Evolutsiyaning sintetik nazariyasi - Биология - Рефераты

Evolutsiyaning sintetik nazariyasi

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

4938.92578125 KB

Evolutsiyaning sintetik nazariyasi Reja: Mikroevolutsiya  Populyatsiya – evolutsiyaning boshlang‘ich birligi.  Evolutsiyaning boshlang‘ich hodisasi  Evolutsiyaning boshlang‘ich omillari. Genlar dreyfi  Populyatsiya to‘lqini

XX asrga kelib irsiyat va o‘zgaruvchanlik, bir va har xil turga kiruvchi organizmlar orasidagi munosabatlar, tur strukturasi kabi masalalar atroflicha o‘rganila boshlandi. Genetika, ekologiya, molekular biologiya singari biologiyaning yangi shoxobchalari shakllandi. Mazkur fanlarning klassik darvinizm bilan qo‘shilishi natijasida evolutsiyaning sintetik nazariyasi yaratildi. Bu nazariyaning asosiy qoidalari bo‘lib: 1. Evolutsiyaning boshlang‘ich materiali mutatsion va kombinativ o‘zgaruvchanlik hisoblanadi. 5—Biologiya 2. Evolutsiyaning boshlang‘ich birligi bo‘lib populyatsiyasanaladi. 3. Evolutsiyaning boshlang‘ich omili populyatsiya to‘lqini,genetik- avtomatik jarayonlar va alohidalanishdan iborat. 4. Har bir tur populyatsiyalardan tashkil topgan. 5. Tur morfologik, bioximik, fiziologik, ekologik, genetikjihatdan nisbatan farqlanuvchi, jinsiy jihatdan alohidalashgan kenja tur, populyatsiyalar majmuasidan tashkil topgan. 6. Genlar almashishi, oqimi ko‘proq tur doirasida amalgaoshadi. 7. Evolutsiya divergent, ya’ni bir ajdod turdan bir nechayangi turlar kelib chiqishi, ayrim hollarda esa yagona ajdod turdan ya gona yangi tur kelib chiqishi ko‘rinishida bo‘ladi. 8. Evolutsiya asta-sekin kechuvchi uzoq muddatli jarayonbo‘lib, bunda turlarning kelib chiqishi bir populyatsiyaning boshqa, yangi populyatsiya bilan almashishi orqali tavsiflanadigan evolutsion bosqich sanaladi. 9. Turning asosiy mezoni jinsiy alohidalanish ekanligi e’tiborga olinsa, mazkur mezonni jinsi yaxshi ifodalanmagan organizmlarga nisbatan tatbiq qilib bo‘lmaydi. 10.Mikroevolutsiya tur doirasidagi, makroevolutsiya turdan yuqori sistematik birliklardagi evolutsion jarayonlarni ifodalaydi.

