tabiiy kuch. Olloh tomonidan yaratilganligi to’g’risidagi g’oya bilan bog’liq. O’z holiga qoldirilgan va biror-bir kuch tomonidan boshqarilmagan bunday olam soddalanish, vayron bo’lish, yemirilish va to’liq halokatga mahkum. Hozirgi ilmiy texnik taraqqiyot jarayonida hayotning elementar asoslari har tomonlama o’rganilayotganligi tufayli tabiatda sodir bo’ladigan jarayonlar haqida quyidagi fikrlarni ko’pchilik tan olinganligini shohidimiz: -koinotning barcha predmetlari va ularning rivojlanishi uch tomonlama - modda, energiya va informatsiya almashinuvidan iborat; -almashinuv jarayonida predmetlar o’rtasida modda, energiya va informatsiya almashinuvi sodir bo’ladi. Informatsiyada almashinuvchi tomonlarning har birida o’zi uchun xos bo’lgan xususiyatlar namoyon bo’ladi; -predmet va hodisalarning o’zaro modda, energiya va informatsiya almashinuvi jarayonida almashinuvchi tomonlarning xususiyatlari asosiy shartlardan hisoblanadi. Takomillashgan, murakkab, kuchli tomon tashqi muhitdan sodda tomonga nisbatan ko’p informatsiya oladi va shu vaqtning o’zida o’zi ham kuchli informatsiya manbai hisoblanadi; -almashinuv qobiliyatiga ega bo’lgan har bir tomon o’zining cheksiz xususiyatlariga ega ekan, informatsiyalar ham son jihatidan cheksizdir.

www.arxiv.uz Bu informatsiyalar qonuniy ravishda ularning biridan ikkinchisiga o’tishi muqarrar. Shunday ekan, modda, energiya va informatsiya almashinuvi jarayonini matematik ishlov usuli yordami bilan ularning murakkabligi va almashinuv darajasini aniqlash mumkin. Yuqorida eslatilgan murakkab materiya bo’laklarining nisbatan oddiydan vujudga kelishi muammosiga qaytaylik. Buning uchun quyidagi shart va sharoitlar mukammal ravishda mavjud bo’lishi asosiy shartlardan hisoblanadi: 1. Nisbatan sodda komponentlar massasining bo’lishi (mavjudligi). 2. Aloqa uchun komponentlarning printsipial qobiliyatini mavjudligi. 3. Geliy sintezi uchun sarflanadigan energiya manbai - issiqlik energiyasiga almashuvchi gravitatsiya kuchi, atomlar harakati energiyasi hamda yulduzlarning portlashi natijasida sodir bo’ladigan va o’ta yangi yulduzlar hosil bo’lishi uchun sarflanadigan energiyaning mavjudligi. 4. Yangitdan vujudga kelgan ximiyaviy elementlarning barqarorligi: birinchidan ularning yadrosi ichidan o’z kuchi, ikkinchidan yulduzlarning portlashi natijasida kosmik koinotga uloqtirilgan kuch bilan ta‘minlanishi. 5. Og’ir metallarning bir qismini koinotga uloqtirilishi, materiya evolyutsiyasida ular ishtirokining dastlabki shartlaridan hisoblanishi. Murakkab ximiyaviy elementlarni vodoroddan vujudga kelishi davomli, sodda bo’lmagan, ko’p pog’onali jarayondir. Ularning tuzilishi va tarqalishi - moddalarning yulduzlararo muhitdan sodir bo’ladigan tsirkulyatsiyasiga bog’liq deb qarash mumkin. Hayotning dastlabki rivoji uchun zarur zamin . Ximiyaviy elementlarning yulduzlararo koinotda vujudga kelishini materiya evolyutsiyasining qonuniy jarayoni deb qarash mumkin. Lekin uni hayot tomon rivojlanishi (taraqqiyoti)da qulay muhit sharoitlar mavjud bo’lgan planetar sistema bo’lishi muqarrar. Quyosh sistemasida mavjud ulkan Yupiter, Saturn singari planetalar ham o’z xususiyatiga ko’ra shunga o’xshash. Shunday ekan katta massaga ega planetalar hayot uchun yaroqsiz hisoblanadi.

www.arxiv.uz Oy va Merkuriy tipidagi massasi nihoyatda kichik bo’lgan planetalar tortish kuchi intensivligi tufayli uzoq vaqt davomida hayot uchun zarur bo’lgan atmosferani tutib (o’zida saqlab) turish qobiliyatiga ega emas. Quyosh sistemasidagi planetalar orasida yashashning birinchi sharti mavjud bo’lgan sharoit faqat Yer, Venera va qisman Marsda hisoblanadi. Birinchi va ikkinchi shartlar ya‘ni optimal massa va optimal radiatsiya barqarorligi matematikada mavjud, ehtimol nazariya qoidalariga rioya qilgan holda hisoblanganda, aniqlanishicha hayot uchun optimal sharoit mavjud bo’lgan planeta massasi, quyosh planetasi massasining 0,001% ga teng. Bu demak A.I.Oparin va V.G.Fesenkovlarning fikricha, mavjud yulduzlarning faqat 100.000 dan, hatto milliondan birida hayot rivoji uchun optimal sharoiti mavjud bo’lgan yulduzni uchratish mumkin. Bizning galaktikamizda 150 mlrd.yulduz bor ekan, ularning har yuz mingidan birida hayot bor deb faraz qilish mumkin. Yulduzlar bag’rida ximiyaviy elementlar hosil bo’lgan. Bulardan Yer qurrasi shakllangan. Quyida keltiriladigan jadvalda (1-jadval) quyoshda, yulduzlarda, yerda, o’simlik va hayvon tanasida mavjud ximiyaviy elementlarni nisbiy miqdori taqqoslangan. 1-jadvalda keltirilgan ma‘lumotlardan quyosh va yulduz sistemasida mavjud og’ir elementlarning miqdori o’simlik va hayvon tanasidagiga qaraganda orta boradi degan xulosaga kelamiz. Qizig’i shundaki, koinotda keng tarqalgan to’rt element - vodorod, uglerod, azot va kislorod miqdori organizmda ko’pligi bilan ajralib turadi. Xususan tirik organizmlar tanasi tarkibidagi ximiyaviy elementlarning miqdori umumiy miqdoriga nisbatan 92,28% dan 96,0% gacha boradi. Yulduz va quyoshda uchraydigan ximiyaviy moddalarning o’simlik va hayvon tanasida mavjud moddalar bilan taqqosi Ximiyaviy element Nisbiy miqdori, foiz hisobida

www.arxiv.uz Yulduzda Quyoshd a O’simlikda Hayvonda Vodorod (Н) 81.76 87.0 10.0 10.0 Geliy (Ne) 18.17 12.9 - - Azot (N) 0.33 0.33 0.28 3.0 Uglerod (C) 0.33 0.33 3.0 18.0 Magniy (Mg) 0.33 0.33 0.08 0.053 Kislorod (O) 0.03 0.25 79.0 65.071 Kremniy (Si) 0.01 0.004 0.15 0.254 Oltingugurt (S) 0.01 0.004 0.15 0.254 Temir (Fe) 0.01 0.004 0.15 0.254 Boshqa elementlar 0.001 0.04 7.49 3.696 SHunday qilib , tirik organizmlar oddiy tuzilishi jihatidan koinotda keng tarqalish xususiyatiga ega atomlardan tarkib topgan . Hayot esa dastlab sodda , yengillik bilan birikishga mos atomlarni o ’ zida mujassamlashtirishga muvaffaq bo ’ lgan . Vodorod, uglerod, azot va kislorod Mendelevning elementlar davriy sistemasining birinchi va ikkinchi davrasida jamlangan. Bu elementlarning atomi nihoyatda kichik, turg’un va takroriy bog’lanish qobiliyatiga ega bo’lganligi tufayli markkab polimerlar hosil qilish imkoniga ega. Takroriy, qo’sh va uchtakroriy bog’lanishlar atomning reaktsiya qobiliyatini oshiradi. Mendeleev davriy sistemasining uchinchi davrasidan o’rin olgan keyingi ximiyaviy element - fosfor va oltingugurt ham takroriy bog’lanishlar hosil qilish qobiliyatiga ega. Nobel mukofoti laureati, Amerikalik bioximik Dis Uildning fikricha, (Uild, 1964) nomlari yuqorida keltirilgan elementlarning bu xususiyati ularning energiyani yig’ish va belgilangan miqdorlarda o’tkazish qobiliyatini oshiradi. Bundan tashqari oltingugurt oqsil tarkibiga kiradi, fosfor esa nuklein kislotaning ajralmas qismi, oliy nerv faoliyati ham fosfor almashinuvi bilan uzviy bog’liq. Binobarin, hayot oziqasi uch toifadagi, xususan sodda tuzilishli, zarur va maxsus maqsad uchun xizmat qilish vazifasini o’taydigan atomlardan tarkib topgan. Kremniy yuqorida ta‘kidlangan tiriklikning asosini tashkil qilgan 21 ta

