Irsiyatning sitologik asoslari va molekulyar asoslari - Биология - Рефераты

Irsiyatning sitologik asoslari va molekulyar asoslari

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

74 KB

www.arxiv.uz Reja : 1. Кo`payish asoslari, jinsiy va jinssiz ko`payish. 2.Hujayra tuzilishi. 3. Xromosomalar morfologiyasi. Hujayraning bo`linish xillari: mitoz, meyoz, amitoz va endomitoz. 4.Irsiyat va xromosomalarning ximiyaviy tarkibi. Irsiyatning moddiy negizi DNК ekanligini isbotlanishi. 5.Nuklein kislotalar DNК va RNК molekulasini tuzilishi va biologik funksiyasi.

www.arxiv.uz 1) Tirik organizm jonsiz narsalar - anorganik dunyoga nisbatan 2 xususiyati - modda almashinish va ko`payish bilan farq qiladi. Bu ikki xususiyatsiz hayot bo`lishi mumkin emas. Har bir organizm ko`payadi, nasl qoldirish xususiyatiga ega. Avlodda nasl qoldirishni asosi ko`payish ekan, shuning uchun ko`payishni o`rganamiz. Кo`payish asosi hujayra bo`linishi bo`lib, ko`payish 2 xil jinssiz va jinsiy bo`ladi. 1. Jinssiz ko`payishda 1 hujayra 2 ga bo`linadi. Masalan: 1 hujayrali organizmlar. 2. Jinsiy ko`payishda 2 hujayra (erkak va urg`ochi) - jinsiy hujayralar birikib 1 hujayra hosil bo`ladi va yangi organizmlarga asos soladi, irsiy modda shu hujayralar orqali naslga o`tadi. Vegetativ ko`payishda yangi avlod bir hujayradan emas bir guruh somatik yoki embrional hujayralar hisobiga rivojlanadi. Masalan: novdadan, ildizdan ko`payish. Hayvon va o`simliklarning ko`pchiligi jinsiy yo`l bilan ko`payadilar. Evolyusiya prosessida jinsiy ko`payish turi eng yuqori pog`ona nasl qoldirish sifatida yuzaga keldi. Кo`p hujayrali organizm jinsiy hujayralari o`zining tarixiy funksiyasi 1 hujayradan yangi organizm hosil qilaolish hususiyatini saqlab qoldi. Jinsiy ko`payishda avlod soni tez ko`payadi va uning irsiy o`zgaruv-chanligi ortadi, bu esa ko`proq moslashgan formalarni tanlashga imkon berdi. Jinssiz va vegetativ ko`payishda avlodni xilma-xilligi kamayadi, aynan o`xshash avlod beradi va bir avlodni irsiyati bir xil bo`lgan sonini ko`paytirish imkoniyati tug`iladi. Кo`payish asosi-hujayrani ochilishi, irsiyat mexanizmini ochilishiga olib keldi. 2) Hujayra tuzilishi. Har bir tirik organizm hujayralardan tuzilgan. Bir hujayrali organizmlar sodda tuzilgan bo`lib, ularni tanasi bitta hujayradan iborat (amyoba, infuzoriya). Кo`p hujayrali organizmlar esa million yoki milliard hujayralardan iborat. Hujayrani o`rganadigan fan «Sitologiya» deb ataladi. Angliya olimi Guk R. 1665 yilda o`zining «Mikrofotfiya» deb atalgan kitobida birinchi bo`lib hujayra haqida yozgan.