Mikroevolutsiya Tur doirasidagi evolutsiya jarayonlari haqida so‘z yuritilar ekan, avvalo evolutsiyaning, boshlang‘ich birligi, materiali, hodi- sasi va omillari kabi tushunchalarni bir-biridan farq qilish zarur. Populyatsiya – evolutsiyaning boshlang‘ich birligi. Har bir turga kiruvchi organizmlar arealda bir xil tarqalmagan bo‘lib, ba’zi joylarida siyrak, boshqa joylarda esa zich joylashgan. Bir turga kiruvchi individlarn ing arealda bir xil tarqalmasligi, turli yerlarda hayot sharoitin ing har xil bo‘lishidandir. Populyatsiya deyilganda bir tur tarqalgan arealning ma’lum qismida joylashgan shu turga mansub boshqa populyatsiyalardan ayrim belgixossalari bilan farq qiluvc hi, nisbatan alohidalashgan, urchib ko‘paya oladigan individlar yig‘indisi tushuniladi. Populyatsiya evolutsiyaning boshlang‘ich birligi deyilishiga sabab shuki, u tur doirasidagi mustaq il evolu t sion rivojlanish mumkin bo‘lgan organizmlar ning kichik yig‘indi si dir. Tur doirasida organizmlar oila, gala, poda bo‘lib yashayd ilar. Lekin ular uzoq muddat shunday holatda bo‘lmay, tezda tarqalib ketishlari mumkin. Shunga binoan ular evolut siyaning boshlang‘ich birligi bo‘la olmaydi. Turning arealda egallagan joyiga qarab unda populya tsiyalar soni har xil bo‘ladi. Keng arealda va sharoiti xilma-xil joylardagi turlarda populya tsiyalar soni ko‘p, tor arealda tarqalgan turlarda po pu lyatsiyalar soni kam bo‘ladi. Har xil turga kiruv chi populyat siyalar bir-biridan avvalo egallagan areali hajmi bilan farq qil adi. Areal hajmi hayvonlarning harakatlanish tezligi, o‘simliklarning esa chetdan changlanish masofasiga bog‘liq. Tok shill iq qurtining harakatlanish radiusi bir necha o‘n metr bo‘lsa, shimol tulkisin ing harakatlanish radiusi bir necha yuz kilometrga cho‘ziladi. Evolutsiyaning boshlang‘ich materiali mutatsion va kombinativ o‘zgaruvchanlik hisoblanadi. Mutatsiyalar gen, xromosoma, genom va sitoplazmatik xillarga bo‘linadi. Gen tushunchasi sizga sitologiya va genetika asoslaridan ma’lum. Gen tarkibidagi nukleotidlar sonining ortishi, kamayishi yoki o‘rin almashin ishi o‘zgaruvchanlikni keltirib chiqaradi. Mutatsiya tasodifan va ahy on-ahyonda ro‘y beradi. Gen mutatsiyalarining tak rorla nishi 10 6 —10 8 ga

teng. Xromosoma mutatsiyasi ayrim xrom osomalar ning biror qismi uzilib yoki ortib ketishi, o‘rin almashinishi tufayli yuzaga keladi. Agar bir xromosomada bir necha yuz genlar borligi e’tiborga olinsa, u holda xromosoma mutatsiyalari juda katta o‘zgarishlarga olib keladi, deb tasavvur etish mumkin. Gen, xromosoma mutatsiyalariga qaraganda genom mutatsiyalar juda kam hollarda amalga oshadi. Mutatsiyalarning ko‘pchiligi zararli bo‘ladi va tabiiy tanla- nish orqali bartaraf etiladi. Ayrim mutatsiyalar organizm uchun shu konkret sharoitda foydali bo‘lishi mumkin. Bunday hollarda mutatsiyalar organizm urchiyotganda kelgusi bo‘g‘inlariga beriladi. U urchish natijasida asta-sekin ko‘paya boradi. Har qanday foydali muta- tsiyaga ega bo‘lsa ham yakka organizm hech bir payt evolutsion jarayonni hosil etolmaydi. Evolutsiyaning boshlang‘ich hodisasi. Uzoq vaqt davom etadigan mutatsion o‘zgaruvchanlik, tabiiy tanlanish bir popu- lyatsiya doirasida har xil genotipli organizmlarning tutgan o‘rnini, boshq acha aytganda, populyatsiya genofondini nisbatan o‘zgartirishi mumkin. Populyatsiya genofondining o‘zgarishi evolutsion jarayon tomon qo‘yilgan dastlabki qad amdir. Populyatsiya genofondining o‘zgargan yoki o‘zgarmaganlig ini qanday bilish mumkin? Odatda populyatsiya genofondidagi u yoki bu gen ta’sirida vujudga kelgan belgini turli xil organizmlarni bir necha bo‘g‘inlarda sanash orqali ularning har bir bo‘g‘indan takrorlanish miqdori aniqlanadi. Ularning o‘zaro nisbatini taqqoslash yo‘li bilan po pulyatsiya genofondining o‘zgargan yoki o‘zgarmaganligi haqida mulohaza yuritiladi. 1928—1929-yillarda Amerika genetigi Meller retsessiv, letal mutatsiyalarini aniqlash usull arini ixtiro etdi va bu bilan mutatsiyalarni tajriba orqali o‘rganish mumkinligini isbotladi. Populyatsiya genofondining uzoq davom etadigan, yo‘naltirilgan o‘zgarishlari evolutsiyaning boshlang‘ich hodisasi deyiladi. Evolutsiyaning boshlang‘ich omillari. Genlar dreyfi . Kichik populyatsiyalarda mutant allellarga ega individlar tez va tasodifiy o‘zgarishi mumkin. Masalan, Rayt, bir necha oziqli probir- kaga A geni bo‘yicha