www.arxiv.uz element tarkibiga kirmaydi. Lekin u diatom suvo’tlari qobig’ida shakllanadigan kremnozyom tarkibiga kiradi. SHu bilan birga bu modda yuksak taraqqiy etgan ayrim hayvonlarning skeleti va yuksak o’simliklarning mexanik to’qimalari tarkibiga kiradi. Oddiy umurtqali hayvonlarning qalqonsimon bezi ajratadigan modda almashinuvida faol ishtirok etadigan tiraksin garmoni tarkibiga kiradi. Tirik organizm tarkibiga kiradigan, tabiatda keng tarqalgan, turli-tuman ximiyaviy elementlar hayotning asosini tashkil etibgina qolmay, balki tiriklik holati, uning o’sishi, rivojlanishi singari barcha jarayonlarni sodir bo’lishida faol ishtirok etadi. Bu ximiyaviy elementlar kerak bo’lganda boshqa o’ziga o’xshash material bilan almashtirish mumkin bo’lgan, mashina qismlari singari materialdan tubdan farq qiladi. Masalan, turmushda tez-tez uchrab turadigan xo’jalik buyumlari yoki mashinaning bir qismi ishdan chiqsa, uni metal o’rnida ishlatiladigan plastmassadan yasalgan qism bilan almashtirish mumkin. Hayot uchun esa ximiyaviy elementlarning o’zi emas, balki ular tarkibiga kiradigan har bir atomning ximiyaviy xossasi muhim hisoblanadi. Bu xossalar kvantlar qonuniyati bilan ifodalanadi. Shuning uchun ham ayrim olimlar tomonidan taklif qilinganidek, tiriklik sistemasini boshqa elementlar asosida modellashtirish mumkinligi to’g’risidagi g’oyaga bovar qilish qiyin. Yerda hayotning shakllanishida ximiyaviy elementlar muhim ahamiyatga ega ekan, ular Yer qurrasining muhit sharoitlari bilan uzviy bog’liq ekanligi muqarrardir. Shu bilan bir qatorda yerda hayotning shakllanishida ximiyaviy birikmalar orasida suyuq moddalar va xususan suv alohida o’rin tutishini ta‘kidlab o’tmog’imiz lozim. Ximiyaviy suyuq modda hisoblanmish suvning tirik mavjudotlar tanasidagi nisbati organizmning hayot holati uchun naqadar muhim ahamiyatga ega ekanligini ko’rsatadi. Balog’atga yetgan odam tanasidagi suvning miqdori uning umumiy tanasiga nisbatan 60% ni tashkil etsa, sichqon tanasining 73% ni tashkil etadi. Bakteriyalarda uning miqdori 80% ga qadar, tasma ichakli hayvonlarning

www.arxiv.uz ayrimlarida u 98% dan ortiq. Yuksak taraqqiy etgan hayvonlarning intensiv harakat qiladigan organlarida suvning miqdori ayniqsa ko’p. Agar odam skeletida 22% suv bo’lsa, muskulida 76,6%, yuragida esa suvning miqdori 79,3%ga qadar ko’tariladi, bosh miya yarim sharlari po’stlog’ida uning miqdori 83,3% ga teng. Yosh odam organizmida suvning miqdori 90%ga qadar bo’ladi, qarrigan sari uning miqdori kamayib 50% ga qadar tusha boradi. Erituvchi sifatida ham suvning xossalari bag’oyat muhim ahamiyatga ega. Suvning faqat uning uchungina xos bo’lgan turli-tuman xossalari va doimo harakat holatida bo’lishi tufayli u tabiatda sodir bo’ladigan modda almashinuvining asosiy omillaridan hisoblanadi. Organizmda ham suv xuddi yuqoridagi singari vazifani bajaradi. Suvda erigan anorganik va organik moddalar iste‘molchiga yetib boradi. Busiz tirik organizmlar, planktonlar, harakatsiz organizmlar va xususan yuksak o’simliklarning hayot faoliyati hozirdagi singari davom etmagan, balki umuman bo’lmagan ham bo’lur edi. Erituvchi sifatida suv oziq moddalarni tashuvchi rolini o’ynaydi. Suv yordamida organizm ichida barcha moddalar uning bir qismidan ikkinchi qismiga o’tadi, organizm turli-tuman moddalarni qabul qiladi va keraksiz qismini ajratadi. SHunday qilib, organizmda moddalar almashinuvi oziq moddalarni qabul qilishini, ularni qayta qurilishi va ajraladigan moddalar metobolizm bilan bog’liq bo’lib, bu hodisa suv yordamida amalga oshadi. Suvning ahamiyati faqat yuqorida ko’rsatilganlar bilangina chegaralanmaydi. Suv tortish kuchi yordamida tomchilari kapilyarlar orqali yuqoriga ko’tariladi, busiz quruqlikda hayot kechiruvchi o’simliklar uchun o’sish imkoni bo’lmas edi. Shuni eslash o’rinliki, yuksak o’simliklarning oziqlanishi, kapilyarlik qonuniyatiga asoslangandir. Amerikalik fiziolog L.Rendersonning fikricha, tirik mavjudotlarning hayot holatida o’zining kerakligi jihatidan karbonat angidrid suvdan keyingi ikkinchi o’rinda turadi. Atmosfera tarkibidagi bu gazni hech qanday ximiyaviy jarayon okean suvidan tortib olishga qodir emas. Ammo tabiatda sodir bo’ladigan almashinuv jarayoni barcha yashil o’simliklar va umuman barcha tirik

www.arxiv.uz organizmlarning asosiy oziqa manbai hisoblangan murakkab organik moddalarning hosil bo’lishi, fotosintez jarayonida karbonat angidrid gazining ishtirokisiz o’tmasligi ko’pchilikka ma‘lum. SHunday qilib, bundan 4-4.5 mlrd.yil muqaddam Yer qurrasida hayotning shakllanishi va uning evolyutsiyasi uchun muayyan kosmik planetar va ximiyaviy sharoit vujudga kelgan. Koinotda yulduz moddasining shakllanishi hayot uchun muhim ximiyaviy elementlarning vujudga kelishi, quyosh sistemasidagi planetalardan biri - Yer qurrasini shakllanishi va materiyaning taraqqiyoti uchun sharoit yaratish imkonini berdi. Bu sharoitlardan eng muhimi quyosh nuri va yosh planeta - Yerning tektonik faoliyati ta‘sirida sodir bo’ladigan suv. Atmosfera havosi va mineral elementlarning planetar almashinuvi hisoblanadi. Moddalarning planetar abiogen almashinuvi hayot uchun muhim hisoblangan mineral elementlarning o’zaro almashinuvini taqozo qiladi. Bunday almashinuvchiz Yer qurrasida hayot tomon yo’nalishdagi planeta evolyutsiyasi sodir bo’lishi mumkin emas edi. Yerda hayotning paydo bo’lishidagi boshlang’ich qadam. Yerda hayotning paydo bo’lishi haqidagi nazariya mualliflari (A.I.Oparin va V.G.Fesenkov) hayot sodda moddalar sintezidan boshlanishini ta‘kidlaydilar. Yer qurrasida suv bug’i, metan, ammiak, vodorod singari birikmalar bilan boyigan, hayotdan asar ham bo’lmagan cheksiz tog’ cho’qqilarining yuzasi, poyonsiz okean va atmosferani, kuchli momaqaldiroqlarning zaryadlari va intensiv ravishda sodir bo’lib turgan vulqonlar faoliyati, ularning sokin holatini buzilishiga sabab bo’ladi. Tiriklik yaratilgunga qadar yer qurrasi shu ko’rinishda bo’lgan. Kislorod vujudga kelganidan keyingina shakllangan ozon qatlami qisqa to’lqinli ultrabinafsha nurlarining yer yuziga qadar yetib kelishiga to’sqinlik qila boshlagan. Ultrabinafsha nurlar energiyasi ta‘sirida momaqaldiroq zaryadlari va yuqori harorat ta‘sirida kuchli vulqonlar sodir bo’ladigan joylarda atmosfera tarkibidagi birikmalar - metan ( С H 4 ), ammiak (NH 3 ), vodorod (H 2 ) va suv bug’lari (H 2 O)dan sodda organik birikmalar hosil bo’la borgan. Shakar molekulalari, aminokislotalar, azotli birikmalar va boshqa birikmalar molekulasi tarkibida