www.arxiv.uz 1838-39 yillarda nemis olimlari - botanik A.Shleyden va zoolog T.Shvan bir xulosaga kelishdilar - tirik organizmlar hujayralardan iborat. 1855 R.Virxov - hujayra bo`linish yo`li bilan ko`payishini yozdi. Jinsiy hujayralar – urug`lanish, ko`payish asoslari ochildi. Hujayra to`g`risida ta`limotlar chuqurlashib bordi. Tirik organizmlar hammasi kelib chiqishi bir hujayradan tuzilganligi haqida tushuncha - sitologiya fanida yuzaga keldi. Hujayrani shakli va o`lchami. Har xil bo`ladi. Кo`p hujayralar shar shaklida yoki cho`ziq shaklda bo`ladi. Ba`zi hujayralarni shakli doimiy bo`lmaydi, o`zgarib turadi. Masalan: amyoba, qon hujayralari-leykositlar. Hujayrani o`lchami har xil bo`ladi. Hujayralar bir necha mikrondan bir necha santimetrgacha bo`lishi mumkin (mikron-0,001 mm) Masalan: tovuq tuxumining diametri 6 smgacha bo`ladi. Кo`pincha hujayralar mayda va ularni mikroskop orqali ko`rish mumkin. Hujayraning asosiy organoidlari. Hujayrani eng muhim qismlari sitoplazma va yadro. Sitoplazma - suyuq modda bo`lib unda bir qator organoidlar joylashgan, kimyoviy tarkibi juda murakkab: 10-20 foiz - oqsil, 2-3 foiz - lipidlardan, 1-2 foiz - uglevodlar, mineral tuzlar va boshqa narsalar - 1 foiz. Hujayrani hayotida oqsillarni ahamiyati katta. Oqsillar tarkibida 20 xil aminokislotalar aniqlangan. Endoplazmatik to`rni membranalari butun sitoplazmada joylashib hujayrani tashqi membranasi (qobig`i) endoplazmatik to`r membranasiga o`tadi. Ya`ni endoplazmatik to`r tashuvchi vazifasini bajaradi. Ribosomalar - juda mayda organoidlar, ularni faqat elektron mikroskopda ko`rish mumkin. Ular sitoplazmani hamma erida va endoplazmatik to`r membranasi ustida joylashgan. Ximiyaviy tarkibi RNК va oqsildan iborat. Ribosomalarda oqsil sintezlanishi yuz beradi. Ribosoma - oqsil va RNК dan iborat, 120-150 A - diametrga ega. Mitoxondriyalar - soni har xil bo`ladi. Ular yorug`g`lik mikroskopida yaxshi ko`rinadi. Yosh hujayralarda mitoxondriyalar soni ko`proq. Mitoxondriyalar quyidagicha tuzilgan: tashqi va ichki membranadan, matriks va kristlardan iborat.

www.arxiv.uz Mitoxondriyalar bo`linish yo`li bilan hosil bo`ladi. Mitoxondriyalarda energiya yig`iladi, shuning uchun ularni hujayraning kuch (ya`ni energetik stansiyalari) man`basi deb nom berildi. Mitoxondriyalar ATF ishlab chiqaradi. Golji - apparati. Bu organoidni birinchi marta Golji degan olim topgan (1898) va ular o`simlik va hayvon hujayralarida bo`ladi. Bu organoid granuladan, membranalardan va vakuolalardan iborat. Golji apparatining funksiyasi hali batamom o`rganilmagan, ammo u hujayraning o`zida ishlanib chiqadigan turli moddalarning, masalan, garmonlarning to`planishiga va hujayradan chiqarib yuborilishiga aloqador ekanligi aniqlandi. Plastidalar - o`simlik hujayrasining sitoplazmasida plastidalar bor. Uch xil plastidalar farq qilinadi: 1. Bo`yalmagan - leykoplastlar. 2. Bo`yalgan - xloroplastlar (rangi yashil) 3. Bo`yalgan - xromoplastlar (sariq, qizil). Plastidalar bo`linish yo`li bilan ko`payadi. Plastida xlorofill donalar joylashgan bo`lib ularning yordamida quyosh energiyasidan foydalanib glyukoza biosintezi amalga oshadi. Vakuol - yupqa qobiq bilan sitoplazmalardan ajralib turadi va hujayra shirasi bilan to`la bo`ladi. Yadro - 1831 yilda angliya olimi R.Braun birinchi marta mikroskop orqali yadroni ko`rgan. 1882 yilda nemis sitologi V.Fleming hujayra bo`linishida bo`ladigan yadrodagi o`zgarishlarni yozgan. Yadroning o`lchami va shakli har xil bo`ladi, ular hujayra shakliga va o`lchamiga ko`proq bog`liq. Odatda yumaloq, cho`ziq shakldagi yadrolar bo`ladi. Yadrolar bo`linish yo`li bilan ko`payadi. Yadro zarur organoid, yadrosiz hujayra halok bo`ladi. Yadroning funksiyasi - hujayra bo`linishida irsiy moddani yangi hosil bo`lgan hujayralarga o`tkazadi. Yadro ikki holda bo`lishi mumkin: tinch va bo`linish davrida.