geterozigota bo‘lgan ikkitadan erkak va urg‘ochi drozofilalarni joylashtirib, ularning nasllari ustida kuzatish o‘tkazdi. Bir necha bo‘g‘indan so‘ng probirkadagi drozofilalar tekshirilganda, ba’zi populyatsiyada faqat mutant gomozigota bor ligi, boshqa populyatsiya tarkibida u tamoman uchramasligi, uchinc hilarida esa dominant hamda retsessiv allel formalar borligi aniqlandi. Populyatsiya genofondidagi genlar- ning tasodifiy o‘zgarishi genlar dreyfi deyiladi. Populyatsiya to‘lqini. Sizlar o‘z kuzatishingiz orqali obhavo qulay bo‘lgan yillari ayrim hayvon, o‘simlik turiga kiruv chi organizmlarning ko‘payib ketishi, hayot uchun noqulay bo‘lgan yillarda esa keskin kamayib ketishini bilasiz. Har bir populyatsiyaga kiruvchi organizmlar ham bunday hodisadan mustasno emas. Bahorda yog‘in-sochin ko‘p bo‘lgan yillarda bir yillik, ko‘p yillik o‘t o‘simliklar — boychechak, yaltirbosh, qo‘n g‘irbosh, qoqiyo‘t, ituzum avj olib o‘sib, ko‘p urug‘ beradi. Natijada ular bilan oziqlanuvchi hasharotlar, o‘txo‘r hayvonlar soni ham ko‘payib ket ishi mumkin. Ha sharotlarning, o‘txo‘r hayvonlarning ko‘payishi o‘z navbatida hashar otxo‘r qushlar, yirtqich hayv onlar sonining ham ortishiga olib keladi. Pop ulyatsiya tarkibidagi organ izm larning son jihatdan ortib ketishi yoki nihoyatda kamayib ketishi populyatsiya to‘lqini deb ataladi (57-rasm). Bunday voqeal arning tez-tez takrorlanishi pop ulyatsiya genofondining o‘zga rishiga sabab bo‘ladi. Alohidalanish. Darvin o‘z vaq- tida alohidalanish muhim evolu- tsion omil ekanligini, chunki u bir tur doirasida belgilarning tarqalishiga, turlarning o‘zaro chatishmas- ligiga olib kelishini uqtirgan edi. Organ izmlarda alohidalanishning bir nec ha xillari mavjud. Geografik alohidalanish yirik daryolar, baland tog‘lar va boshqa to‘s iqlar orqali ro‘y beradi (58rasm). Biologik alohidalanish esa tur ichidagi individlarning o‘zaro cha- tishmasligiga olib keladi. Ekologik alohidalanish bir tur doirasidagi organizmlarning har xil 57-rasm. vaqtdagi jinsiy faolligi va jinsiy Populyatsiya to‘lqini. yetilishi bilan aloqador.

Etiologik alohidalanish hayvonlarning xatti-harakati bilan aloqador. Ba’zi qushlarning o‘ziga xos sayrashi, urg‘ochisini o‘ziga jalb qilishi bir-biridan farq qilishi bunga yorqin misoldir. Alohidalanishning turli shakllari uzoq muddat davomida har xil allellarga ega organizmlarning erkin chatishishini bartaraf etadi. Bu esa o‘z navbatida alohidalashgan organizm guruhlarini bir-biridan farq qilishga, yangi populyatsiyalarning paydo bo‘lishiga olib keladi. Tabiiy tanlanishdan farqli o‘iaroq, yuqorida bayon etilgan evolutsiyaning boshlang‘ich omillari ma’lum yo‘nalishga ega bo‘lmaydi. 58-rasm. Geografik alohidalanish. Qirg‘ovul kenja turlari.YETTISOY YAPON KAVKAZ MURG‘OB XIVA MANJUR