www.arxiv.uz uglerod birikmalari vujudga kelib, ulardan o’z navbatida sodda tuzilishli oqsil, nukolein kislotalari, yog’lar va energiya tashuvchi moddalar, xususan adenozintrifosfat (ATF) hosil bo’lgan. Organik ximiyaning asoschisi bo’lgan A.M.Butlerov 1861 yilda formalinning okeanli suv eritmasida issiq joyda uzoq vaqt saqlanganda shakarsimon modda hosil bo’lishini ko’rsatgan. Formaldigilning (CH 2 O) olti molekulasi birlashib (qo’shilib) murakkab tuzilishli uglerod molekulalari - shakarni hosil qiladi. Rus olimlaridan yana biri A.N.Bax formalinning suv eritmasi tsianisty kaliy bilan qo’shilishi natijasida yanada murakkabroq moddalar hosil bo’lishini ko’rsatgan. Bu moddalar to’lig’incha mikroorganizmlar uchun oziqa bo’lishi mumkin. Bu borada Amerikalik olim S.L.Myullerning tajribalari ayniqsa e‘tiborga molik. Aniqlanishicha, metan, ammiak, vodorodning suv eritmasi orqali uchqun zaryadi o’tkazilsa aminokislota hosil bo’ladi. Bunday tajriba bir hafta davom etgach, glitsin, alanin, sarkozin, V-alanin, a-yog’ aminokislotasi, N-metallanin, asparagin kislota, gutamin kislotasi hosil bo’lishi muqarrar. Glitsin mahsuloti miqdori, uglerodning mahsuloti miqdoriga nisbatan 2,1%ni tashkil etadi. Aminokislotalardan tashqari reaktsiya jarayonida boshqa birikmalar, xususan chumoli, sirka, glikogen va sut kislotalari hosil bo’ladi. Myullerdan keyin boshqa ximik olimlar ham bu tajribani sinab ko’rib xuddi yuqoridagi kabi natijaga erishganlar. Yerda tirik mavjudotlar paydo bo’lgunga qadar esa kislorod yo’qligi sababli azon qatlami bo’lmagan, 2400-2900 A ga teng qisqa to’lqinli ultrabinafsha nurlari to’g’ridan-to’g’ri yer yuziga qadar yetib kelgan. Amerikalik olim K.Sagan (1966) quyosh nuri energiyasi ta‘sirida organik moddalardan okean suvlarida kremniyning 1% li eritmasi hosil bo’lishini isbotlab chiqqan.

www.arxiv.uz Boshqacha qilib aytganda quyoshning ultrabinafsha nurlari erkin energiyaning doimiy manbai hisoblanadi va yerda hayotning bunyodga kelishini ilk davrida organik moddalar birikmalari sintezi jarayonida muhim rol o’ynaydi. Yer qurrasida hayotning paydo bo’lish yo’nalishida ximiyaviy birikmalar evolyutsiyasi bundan 4,5 mlrd.yil ilgari boshlanganini ko’pchilik olimlar tasdiqlaydilar. 1924 yilda A.I.Oparinning «Yerda hayotning paydo bo’lishi» deb nomlangan monografiyasini chop etilishi bu haqdagi fikrning to’liq o’zgarishiga sabab bo’ladi. Yerda hayot bu ikkinchi g’oya nuqtai nazaridan qaralganda evolyutsion yo’l bilan sodda organizmlarning o’zaro almashinuvi va ularni qo’shilishi natijasida murakkab organizmlar kompleksi vujudga kelishi haqidagi g’oya olg’a suriladi. Bu jarayonning sodir bo’lishigi Yer qurrasi suvlari yuza qismida sodda tuzilishli organizmlarning beqiyos ko’pligi, ayrim hollarda 1% dan 10% gacha organizmlarning vujudga kelishi uchun qulay muhitning bo’lishi, erkin energiya, xususan ultrabinafsha nurlarini doimo yerning yuza qismiga yetib kelishi sabab bo’lgan deb qaraladi. Abiotik almashinuv deb yuritiladigan atmosferada suv va unda erigan mineral moddalarning, organik moddalarning almashinuvi sodir bo’ladi. Agar abiotik almashinuvning asosini mineral moddalarni bir joydan ikkinchi joyga ko’chishi (o’tishi) va ularning agregat holatini o’zgarishi tashkil etsa, organik moddalar almashinuvi asosini esa sintez va parchalanish jarayoni tashkil etadi. Bu jarayon davomida ma‘lum darajadagi barqaror birikmalar saqlanib, o’zgaruvchan birikmalar o’z tabiatiga ko’ra, murakkab barqaror birikmalar uchun oziqa vazifasini bajargan. Sintez qilinadigan va parchalanadigan organik birikmalarni o’zaro nisbati faqat ularning ximiyaviy xossasiga bog’liq bo’lib qolmasdan, balki bu jarayon o’tadigan muhit va organik moddalar almashinuvi muhim rol o’ynaydi. Hayotning asosiy xislati shundaki, unda doimo organik moddalar almashinuvi sodir bo’lib turadi va bu almashinuv doimiy ravishda bir-biriga qarama-qarshi jarayonlar - moddalar sintezi va parchalanish jarayoni asosida sodir

www.arxiv.uz bo’ladi. Bu almashinuv olamda sodir bo’ladigan jarayondan oldin sodir bo’lganligi ehtimoldan uzoq emas. Ana shu almashinuv asosida tiriklikning o’lik tabiat qismlaridan farq qiladigan xususiyatlari shakllangan. Organik birikmalar sintezi va ularning destrukturasi (parchalanishi) hayotning paydo bo’lishida hal qiluvchi ahamiyatga ega ekanligi haqidagi g’oya birdaniga shakllanmagan. Biosintez jarayoni uchun quyosh energiyasidan foydalanadigan fitotrof organizmlarning ham, ximiyaviy birikmalarning oksidlanish energiyasi hisobiga yashovchi xemotrof organizmlarning ham yerda hayotning paydo bo’lishida birlamchi ekanligi haqidagi tasavvur inkor etilib, ularning o’rniga A.I.Oparin (1957, 1960) tomonidan taklif etilgan geterotrof organizmlar yerda hayotning paydo bo’lishida birlamchi ekanligi haqidagi faraz ko’pchilik olimlar tomonidan tan olingan. Bu g’oyaning isboti uchun A.I.Oparin va ko’pchilik tabiatshunos olimlar asosli dalillar keltiradilar. Ammo A.I.Oparin nazariyasida Yer qurrasining tirik qismida sodir bo’ladigan biogeoximik jarayonning mufassal ravishda mavjudligi to’g’risidagi tegishli muhokama yuritilmagan. Yer qurrasida mavjud millionlab tirik organizmlar orasida hayvon yoki o’simliklar olamining birorta turi hayotning barcha biogeoximiyaviy jarayonda faqat bir o’zi, alohida ishtirok etish imkoniga ega emas. Shunday ekan, hayot paydo bo’lishining ilk davridayoq tirik mavjudotlar shaklan nihoyatda turli-tuman bo’lishi va biosferada (Yer qurrasining tirik qismida) sodir bo’ladigan murakkab - biogeoximiyaviy jarayonda ishtirok etishi muqarrar ekanligi tan olingan. Binobarin tirik olam (biosfera) shakllanishining boshlang’ich davridayoq biror-bir alohida organizm emas, balki turli-tuman shakl va ko’rinishdagi organizmlar guruhlari, to’plamlari shakllanib (bunyodga kelib), ular modda va energiya almashinuvida ishtirok etgan. Bu ishtirok ularni Yer qurrasining muhit sharoitlariga moslanish va kelgusida rivojlanish, taraqqiy etish, yuksalish darajasini belgilagan. Yerda hayotning paydo bo’lishining ilk davri almashinuv jarayoni muqarrar bo’lgan alohida organizmlarning vujudga kelishi bilan bevosita bog’liq. Bu