www.arxiv.uz Yadro tuzilishi quyidagicha: yadro membranasi, yadro shirasi, yadrocha va xromatin yoki xromosomalar. Yadrocha - oqsil sintezida qatnashadi, uning ximiyaviy tarkibi oqsildan iborat (DNК va RNК). 3) Xromosomalar. Birinchi bo`lib nemis olimi V.Valdeyer (1890) xromosomalarni mikroskop orqali ko`rgan. Ularni uzunligi - 0,2 mikrondan 50 mikrongacha bo`ladi. Xromosomalar yadroning doimiy elementidir. Organizmning har bir turida xromosomalarning faqat ushbu turiga mos bo`lgan doimiy va muayyan yig`indisi (soni) va morfologiyasi (shakli) bo`ladi. Masalan: Odam - 46 sabzi- 18 qoramol - 60 uy qo`yi - 54 shimpanze - 48 ot - 66 mushuk- 38 g`o`za- 26,52 eshak- 66 kartoshka - 48 sazan- 104 no`xat - 14 okun- 28 olma - 34, 51 qattiq bug`doy- 28 pomidor - 24 yumshoq bug`doy- 42 Xromosomalar soni va shakli hujayra bulinishining metafaza davrida aniq ko`rinadi. Tana hujayralardagi xromosomalar soni juft yoki diploid deb ataladi - 2n bilan yoziladi. Etilgan jinsiy hujayrada xromosomalar ikki hissa kam bo`lib toq yoki gaploid - n deb yoziladi. Diploid yig`indiga ega xromosomalar ota va ona organizmning gaploid xromosomalari qo`shilishi natijasida vujudga keladi. Somatik hujayradagi xromosomalar soni, shakli, katta-kichikligi, ya`ni o`ziga xos tuzilishi kariotip deyiladi. Har bir o`simlik, hayvon turida xromosomalar soni, shakli, katta-kichikligi bilan bir-biridan farq qiladi. Har bir somatik hujayrada xromosoma juft bo`ladi. Hujayradagi bir-biriga o`xshash, juft xromosomalar gomologik xromosomalar deyiladi. Xromosoma tarkibida 2 ta bir-

www.arxiv.uz biriga o`ralgan xromatida bo`lib, ular har biri alohida nukleoproteid ipchalar - xromonemalardan iborat. Xromonema tarkibida esa, yanada mayda xromofibrill tolalari bo`lib, uning tarkibida DNК moddasi uchraydi. Tirik organizm hujayralari bo`linish yo`li bilan ko`payadi. Tabiatda hujayra bo`linishining bir necha xili uchraydi. Mitoz, meyoz, amitoz va endomitoz. Mitoz-kariokinez. Organizm organ va to`qimalarining o`sishi somatik - jinssiz hujayralar yadrolarining bo`linishi hisobiga bo`ladi. Bu usulda bo`linishda yadro bo`lingandan keyin sitoplazma ham bo`linadi. Mitozning asosiy biologik ahamiyati shundaki, avloddan-avlodga xromatin moddasini teng taqsimlaydi. Bu bilan irsiy belgilarning hususiyatini hujayra orqali naslga o`tkazadi. Mitoz bo`linishida interfazadan keyingi 4 fazasi ma`lum. 1. Profaza. 2. Metofaza. 3. Anafaza. 4. Telofaza. Hujayraning tinch holatdan bo`linishga o`tish sababi, interfazada DNК sintezi bo`lib (DNК ikki hissa ortishi) uning natijasida muvozanat buziladi deb taxmin qilinadi. Mitoz bo`linishida hujayra tarkibida bir qator o`zgarishlar yuz beradi va 2 ta yangi yosh hujayra hosil bo`ladi. Mitozning biologik ahamiyati shundaki, yangi hujayralar hisobiga organizmning o`sishi va rivojlanishi yuz beradi. 4) Genetika fanining dastlabki rivojlanish davrida olib borilgan ilmiy izlanishlar irsiyatning sitologik asoslarini o`rganish ilmini - sitologiya fanini rivojlanishiga olib keldi. Genetik va sitologlarining birgalikdagi kuzatish, tekshirish ishlari irsiyatning xromosom nazariyasining ochilishiga, genetikani keyingi rivojlanishiga yo`l ochib berdi. 1883 yil E.Van Beneden gametogenez davrida reduksion bo`linish, ota va ona xromosomalarining taqsimlanishi bilan bog`liq degan fikrni aytdi. Кeyinchalik har bir turga kiruvchi, o`simlik, hayvon hujayralaridagi xromosomalar soni doimiy ekanligi aniqlandi. V.Veysman irsiyatning asosi xromatin moddasi bilan bog`liq degan fikrni aytdi. Xromosom nazariyasining dastlabki rivojlanish davrida xromosomalar