XULOSA 1. Atrofimizni o‘rab turgan tabiat, undagi o‘simliklar,hayvonlar va boshqa tirik mavjudotlarning xilma-xilligi, kelib chiqishi haqida odamlar eramizdan oldin ham, keyin ham bir qancha tushuncha, g‘oyalarni ilgari surganlar. Bu sohada ayniqsa, Sharq, Yunon, Markaziy Osiyo, Yevropa tabiatshunos olimlarining fikr-mulohazalari muhim o‘rin egallagan. Organik olamning evolutsiyasi haqida dastlab J.B.Lamark ta’limot yaratdi. Lekin u evolutsiyaning harakatlanuvchi kuchlarini aniq ta’rif- lab bera olmadi. 2. Darvin birinchi bo‘lib organik olamning tarixiy jarayonda o‘zgarishinigina emas, balki shu bilan bir qatorda organizmlardagi moslanishlarn ing paydo bo‘lish sabablarini ilmiy asosda tushun tirib berdi. U evolutsiyaning harakatlantiruvchi kuchlari — o‘zga ruvchanlik, irs i yat, yashash uchun kurash va tanla- nish ekanligini e’tirof etdi. 3. Darvin yashagan davrda biologiyaning ba’zi bir sohalarihali rivojlanmagan edi. Shuning oqibatida evolutsion nazariya keyinchalik genetika, ekologiya va boshqa fanlarning yutuqlari zamirida yangicha talqin qilindi. Oqibatda evolutsiyaning sintetik nazariyasi yaratildi. Bu nazariya turlar tabiatda qanday paydo bo‘lishi mumkinligini atroflicha tushuntirib berdi. 4. Hozirgi paytda organik olam evolutsiyasi shartli ravishda mikroevolutsiya va makroevolutsiyaga ajratiladi. 5. Mikroevolutsiya — tur doirasida ro‘y beradigan evolu- tsion jarayondir. Bunda evolutsiyaning boshlang‘ich materiali mutat siya, kombinativ o‘zgaruvchanlik, evolutsiyaning boshlang‘ich birligi — populyatsiya, evolutsiyaning boshlang‘ich hodisasi — mutatsion jarayon, evolutsiyaning boshlang‘ich omillari — alohi dal anish, migratsiya, populyatsiya to‘lqini, genlar dreyfi, tabiiy tanlanish muhim rol o‘ynaydi. 6. Tabiatda yangi turlarning paydo bo‘lishi ekologik, fizi- ologik- biokimyoviy, genetik, alohidalanish, duragaylash, poli- ploi diya yo‘nalishlari bilan amalga oshadi.

7. Barcha o‘simlik, hayvon va boshqa organizm turlario‘zlarining yashab turgan muhitiga moslashgan. Bu moslanish tarixiy jarayonda irsiy o‘zgaruvchanlik, yashash uchun kurash, tabiiy tanlanish tufayli paydo bo‘lgan. Organizmlardagi har qanday moslanish mutlaq bo‘lmay, nisbiy xarakterga ega.

Adabiyotlar 1. G’afurov A. T. Darvinizm Toshkent, o’qituvchi1992 yil. 2. Воронцов Н. П.,Сухорукова Л.Н. Эволюционная органического мира. М. Просвешение 1991 3. To’raqulov Yo. X. malekulyar biologiya. Toshkent, o’qituvchi1993 yil 4. Иорданскис Н. Н. Эволюция жизни. М.Издательский центр “Академия” 2001 5. Inge-Vechtomov S.G. Genetika s osnovami selektsii. Moskva., «Vsshaya shkola», 1989 g. 6. Lobashev M.Ye., Vatti K.V., Tixamirova M.M. Genetika s osnovami selektsii. Moskva, «Prosveshenie», 1979 god.

Похожие

Tur — evolutsiyaning asosiy bosqichi

Hujayra nazariyasi

Irsiyatning xromasoma nazariyasi

Evolutsion ta'limot

Turning morfologik mezoni