www.arxiv.uz jarayonning taraqqiyot qonuniyatlari haqida qator farazlar mavjud. Ular orasida to’laroq ishlab chiqilgani A.I.Oparinning yerda hayotni rivoj topishining koatservatsiya stadiyasi hisoblanadi. Bu nazariyaga ko’ra okean suvining qalin qatlamida to’planadigan organik moddalar alohida molekula shaklidagi quyuqlashgan birikmalar holda shakllangan. Aftidan bu quyuqlashgan birikmalarning alohida parchalari, kolloid komplekslari - koatservatlar ham bir vaqtda bunyodga kelgan (soa - cervatus lotin tilida to’plam, yig’ma ma‘nosini anglatadi). Koatsarvatlar organik va anorganik birikmalarning gidrofil kolloidlarida shakllanadi. Xususan koatservatlar kobolt elementining tuz komponentlarida, sirka kislotasi va kremniyning natriy eritmasida, atseteltsellyuloza eritmasida, xloroform yoki benzolda, oqsilning turli-tuman eritmalari aralashtirilganda vujudga kelishi mumkin. Koatservatni hosil bo’lishi uchun eritmada ikki va undan ortiq har xil zaryadli yuqori molekulali moddalarning bir vaqtning o’zida mavjudligi asosiy shartlardan hisoblangan. Aftidan bunday sharoit dastlabki okean suvlarida mavjud bo’lgan. Keyingi yillarda olib borilgan ilmiy-tadqiqot ishlari natijasiga ko’ra koatservatlar uchun quyidagi xususiyatlar xos: -koatservat va muhit o’rtasida ma‘lum chegara bo’ladi. Koatservatda yuqori molekulali birikmalarning miqdori nihoyatda baland, ayrim hollarda bu molekulalarni miqdori 90% ga yetadi; -koatservat holati faqat uning tarkibidagi moddalarnigina emas, balki tashqi muhit sharoitlarining qulayligi bilan ham belgilanadi. Vodorod kolloidlari bir, ikki va undan ortiq valentli kationlar, harorat koatservatni hosil qiluvchi moddalarni o’zaro eruvchanlik qobiliyatiga ta‘sir qiladi va uning barqarorligini belgilaydi. Koatservat bilan turg’un suyuqlikni ajratib turuvchi parda orqali koatservat bu suyuqlikdan organik va anorganik moddalarni adsorbtsiya qiladi.

www.arxiv.uz Suyuqlikning kontsentratsiyasi 0,001% bo’lganda ham adsorbtsiya sodir bo’lishi kuzatiladi. Bu jarayonning muhim tomoni shundaki, adsorbtsiya jamlash xususiyatiga ega. Shunday ekan, eritmadan faqat koatservat uchun zarur hisoblangan element shimiladi. Ilk okean suvlarida koatservat komplekslarini yaratish imkoniga ega bo’lgan organik birikmalarning turli-tuman turlari nihoyatda ko’p bo’lgan. Koatservat suvda emas, balki turli-tuman organik va anorganik moddalar eritmasida sodir bo’lganligi tufayli koatservatlar bu moddalarni adsorbtsiya qilgan. Natijada koatservatning ichki tuzilishida o’zgarish sodir bo’lgan. Unda ma‘lum moddalardan iborat eritmalar parchalangan yoki yangilarining sintezi sodir bo’lib, ularda o’sish kuzatilgan. Yangi vujudga kelgan koatservat ximiyaviy tarkibining o’zgarishi, barqaror holatga o’tishi va nihoyat o’sish jarayoni sodir bo’lgan. Koatservat tomchisining taqdiri ularning qaysi birining murakkabligi, tarkibini barqarorligi va almashinuvda ishtirok etish qobiliyati bilan belgilangan. Chunki koatservat tomchilari tarkibiga ko’ra mavjud muhit sharoitidagi koatservat tarkibidan juda kam farq qilgan. Shuning uchun ham ularning barqarorligi va uning nisbiy saqlanish darajasi ancha qiyin bo’lgan. O’zi vujudga kelgan muhitda u qadar katta farqi bo’lmagan koatservatlar saqlanib, o’sish imkoniga ega bo’lgan. O’z tarkibiga ko’ra muhitdan keskin farq qilganlari esa parchvalangan. A.I.Oparin fikricha muhit sharoitiga moslashish qobiliyati mavjud barqaror koatservat tomchilari saqlanib, ularning o’sishi va rivoj topishi davom etgan. Ma‘lum darajadagi kattalikka erishgach, ona koatservat tomchilari bola koatservat tomchilariga bo’linishi muqarrar. Vujudga kelgan bola koatservatlardan tuzilishiga ko’ra ona koatservat tuzilishiga mos bo’lganlari saqlanib o’sish va ko’payishda davom etgan. Ona koatservatlardan keskin farq qiladiganlari parchalangan. Tashqi muhit sharoitlari qulay bo’lgan hollarda ona va bola koatservat tomchilari o’z tuzilishini saqlash hamda o’sish, rivojlanish va bo’linishini davom etgan.

www.arxiv.uz Koatservat tomchilarining o’sishi, ko’payishi va tabiiy shakllanishi million yillar davom etgan. Ularning son-sanoqsiz va nihoyatda ko’p qismi ilk okean suvlarida erigan va parchalangan. Shu bilan ularning bir qismi saqlangan. Ammo koatservat tomchisining saqlanishi ularning taraqqiy eta borishidan dalolat berar edi. Koatservat tomchilarida tanlab adsorbtsiyalanish qobiliyatining shakllanishi ularning eng sodda vakillari uchun ham xos bo’lib, u asta-sekin modda almashinuvi hodisasiga o’xshab borgan. Uzoq vaqt davom etgan tabiiy tanlanish davomida faqat yosh bola koatservat tomchilari o’ziga xos tuzilishini saqlab, qolgan qismi o’sish, rivojlanish va ko’payishda davom etgan. Binobarin, o’ziga o’xshash tuzilishga ega bo’lgan koatservat tomchilarining yaratish qobiliyati vujudga kelgan. SHunday qilib, ularning turli-tumanligi va tashqi muhitga bo’lgan munosabati ham o’zgara borgan. Koatservat tomchilarida yangi o’ziga o’xshash koatservat tomchilarini yaratish qobiliyatining vujudga kelishi bilan hayot paydo bo’lishining ilk davri tugaydi. Koatservat tomchisi esa sodda tirik organizmga aylanadi. Hayot taraqqiyoti . Tirik mavjudotlarning bunyodga kelishi bilan Yer qurrasida tabiiy muhitning o’zgara borishi hayot evolyutsiyasida hayajonli voqea hisoblandi. Tabiatda ximiyaviy jarayonlar - sintez va destruktsiya natijasida sifat jihatdan yangi bo’lgan tug’ilish va o’lish singari hodisa ro’y berdi. Organik birikmalarning hosil bo’lishi va parchalanishiga asoslangan organik moddalarning almashinuvi o’z o’rnini tug’ilish, o’lish va yangi turlarning bunyodga kelishi, eskilarini keksayishi (qarrishi) va o’limiga asoslangan yangi bioltik almashinuvga o’z o’rnini berishga majbur bo’ldi. O’simliklar va hayvonot olamining poleontologiyasi (Komarov,1943) Eralar Davrlar O’simliklar va hay-vonot olamida hukmron o’simlik va hayvonlar Davrlarnin g mln.hisobi