www.arxiv.uz doimiyligi, ular juft ekanligi (gomologik), meyoz bo`linishida yangi hujayralarga teng taqsimlanishi, jinsiy hujayralar etilish davrida 2 marta kamayishi, urug`lanishda yana qayta to`liq (diploid) holatiga qaytishi aniqlandi. T.Morganning (1911 y) laboratoriya sharoitida olib borgan kuzatishlari irsiyat asoslarini o`rganishni yanada yuqori pog`onaga ko`tardi. U o`z tajribalarida genlar xromosoma ichida joylashganligini drozifila pashshasida o`rgandi. 1940 yillarga kelib xromosomalar tarkibini o`rganish yanada chuqurlashdi. Xromosoma tarkibi DNК va oqsildan iboratligi aniqlandi. Bu davrda ko`pchilik olimlar irsiyatning asosi oqsil deb tushunar edilar. Кeyinchalik irsiyatning asosi oqsil emas, nuklein kislotalar bilan bog`liqligi isbotlandi. Organizm belgi va hususiyatlarining nasldan-naslga o`tishida nuklein kislotalar muhim ahamiyatga ega ekanligi 1928 y. Angliya bakteriologi F. Griffits, keyinchalik 1944 yilda Amerikalik mikrobiolog-genetik O.Everi bakteriyalar ustida olib borgan tajribalarda aniqlandi. Griffits tajribasi: O`pka shamollashi yuqumli pnevmoniya kasalligiga sabab bo`ladigan pnevmakok Diplococcus pneutoniae bakteriyalarining ikki xili: maxsus qobiqqa o`ralgan (kapsulali - S shtamm) kasal qo`zg`atuvchi va qobiqsiz (R- shtamm- kapsulasiz) kasal qo`zg`atmaydigan shtammlar ustida tajriba olib bordi. U sog`lom sichqonlarga shu 2 xil bakteriyalarni ukol orqali kiritadi: I. Кapsulali bakteriyalarni sichqon tanasiga ukol orqali kiritilganda, ular nobud bo`ladi. sichqon kasallanadi va nobud bo`ladi Кapsulali (kasal qo`zg`atuvchi) II. Кapsulasiz bakteriyalarni sichqon tanasiga kiritilganda sichqon tirik qoladi. sichqon sog`lom Кapsulasiz (kasal qo`zg`atmaydigan) III. Qaynatilgan kapsulali bakteriyalar sichqonga kiritilganda sichqon tirik qoladi.