www.arxiv.uz da davom etishi Kaynazo y To’rtlamchi Hozirgi davrning madaniy o’simliklari, xonaki hayvonlar hukmronligi 1 Uchlamchi Turli-tuman yopiq urug’li (gulli) o’simliklar,sut emizuvchi hayvonlar, qushlar va hasharotlarning hukmronlik davri 62 Mezozoy Bo’r Yopiq urug’li o’simliklar paydo bo’lishi hozirgi floraning shakllanishi. Reptiliy, qushlar, hasharotlar va sut emizuvchi hayvonlar taraqqiyoti 43 Yura Ochiq urug’li o’simliklar. Tsikadlar , qubbalilar va diatom suvo ’ tlar taraqqiyoti . Pteridopsida. Pterapsidlarning halokati. Boshlang’ich sut emizuvchilar taraqqiyoti. 45 Trias Sagovniklar, ginkgolar, qubbalilarning rivojlanishi. Kordalilar halokati, sudralib yuruvchi hayvonlar, boshlang’ich sut emizuvchilar hukmronligi. 36 Perm Daraxtsimon plaunlar va qirqbo’g’inlar halokati, paporotniklarni paydo bo’lishi,reptiliy hayvonlari hukmronligi 38 Karbon (Toshko’mir ) Paporotniksimonlar (plaun, qirqbo’g’in, paporotniklar. Amfi-biy taraqqiy etgan davr. 52 Paleozoy Devon Psilofit, boshlang’ich paporotniklar, ochiq urug’lilar va zamburug’larning paydo bo’lishi. Psilofit florasi halo-kati.Baliqlar, ikki xil nafas oluvchi baliqlar hukmronligi 36 Silur Quruqlikning ilk o’simliklari: psilo- fitlar,turli-tuman dengiz umurtqasiz hayvonlari,baliqlar. 50

www.arxiv.uz Kembriy Boshlang’ich poyali o’simliklar suvo’tlari va bakteriyalar 38 Proteroz oy Siney Yenisey Sayan Bakteriya va suv-o’tlari, sodda hay-vonlar 570-1200 1200-1500 1500-1900 Arxeozo y Bakteriya faoliyati tufayli hosil bo’lgan ohaktoshlar. 190-270 Organik evolyutsiyaning qudratli omili - tabiiy tanlanish o’z huquqini egallashga kirishadi. Bu omilning ahamiyati naqadar muhim ekanligini isbotlash uchun faqat ikkita misolni keltirish yetarli bo’ladi. Masalan, tur tarkibida mavjud individlar soni geologik jihatdan u qadar uzoq davom etmagan davr oralig’ida o’zgarmas hisoblanadi, ya‘ni qancha individ halok bo’lsa, shunchasi saqlanadi. Agar ko’pchilik olrganizmlarni yuzlab, minglab, o’n ming, millionlab urug’ yoki tuxum hosil qilishi inobatga olinsa, qancha-qancha organizmlarning o’lib ketishiga ishonch hosil qilish mumkin. Har qanday individning bir jufti saqlansa yuzlab, minglab, millionlab juft individ o’ladi. Hozirgi kunda bizning planetamizda ularning 2 mln.ga yaqin turi mavjud. Organik olamning taraqqiyoti davomida yuz millionlab turlarni halokatga uchrashi hisobiga yangi turlar bunyodga kelgan. Yer yuzida shakllangan organik olam taraqqiyoti jarayonida nafaqat alohida olingan turlar, balki yirik turkumlar, oilalar, tartib (qabila) hatto sinflar (ajdod) tarkibidagi organizmlar ma‘lum tabiiy muhit omillari ta‘sirida to’lig’incha halokatga uchragan. Yer qurrasi tirik mavjudotlarining taraqqiyoti 5 pog’ona 17 davrga bo’linib, uning tarixi 3,5 mlrd.yil oralig’idagi vaqt bilan belgilanadi. Har bir davrning qancha davom etishi va unda mavjud o’simlik va hayvonot olami (Komarov, 1943) sistemasiga ma‘lum o’zgartirish jadvalda keltirilgan. Yuqorida ta‘kidlanganidek, dastlabki hayot qoldiqlari yer qatlamlarida 2,5 mlrd.yil muqaddam arxey erasida paydo bo’lganligi aniqlangan. Arxey qazilmalariga suvo’tlari va bakteriyasimon organizmlar taalluqli bo’lib, ular Ontario ko’li sohillarida topilgan.

www.arxiv.uz Hayotning barq urib taraqqiy etishi proterozoy erasidan boshlanadi. Sayan sistemasida ham bir hujayrali suvo’tlari, bakteriyalar hukmronlik davri hisoblanadi. Yenisey sistemasiga kelib, dastlabki ko’p hujayrali suvo’tlari uchray boshlaydi. Binobarin, taxminan 1200 mln.yil muqaddam boshlangan ko’p hujayrali organizmlarning rivojlanishi biotik almashinuv kuchayishiga sabab bo’ladi. Tirik mavjudotlar tuzilishining yanada murakkablashishi Siney sistemasi davrida sodir bo’ladi. Bir hujayrali ko’k yashil suvo’tlarining taraqqiy topa borishi bilan bir vaqtda ko’p yashil, qizil, qo’ng’ir suvo’tlari, meduza, bulut, chuvalchang singari boshlang’ich ko’p hujayrali hayvonlar bunyodga keladi. Keyinchalik arxeotsitlar deb yuritiladigan boshlang’ich hayvonlar to’lig’incha qirilib ketgan. Ko’p hujayrali organizmlarning paydo bo’lishi organik olam taraqqiyotida muhim bosqichlardan hsoblanadi. Tabiatshunos olimlarning aksariyat qismining fikricha, ko’p hujayrali organizmlarning bunyodga kelishida koloniya shaklida hayot kechiruvchi mavjudotlarning roli katta bo’lgan. Koloniya shaklidagi mavjudotlar ko’p hujayrali hayot holatiga o’tishning asosiy poydevori hisoblanadi. Bu koloniyalar rangsiz, xivchinlilar, infuzoriyalar volvoks singari sodda hayvonlar, yashil, ko’k yashil va diatom suvo’tlari orasida tez-tez uchrab turadi. Koloniya tarkibiga kiradigan hujayralar dastlab bir yillik xususiyatiga ega bo’lgan, asta-sekin ular koloniyada vazifalarni bo’lib olib, ularning bir qismi ovqat yutish, boshqasi harakat qilish, yangi avlodni vujudga keltirish singari vazifalarni bo’lib olish imkoniga ega bo’lgan. Erkin holdagi kislorod, unga moslashmagan organizmlar uchun kuchli zahar hisoblanadi. Bu moddani yashil o’simliklarning fotosintezi tufayli ko’p miqdorda to’planishi Yer qurrasi tabiatining beqiyos darajada o’zgarishiga sabab bo’ldi. O’z davrida kamolotga yetgan tirik organizmlarning ko’pchiligi biosferada sodir bo’lgan bunday revolyutsion to’ntarilishga bardosh bera olmay halok bo’lgan bo’lsalar, o’simliklar va hayvonot olamining boshqa bir qismi yangi sharoitga

www.arxiv.uz moslashish imkoniga erishadilar. Ana shu davrdan e‘tiboran barcha hozirgi kunda mavjud bo’lgan (kislorodli muhitda yashovchi) organizmlar evolyutsiyasi boshlanadi. Shunday ekan barcha tirik mavjudotlar sintezi va destrukturaga asoslangan biotik almashinuv shaklida bunyodga kelganligi muqarrar. Ammo bu almashinuv o’ziga xos xususiyati bilan xarakterlanadi. Tirik mavjudotlar tashqi muhitdan o’zi uchun zarur bo’lgan moddalarni qabul qilib o’z muhitini o’zgartiradi va shu vaqtning o’zida uning o’zi ham o’zgaradi. Tabiatan biotik almashinuv zanjiri to’liq yopiq bo’la olmaydi. Uning kelgusi halqalari oldingilari bilan bog’lanmagan. Shunday ekan, biotik almashinuv mineral shaklidagi va umuman buyuk spiral shaklidagi tabiiy zanjidan iborat. Tiriklikning kelgusi yo’nalishiga bir nazar tashlaydigan bo’lsak, poleozoy erasi - bu qadimiy hayot erasi hisoblanadi. U kembriy davridan boshlanadi. Yer qurrasining quruqlik qismi bu davrda sahrodagi cho’lu-biyobonlardan iborat bo’lgan. Faqat har joy har joyda, dengiz sohillarida, toshlarda suvo’tlari va moxlarga o’xshash yosmiqsimon o’simliklar uchragan. Dengizda eng sodda tuzilishli ko’k yashil, qo’ng’ir va qizil suvo’tlari va hayvonot olamining barcha bo’limlarining vakillari hayot kechirishgan. Bu davrda bo’g’imoyoqlilar - trilobit hayvonot olamida hukmronlik qilgan. Ular orasida dengiz tubiga mahkam yopishib turuvchi, sudralib yuruvchi, suvda muallaq holda qalqib turadigan, suzib, yopishib va suvning bir qismidan boshqa bir qismiga o’tish vazifasini bajaradigan organlarga ega turlar mavjud bo’lgan. Organizmlarning bir hujayrali tuzilishdan ko’p hujayrali tuzilishga o’tishi ularning faol harakat qilishga urinishi natijasidir. Metazoa - tirik ko’p hujayrali hayvonlarning bir qadar ehtimolga yaqin ajdodlari rangsiz xivchinlilar (Ivanov, 1968) hisoblanadi. Ko’p hujayrali tuzilishga o’tish davrining kolonial shakli, hozirgi vaqtda uchraydigan kolonial organizm proterospongiy - sodda bulutni eslatadi. Tirik mavjudotlarning ko’p hujayralik davriga o’tishi materiya evolyutsiyasi uchun nihoyatda muhim ahamiyatga ega.

www.arxiv.uz Birinchidan, ko’p hujayralilik bosqichga o’tishning dastlabki davridayoq taraqqiyot sekin bo’lsada borayotgani, ularning u qadar ko’p bo’lmagan qismining tuzilish jihatidan murakkablashayotgani namoyon bo’ladi. Natijada hayot integratsiyasining yangi pog’onasi eski sistemani to’liq o’zgartirmagan holda, asta- sekin unga yangilik qo’shilishi natijasida shaklan va mazmunan murakkablasha boradi. Ikkinchidan, ko’p hujayrali organizmlar o’z ajdodlari bo’lmish bir hujayrali mavjudotlar bilan sodir bo’ladigan yashash uchun kurash jarayonidan shaklan va mazmunan farq qilganliklari tufayli halos bo’ladilar. Bu ularning yangi-yangi hayot shakllarini vujudga kelishi uchun sharoit tug’diradi. Uchinchidan, yangi vujudga kelgan konkurent munosabatlar ko’p hujayrali organizmlarning yangi hayot shakli tuzilishi variantlari vujudga kelishini taqozo qiladi. SHunday ekan, ko’p hujayrali organizmlarning hayot tuzilishida taraqqiyot darajasini yangi pog’onasini egallashi va ilk ajdodlari hisoblanmish bir hujayrali mavjudotlar bilan bo’ladigan konkurentsiyadan xoli holda hayot kechirishi uchun sharoit tug’iladi va shu bilan bir vaqtda ko’p hujayrali organizmlarning bir hujayrali mavjudotlarga bog’liq bo’lmagan holda evolyutsion taraqqiyotning yangi pog’onasiga ko’tarilishi uchun muhim omil hisoblanadi. To’rtinchidan, ma‘lum darajada murakkab tuzilishli, hajman bir muncha katta bo’lgan ko’p hujayrali mavjudotlar, bir hujayrali organizmlarni hayot evolyutsiyasi taraqqiyotida, ularni oldini olish uchun asosiy to’siq hisoblanadi. Tirik tabiatning bir hujayrali organizmlardan so’ng shakllangan ko’p hujayrali mavjudotlarning quyidagi xususiyatlarini alohida ta‘kidlab o’tishimiz o’rinli. Ko’p hujayrali mavjudotlarning shakllanish jarayonida ularning asosiy komponentlari sodda tuzilishli, konkurentlik qobiliyati past bo’lgan bir hujayrali organizmlardan iborat bo’ladi. Yangi hayot shaklidagi ko’p hujayrali organizmlarni vujudga kelishi uchun imkoniyat yaratgan.

www.arxiv.uz Hayot tuzilishining murakkab darajaga o’tishi, ko’payish va o’zgaruvchanlik qobiliyatining vujudga kelishi ko’p hujayrali mavjudotlarni tabiiy sharoitning o’zgarishiga bardosh berishi va evolyutsion jarayonga ishtirok etishi uchun imkoniyat yaratadi. SHunday qilib, proterozoy erasida ilk bor hayotning xarakterli xususiyati - yashash muhitining qaytmas ekanligi aniqlandi. Hayot (tirik mavjudotlar) - o’simliklar dunyosi, hayvonot olami va mineral moddalarning majmui yoki tirik modda Yer qurrasini to’liq egallab oladi. Yer qurrasida bunyodga kelgan nihoyatda xilma-xil tirik mavjudotlar materiya evolyutsiyasi va uni yo’nalishini belgilashga qodir bo’lgan kuchga aylandi. Buning isboti uchun faqat yagona bir misolning o’zi kifoya. Ularning aksariyat qismini ko’rish analizatorlari - ko’zlari taraqqiy etgan. Hayvonlarning hajm jihatidan u qadar katta bo’lmagan xilma-xil turlari bilan bir qatorda ancha ulkan, uzunligi 0,5 metrga yetadigan turlarining bo’lganligi ma‘lum. Ularning 1000 ga yaqin turi qazilma holda topilgan. Keyingi ma‘lumotlarga ko’ra nina tanalilardan dengiz yulduzi va goloturiya, malyuskalar, ikki tavaqichlilar pardalilar meduzalar va hokazo hayvonlar keng tarqalgan. Arxeotsiatlar o’zlarining bo’r moddasidan shakllangan skeletlarining mavjudligi bilan xarakterlanib, ularning qoldiqlaridan dengiz sohillari, ohaktosh uyumlaridan tashkil topgan to’siqlar vujudga kelgan. Hayotning kelgusi taraqqiyoti ordogen davrida davom etgan. Dengiz liliyalari va yulduzlari, nina tanli goloturiya qatoriga o’sha davr hayvonlaridan dengiz tipratikani ham qo’shiladi. Yelkaoyoqlilar soni oshib, bu guruh vakilidan biri - lingula (Lingula) bizning davrimizga qadar yetib kelgan va uni hozirgi kunda Tinch okeani suvlarida uchratish mumkin. Ordogen davrida boshoyoqlilar, malyuskalar singari hayvon turlari ham paydo bo’ladi. Bu davrda umurtqali hayvonlarning vakili pansrli (sovutli) baliqlarning paydo bo’lishi muhim voqea hisoblanadi. O’simliklar olamining quruqlikka chiqishi bilan bog’liq yana bir xususiyat ularning individual taraqqiyot

www.arxiv.uz davrlarida sodir bo’ladigan jinsiy va jinssiz nasl gallanishi hamda urug’ning vujudga kelishidir. Quruqlikka chiqish bilan ular uchun muhit sharoitlarining tubdan o’zgarishi bilan bog’liq ravishda yer bag’ridan suvni qabul qilish, havoga suv bug’i sifatida ajratish, karbonat angidrid va kislorodni qabul qilish va ularni atmosferaga chiqarish vazifasini bajaradigan yangi-yangi organlar vujudga keladi. Dastlab quruqlikka chiqa boshlagan o’simliklar uncha ko’p bo’lmagan. Ular asosan suv va suvga yaqin ya‘ni cheklangan holdagi suv, namlik bilan bog’liq muhit sharoiti turlicha bo’lgan yerlarda tarqalgan. Biosfera evolyutsiyasida o’simliklarning quruqlikka chiqishi buyuk revolyutsiya hisoblanadi. Chunki bunda uning kelgusi taraqqiyoti uchun yangidan- yangi imkoniyatlar yaratiladi. Tabiatda sodir bo’lgan hayotning bunday keskin evolyutsion o’zgarishini ko’pchilik ilm ahli Yer qurrasida sodir bo’lgan geologik o’zgarishlar, kuchli gaz hosil bo’lish davri, vulqonlarning, okean suvlarining regressiyasi va tranegressiyasi, qit‘alar harakati, hatto yulduzlarda vaqti-vaqti bilan yangi yulduzlarning vujudga kelishi natijasida sodir bo’ladigan portlashlar bilan bog’laydilar. Silur davrining okean mavjudotlari masalasiga kelsak, bu davrga kelib psilofitsimon o’simliklar quruqlikka chiqa boshlagan, okean suvlarida umurtqasiz hayvonlar qatoriga ko’plab qisqichbaqasimon chayonlar bunyodga kelib yelka oyoqlilarni zabt qila boshlagan. Ko’pgina ma‘lumotlarga ko’ra baliqlarning ilk ajdodlari ham shu davrda paydo bo’lgan. Devon davrida o’simliklar olamining quruqlikni zabt etishi yuksala borib, psilofitlar, plaunlar bilan bir qatorda boshlang’ich paporotniksimonlar va dastlabki ochiq urug’lilar taraqqiyoti hamda zamburug’larning vujudga kelishi kuzatiladi. Bu davrning hayvonot olami hozirgi biz yashayotgan davrda tarqalgan baliqlarning ilk ajdodlaridan tarkib topgan. Ular shakl va tuzilishi jihatidan nihoyatda turli- tuman bo’lgan. Quruqlikda hayot kechiradigan o’simliklarning ko’payishi va tuproqning paydo bo’lishi hayvonot olamining quruqlikka chiqishi uchun sharoit yaratadi.