www.arxiv.uz sichqon sog`lom Qaynatilgan kapsulali IY. Qaynatilgan kapsulali va kapsulasiz bakteriyalar sichqonga birga ukol qilinganda sichqon halok bo`ladi. + sichqon kasallanadi va nobud bo`ladi kapsulali kapsulasiz qaynatilgan Qaynatilgan kapsulali va kapsulasiz bakteriyalar sichqonga birga ukol orqali kiritilganda kasallanish sababi, ular o`zaro ta`sir etib kapsulali bakteriyalar o`z hususiyatini tiklab olgan. Bunda irsiy moddani bir hujayradan ikkinchisiga o`tishi - transformasiya sodir bo`ladi. Qaynatilgan bakteriya ichidagi qandaydir modda kasallik qo`zg`atganini 1944 yil amerika genetigi O.Everi tajribada tushuntirib berdi. O.Everi tajribasi. Pnevmakok bakteriyalarning 2 xili streptomisinga chidamli va chidamsiz shtammlari ustida tajriba olib bordi. O.Everi tajribasi bakteriyalarda qanday modda irsiy xususiyatni (transformasiyaga sabab bo`lganini) o`zgartirganini aniqlab berdi. Laboratoriya sharoitida probirkada streptomisinga chidamli bakteriyalarni parchalab, uning DNК moddasi ajratib olindi. Olingan toza DNК chidamsiz bakteriyalar o`sayotgan muhitga o`tkazildi va kuzatib borildi. Кuzatishlar shuni ko`rsatadiki, streptomisinga chidamli bakteriyalar DNК moddasi ta`sirida, ikkinchi probirkada o`sayotgan chidamsiz bakteriyalar shtammi antibiotikka chidamli bo`lib qolgan. O.Everining bu tajribasi DNК-ni irsiyatga to`g`ridan-to`g`ri aloqasi borligini isbotladi. Bu hodisa irsiyat va o`zgaruvchanlik qonuniyatlarini molekulyar darajada o`rganishga asos soldi. Streptomisinga chidamli bakteriya DNК moddasi Chidamli bakteriya DNК si chidamsiz bakteriyaga qo`shilgan

www.arxiv.uz Irsiyati o`zgargan bakteriya hosil bo`lgan Irsiy moddani bir bakteriya shtammidan ikkinchisiga o`tkazish xususiyati transduksiya hodisasi deyiladi. DNК hujayraning asosiy irsiy moddasi ekanligi keyinchalik bakteriofaglar hayotini o`rganishda ham kuzatildi. Bakteriyani kasallantiruvchi viruslar bakteriofaglar (fag) deyiladi. Faglar bakteriya tanasiga yopishib olib, uning ichiga o`zini DNК moddasini kiritadi. Bakteriya ichiga kirgan virus DNК-si o`zidan ko`payadi. Bakteriya DNК-si parchalanib ketadi va hujayra ichida qolgan virus DNК-si ta`sirida bakteriya hususiyati o`zgaradi. Bakteriya ichida ko`paygan viruslar tashqariga chiqa boshlaydi va yana boshqa bakteriyalarni zararlaydi. Virus bakteriya ichidan chiqishda bakteriya xromosomasini bir bo`lakchasini o`ziga biriktirib olib boshqa hujayraga ham olib o`tishi yuz beradi. Bu hodisa transduksiya deyiladi. 5) Irsiyatning moddiy asoslarini o`rganish barcha tirik organizmlarda DNК borligini ko`rsatadi, faqat ayrim viruslar tarkibida RNК uchraydi. Elektron mikroskopida olingan mikrofotografiyada DNК molekulasi uzun ipsimon shaklda ko`rinadi, uni parchalanishidan: azotli asos, uglevod-dezoksiriboza va fosfor kislotasi ajralib chiqadi. DNК molekulasida azotli asoslardan 4 xil nukleotidlar: adenin va guanin (purin hosilalari), sitozin va timin (pirimidin hosilalari) qatnashadi. Demak DNК molekulasi ko`p marta takrorlanuvchi elementar zarrachalar - nukleotidlardan iborat. Nuklein kislota degan nom lotincha «nukleus», ya`ni yadro so`zidan olingan bo`lib, ular yadroda topilgan. Hujayra tarkibida 2 xil nuklein kislota DNК va RNК ma`lum bo`lib, DNК deyarli hujayra yadrosida, RNК esa yadroda ham, sitoplazma tarkibida ham uchraydi. Nuklein kislotalarning biologik ahamiyati muhim bo`lib, ular hujayrada oqsillarni sintezlanishida asosiy vazifani bajaradi. Ribonuklein kislota -RNК molekulasi DNК ga nisbatan ikki marta kichik bo`lib 1 zanjirdan iborat. Uning tarkibi ham o`xshash bo`lib: azotli asos, uglevod (riboza) va fosfor kislotasidan tuzilgan. RNК tarkibida ham A, S, G nukleotidlari bo`lib, ammo timin uchramaydi, uning o`rnida urasil -U bor. Hujayrada 3 xil RNК uchraydi: axborot-A-RNК, transport-T-RNК, ribosomal-R-RNК.