www.arxiv.uz O’sha davrning qazilma qoldiqlarida chayonlar, o’rgimchak va boshqa hasharotlarni uchratish mumkin. Bulardan so’ng quruqlikda yashovchi bo’g’imoyoqlilar bilan oziqlanadigan umurtqali hayvonlarning shakllanishi boshlanadi. Baliqlarning quruqlikka chiqishi sabablaridan biri - quyosh nuri ta‘sirida isiydigan tabiiy chuchuk suv havzalarida kislorodning yetishmasligidir. Bu sharoitda kislorod bilan nafas olish qobiliyati mavjud bo’la boshlagan baliqlar asta-sekin keng ravnaq topib hayvonot olami o’rtasida ko’pchilikni egallay borgan. Karbon o’simliklar olamining yer yuzida ravnaq topgan davri hisoblanadi. Okean suvlarining ko’tarilishi va qo’yilishining navbatlanishi bir tomondan o’simliklar olamining bir qismini halokatga olib kelsa, ikkinchi tomondan botqoqlikni vujudga kelishi, botqoq o’simliklarning ravnaq topishi va botqoq o’simlik qatlamlarini vujudga kelishiga imkon beradi. Bu davrda balandligi 30 metrga yetadigan daraxtsimon plaunlar, daraxtsimon qirqbo’g’inlilar, paporotniklar va ochiq urug’li o’simliklarning ilk ajdodlari keng tarqaladi. Karbon davridagi hayvonot olami taraqqiyotining eng muhim pallasi, amfibiyalarning jinsiy jarayonini suvsiz muhitda sodir bo’lishi hisoblanadi. Bu davrda sudralib yuruvchi hayvonlarning eng sodda turlari paydo bo’ladi, hasharotlar havo muhitini deyarli to’liq egallaydi. Karbon dengizlarida bir hujayralilardan ko’plab foraminiferalar, yelka oyoqlilar, turli-tuman ninatanlilar, malyuskalar, korallar keng tarqalgan. Trilobitlar va pantsrli baliqlar bu davrga kelib kamaya boshlagan. Perm mezazoy erasining oxirgi davri hisoblanadi. Bu davrga kelib devon davridagi daraxtsimon plaunlar qirqbo’g’imlar yangi o’zgargan muhitga bardosh bera olmay to’lig’icha halok bo’ladilar. Ularning o’rniga hozirgi davrda tarqalgan paporotniksimonlar tarqala boshlaydi va qubbalilarning ilk ajdodlari shakllana boradi. Hayvonot olamida ham o’zgarish sodir bo’lib, reptiliylar keng tarqaladi. Yer qurasi florasi va faunasi tarkibida kesikn o’zgarishlar sodir bo’ladi. Tribuloitlar o’lib, butunlay tugay boshlaydi, ularning o’rniga bosh oyoqli molyuskalar - ammonitlar o’sha davr faunasida salmoqli o’rin egallaydi. Sudralib yuruvchi hayvonlarning yangi hayot shaklidagi turlari paydo bo’la boshlaydi.

www.arxiv.uz Ularning ayrimlari sut emizuvchi hayvonlarning ayrim xususiyatlarini egallay boshlaydi. Trias Yer qurrasining nisbatan tinch davri hisoblanadi. Faqat uning o’rtalariga kelib yer yuzida katta o’zgarishlar sodir bo’ladi. Dengiz regressiyasi trias davrining o’rtalarida uning transgressiyasi bilan almashinadi. Quruqlikda о hiq urug’li o’simliklarning rivojlanishi boshlanadi. Dengizda yelka oyoqlilar o’z o’rnini malyuskalarga bo’shatib beradi. Bu davrda belementlar, qisqichbaqasimonlar, haqiqiy suyakli baliqlar paydo bo’ladi. Bu rivojlanish davrining o’ziga xos xususiyati shundaki, u sudralib yuruvchi hayvonlarning keng tarqalgan va yuksak darajada rivojlangan, ravnaq topgan davri hisoblanadi. Bu toshbaqalar, qadimiy timsohlar va dinozavrlar, shuningdek boshqa suvda va quruqlikda yashovchi hayvonlar rivojlanishining eng yuqori pog’onasiga ko’tarilgan davridir. Uning oxirlarida kelib sut emizuvchi hayvonlar paydo bo’la boshlagan bo’lsa kerak. Quruqlikda bu davrda sagovniklar, ginkgolar, ignabargli daraxtlar o’simliklar olamida hukmronlik qiladi, kordoitlar halokati boshlanadi. Tarixiy taraqqiyot jarayonida hayotning asosi hsoblangan murtakni tashqi muhitning ta‘siridan himoya qilish imkoniga ega bo’lgan urug’ning vujudga kelishi o’simliklar olamini suv muhitidan chiqib Yer qurrasining har qanday ob- havo sharoitida tarqalish imkonini berdi. Urug’li o’simliklar endi faqat suvda yoki daryo va dengiz sohillaridagina emas, balki quruqlikning har qanday uchastkasida tarqalish imkoniga ega bo’ladi. Dengiz va okean suvlarida esa diatom suvo’tlari taraqqiy eta boradi. Hayvonot olami evolyutsiyasi bu davrda asosan suvda va quruqlikda yashovchi hayvonlar bilan bog’liq bo’ladi. Yura dinozavrlarning ravnaq topgan davri hisoblanadi va bu davr iqlimning yumshoqligi va shu vaqtning o’zida suvning bir qadar iliqligi bilan xarakterlanadi. Iliq suvning mo’lligi o’simliklar olamining barq urib rivojlanishi va keng tarqalishi uchun eng qulay sharoit hisoblangan. Shunga ko’ra dinozavrlar oziq-ovqat kamchiligi bilan to’qnashmagan. Paporotniksimon va qubbalilar bilan barglari xurmo o’simligi bargini eslatuvchi sagovniklar, ginkgolar singari daraxtsimon o’simliklar o’z taraqqiyot davrining eng yuqori pog’onasiga ko’tariladi. Yopig’

www.arxiv.uz urug’li (gulli) o’simliklarning ilk ajdodlari shu davrda paydo bo’lib, Yer yuzida tarqala boshlaydi. Bo’r davriga kelib sharoit tubdan o’zgaradi. Gaz hosil bo’lish jarayoni Yer qurasida qit‘alarning qurishiga sabab bo’ladi. Iqlim mo’‘tadillashadi. O’simliklar suvda va quruqlikda yashovchi hayvonlar (bahaybat kaltakesaklar)ning oziqlanish manbaiga aylanadi, o’simliklar olamida keskin o’zgarish sodir bo’ladi. Bo’r davrida suvo’tlar, malyuska va globiteriya singari mavjudotlar faoliyati natijasi ohaktosh qatlamlari uyumlari to’plangan. Bu davr florasida yopiq urug’li o’simliklar hukmronlik rolini o’ynay boshlaydi, qubbalilar areali esa asta-sekin qisqara boradi. O’simliklar olamining o’sha davrda hukmron bo’lgan hayot shakllarining halokatga uchrashi yirtqich dinozavrlarni halokatga uchrashining asosiy omili bo’ladi. Shunday qilib 150 mln.yil davom etgan bu bahaybat hayvonlarning hukmronlik davri tugaydi. Ularning o’rnini o’z rivojlanishining dastlabki tetapoyasida turgan sut emizuvchi hayvonlarning hukmronlik davri boshlanadi. Binobarin, Yer qurrasi tirik qismi (biosfera)ning navbatdagi yangilanish jarayoni sodir bo’ladi. Hayotning yangi erasi kaynazoyning uchlamchi (paleogen, neogen) davridan boshlanadi. Yer qurrasi geologik o’zgarishlar natijasida hozirgi ko’rinishni egallaydi, vulqonlarning Tinch okean halqasi vujudga keladi. Dengizlarda kitsimon, kurakoyoqli baliqlar, ikki tavaqali malyuskalarning paydo bo’lishi, beleminitlarning yo’q bo’lishi, yopiq urug’li o’simliklarning hukmronligi, hozirgi zamon florasi va faunasining tarkib topish davri hisoblanadi. Sut emizuvchi hayvonlarning yangi-yangi hayot shakllari paydo bo’ladi. Antropogen davr Shimoliy yarim sharlarda muzlikning sodir bo’lishi va hayot arenasida insonning paydo bo’lishi singari ikki muhim voqea bilan xarakterlanadi. Antropogenda Yer qurrasining tirik qismi - biosferaning hozirgi tuzilishi shakllanadi. Yer qurrasida mavjud barcha tirik mavjudotlar, shu jumladan insonning tabiatning anorganik qismiga tabiiy ta‘siri haqida fikr yuritishdan oldin, hayot taraqqiyoti haqidagi ma‘lumotlarga asoslanib quyidagi xulosaga kelish mumkin:

www.arxiv.uz -qadimgi geologik davrlardan boshlab hozirgi vaqtga qadar yerning tirik qismi - biosferaning murakkablasha borishi kuzatiladi. U asosan ikki murakkab jarayon ya‘ni tirik mavjudotlar turli-tumanligining orta borishi va ularning tuzilishi jihatidan murakkablasha borishi bilan ifodalanadi; -geologik vaqt davomida tirik organizmlarning biologik massasini orta borishi kuzatiladi. Dastlab suv muhitida vujudga kelgan hayot, quruqlik, atmosfera havosi yer bag’ri va uning chuqur qatlamlarigacha tarqaladi. Hayot butun Yer qurrasini to’lig’i bilan egallaydi; -organizmlarning yangi muhit sharoitlariga moslashuvi uzoq va ko’p pog’onali jarayon. Shunga ko’ra, tirik mavjudotlar tabiatda sodir bo’ladigan o’zgarishlar - dengiz regressiyasi va transgressiyasi vulqon harakatlari, koinotda sodir bo’ladigan turli-tuman o’zgarishlardan «mohirona foydalanadi»; -tirik organizmlarning hayot faoliyati natijasida Yer qurrasi biosfera o’lik anorganik qismida tubdan o’zgarishlar sodir bo’ladi. Atmosferada erkin kislorod, azon ekrani, havo va suv, karbonat angidrid konservatsiyasi vujudga kelib, ular o’z navbatida toshko’mir va kaltsiy karbonat konlarining vujudga kelishiga sabab bo’ladi. Ayrim hollarda uzoq vaqt davomida biologik almashinuvdan, shunga ko’ra biosferada faol ishtirok etishdan chetlashadi. Bunda buyuk ohaktosh uyumlari, toshko’mir, temir, marganets, mis rudasi konlari bunyodga kelishi fikrimizning dalili bo’la oladi; -tirik mavjudotlar ajratgan karbonat angidrid, organik va mineral kislotalarning ta‘sirida tog’ jinslarining asta-sekin yemirila borishi tufayli, tekisliklar hosil bo’la borgan va Yer qurrasining qiyofasini o’zgarishi ximiyaviy, moddalarning migratsiyasi uchun imkon tug’ilgan; -tirik mavjudotlar taraqqiyotida rivojlanishning notekis borganligi muqarrar. Binobarin, arxey erasidan tortib, hozirga qadar Yer qurrasida mavjud ayrim ko’k yashil suvo’tlari va bakteriyalar singari mavjudotlarning tashqi ko’rinishi, tuzilishi va hayot holatida deyarli o’zgarish sodir bo’lmagan. Boshqa, vaqti-vaqti bilan o’zgarib turadigan muhit sharoitiga bardosh bera olmagan organizmlar tuzilishida kuchli o’zgarishlar sodir bo’lgan.

www.arxiv.uz Kembriy davridan ma‘lum bo’lgan organizmlarga legula, bakteriya, ko’k yashil suvo’tlari kirsa, kelib chiqishiga ko’ra yosh tirik mavjudotlar guruhi kaynazoy erasida keng ko’lamda rivojlangan. Yer qurrasining quruqlik qismini deyarli to’liq egallagan qushlar va sut emizuvchi hayvonlar hamda yopiq urug’li o’simliklar ana shu ikkinchi yosh guruhga taalluqlidir. CHunonchi, tirik materiya tarkibidagi mavjudotlar orasida geologik yoshiga ko’ra keyin tarkib topgan va taraqqiyotning yuksak pog’onasiga ko’tarilgan hayvonot olamining ongli vakili inson hisoblanadi. Ammo tirik mavjudotlarning evolyutsiyasi haqida fikr yuritar ekanmiz, gap ma‘lum tirik organizmlar guruhining yoshida emas, balki har xil guruh vakillari evolyutsiyasining tezlik darajasini bir xil tenglikka ega emasligidadir. Xususan, sut emizuvchi hayvonlar uchlamchi davrda shakllangan bo’lishiga qaramasdan, million yillar davomida o’z taraqqiyot darajasini yuksak pog’onasiga ko’tarilishi uchun zarur bo’lgan qulay muhit sharoitlari vujudga kelganga qadar o’zgarmagan, mavjud muhitga mos kelgan holda yashagan. SHunday ekan, har qanday o’simlik yoki hayvon guruhining evolyutsion yoshi haqidagi tushuncha, uning yuksalish davridan emas, balki shu o’simlik yoki hayvon turining o’z muhitida ma‘lum o’simlik yoki hayvon guruhida hukmron bo’lish davridan boshlanadi. Binobarin, hukmronlik o’simlik yoki hayvon guruhi yoinki uning ma‘lum turi tuzilish jihatidan murakkablashgan va yashash muhitini to’liq egallagan davridan boshlanadi. Bu davr yuqorida ta‘kidlanganidek tur yoki tur guruhining yoshi bilan emas, balki biosfera evolyutsiyasi xususiyati, turning tarqalishi va uning hayot zanjiridagi tutgan o’rni bilan belgilanadi. Tirik mavjudotlarning hayot faoliyati tufayli Yer qurrasi atmosferasining tarkibi tubdan o’zgaradi. Planetar masshtabdagi bunday o’zgarishlarning sodir bo’lishiga qaramasdan yerda hayot davom etgan va borgan sari rivojlana borgan. Aynan shunday o’zgarishlar hayotning notekis rivojlanish, geologik davrlar davomida ularning taraqqiyot darajasini yuksala borishi, hayotning «buferlik» xususiyatini ta‘minlagan. Bu, demak, hayot o’zining kelgusi taraqqiyoti uchun o’zi qulay sharoit yaratishini taqozo qilgan.

www.arxiv.uz

www.arxiv.uz Foydalanilgan adabiyotlar: 1. Amirqulov N. Umumiy ekologiya. Toshkent, 2002 y. 2. Baratov P. Yer bilimi va o’lkashunoslik. Toshkent, 1990 y. 3. Baratov P. Tabiatni muhofaza qilish. Toshkent, 1991 y. 4. Gofman P., Kadashnikov. Biologiya bilan umumiy genetika. Toshkent, 1970 y. 5. Gorelov A.A. Konsepsii sovremennogo yestestvoznaniya. Moskva, 1999 y. 6. To’raqulov Yo.H. va boshqalar. Umumiy biologiya. Toshkent, 1996 y. 7. Hamdamov I.H. Tabiat ilmining zamonaviy konsepsiyasi. Ma‘ruza matni. Samarqand, 2000y 8. Hamdamov I.H. va boshqalar. Tabiiy fanlar zamonaviy konsepsiyasi. Тошкент , 2 00 7 y. 9. www.ziyonet.uz

Похожие

Evolutsion tushunchalarning paydo bo‘lishi

Hayot tushunchasi. Hayotning kelib chiqishi haqidagi biokimyoviy nazariya

Mikrobiologiya fanining paydo bo’lishi va rivojlanishi

Evolyutsion g’oyalar, ularning paydo bo’lishi. irsiyat va o’zgaruvchanlik

Tuproq va tuproq paydo qiluvchi jinslarning granulometrik (mexanik) tarkibi