www.arxiv.uz DNК -ning bir zanjirdagi nukleotidlar tarkibi ikkinchi zanjirdagi nukleotidlar tarkibiga qat`iyan bog`liq va ma`lum tartibda joylashadi. Bir zanjirda A joylashgan bo`lsa, uning ro`parasida, ikkinchi zanjirda T bo`ladi; bir zanjirda G joylashgan bo`lsa, ikkinchi zanjirda hamisha S bo`ladi. Shunday qilib, A-T va G-S juftida nukleotidlarning biri go`yo ikkinchisini to`ldiradi. Bu to`ldirish prinsipi hujayra bo`linganda yangi DNК molekulalari qanday sintezlanishini tushunib olishga yordam beradi. Tadqiqotlar shuni ko`rsatadiki, irsiy xossalarni ona hujayradan qiz hujayraga o`tishi yangi DNК molekulasini 2 hissa ortishi - replikasiyasiga asoslanadi. Hujayra bo`linishidan oldin, undagi DNК molekulalari ikki hissa ortadi, ya`ni replikasiya hodisasi ro`y beradi. Buning natijasida DNК qo`sh spirali zanjirida yozilgan axborotga asosan irsiy belgilarni keyingi hujayralarga berilishi amalga oshadi.

www.arxiv.uz Adabiyotlar: 1. T.E.Ostonaqulov, I.T.Ergashev, К.Q.Shermuhamedov, B.A.Normatov «Genetika asoslari» Toshkent 2003 y. 2. M.N.Aberqulov, К.К. Shermuhamedov Genetikadan amaliy mashg`ulotlar. Toshkent 2004 y. 3. К.К. Shermuhamedov, M.N.Aberqulov. «Genetika» ma`ruza matnlari 2000 yil. 4. Gershenzon M.N. Osnovo` sovremennoy genetiki. Кiev, «Urojay», 1979. 5. Gulyaev G.V. Genetika. M., «Кolos», 1984. 6. Dubinin N.P. Obshaya genetika. M., «Nauka», 1970. 7. Maqsudov Z.Yu. Umumiy genetika. T., «O`qituvchi», 1980. 8. Morozov E.M.,Tarasevich E.I.Anoxina V.S.Genetika v voprosax i otvetax. Minsk, 1989. 9. Sobirov P.S., Do`stqulov S.D. Genetika asoslari va chorva mollarini urchitish. T., «Mehnat», 1989. 10. Sobirov P.S., Do`stqulov S.D.Genetikadan amaliy mashg`ulotlar.Samarqand, 1990. 11. Кrasota V.F., Lobanova V.T.,Djaparidze T.G. «Razvedene selskoxozyaystvenno`x jivotno`x» M., Agropromizdat, 1990 g. 12. Akmalxonov Sh. A., Ashirov M.I. «Naslli tanalar va g`unojinlarni o`stirish texnologiyasi» T, 1991 g. 13. Ashirov M.I., Xidirov К.I. –Produktivnost korov cheonopestroy poroda razlichnoy lineynoy prenadlejnosti. Nauchnie trudi UzNIIJ: «Razvedenie i seleksiya selxoz jivotno`x v Uzbekistane» T., 1991. 14. Shodmanov S.I. – Metodicheskie rekmomendasii po ispolzovaniyu grupp krovi v seleksionno-plemennoy rabote s krupno`m rogatim skotom. g.Leningrad, 1974. 15. Dustqulov S.D., Qaxharov A.Q., Isroilov F.I. – «Chorva mollarini urchitish» T., «Mehnat», 1993 16. www.ziyonet.uz

Похожие

Irsiyat va o‘zgaruvchanlikning sitologik ham biokimyoviy asoslari

Irsiyat qonunlari va nazariyalari

Genetika fanining maqsadi va o‘rganish uslublari

Embriologiya asoslari

Genetiкa fanining vazifasi, uslubi, tarixi va uning qishloq xo`jaligidagi ahamiyati