Embriologiya asoslari - Биология - Рефераты

Embriologiya asoslari

Загружено в:

14.12.2022

Скачано:

0

Размер:

1330.90234375 KB

Embriologiya asoslari Reja: Organizmlarning k о ’payishi Jinsiy hujayralar (gametalar) Urug’lanish Maydalanish Gastrulyatsiya va о ’q organlarning hosil b о ’lishi Provizor organlarning hosil b о ’lishi Embriogenezda hujayraning differensirlanishi va qaltis davrlar Organizmning о ’sishi, rivojlanishi va qarish

Embriologiya yunon. embryon – homila va logia – ta’limot demakdir. Ammo bu nom shu fanning mazmunini t о ’la ta’riflay olmaydi. Embriologiya fani tuxum hujayralarining otalanishidan tortib, tuxum q о ’yuvchilarda homilaning tuxum qobig’idan chiqquncha, tirik tug’uvchilarda esa homilaning tug’ilguncha b о ’lgan davridagi hamma jarayonlarni ta’riflab beradi. Shuningdek, embriologiya fani pushtdan oldingi, ya’ni jinsiy hujayralarning rivojlanishi hamda homila tug’ilganidan keyingi dastlabki davrni ham о ’rganadi. Chunki taraqqiyoti mutlaqo tuxum qobig’ida yoki tug’ilguncha tugallanib, s о ’ngra rivojlanmaydigan birorta organizm y о ’q. Sutemizuvchilarda organlarning tuzilishi va funksiyasi voyaga yetgan organizmning a’zolari holatini tug’ilgandan s о ’ng ma’lum vaqt о ’tgandan keyingina egallaydi. Embriologiya organizmning normal individual taraqqiyoti va patologik holatlarda embrion rivojlanishining buzilish sabablarini va ularning oldini olish y о ’llarini о ’rganadi. Shuning uchun embriologiya organizmlarning individual taraqqiyoti – ontogenezning bir qismi hisoblanadi. Embriologiya hamma hujayrali organizmlar rivojlanishining umumiy qonuniyatlaridan tortib, alohida tip, sinf va tur vakillari uchun harakterli b о ’lgan xususiy rivojlanish jarayonlarini ham о ’rganadi. Shuning uchun ham embriologiya fani individual rivojlanishning keng masalalarini о ’rganuvchi umumiy va ayrim gruppa hayvonlar taraqqiyotini tekshiruvchi xususiy embriologiyaga b о ’linadi. Xususiy embriologiyaning muhim b о ’limlaridan biri odam embriologiyasidir. Embriologiyaning rivojlanish jarayonida asosan ikkita bir-biriga zid b о ’lgan qarash – preformizm va epigenez uzoq muddat kurashib kelgan. Preformizmga k о ’ra yangi avlodning shakllanishida hech qanday rivojlanish jarayonlari r о ’y bermay, balki azaldan jinsiy hujayraga jo b о ’lgan о ’ta mayda individning tuxum hujayrasi oziqlantirishi bilan yoki aksincha tuxum hujayrasidagi mikroindividning sperma ta’sirida о ’sishi, ya’ni mavjud a’zo va belgilarning takomillashishi natijasi ekanligi tushuntiriladi.

Epigenezga binoan organizm har doim yangidan gomogen, strukturasiz massadan rivojlanadi. Epigenez ham metafizik dunyoqarash kabi talqin etilgan y о ’nalish b о ’lsada, о ’zicha progressiv b о ’lib, rivojlanish taraqqiyotida tan olinadi. Embrional taraqqiyotni о ’rganish usullari turlichadir. Oddiy va qadimiy usul b о ’lgan tasviriy embriologiya pusht taraqqiyotining qanday о ’tganini ta’riflab beradi. Turli xil hayvonlar taraqqiyoti jarayonini qiyoslab о ’rganuvchi ta’limot qiyosiy embriologiyadir. A.O.Kovalevskiy, I.I.Mechnikov, E.Gekkel va boshqalarning izlanishlari natijasida qiyosiy embriologiya evolyutsion mazmunga ega b о ’ldi. Evolyutsion nazariyani asoslashda muhim rol о ’ynagan evolyutsion embriologiya dastlab qiyosiy- tasviriy embriologiyadan kelib chiqdi. Keyinchalik tajriba usuli embriologiyaning asosiy usuli b о ’lib qoldi. K.F.Volf, X.I.Pander va K.M.Ber zamonaviy embriologiyaning asoschilaridan hisoblanadi. Darvinning evolyutsion targ’iboti embriologiya masalalariga materialistik yondashish uchun zamin yaratdi. Rus olimlaridan I.I.Mechnikov (1845–1916) va A.O.Kovalevskiy (1840–1901) Darvinning evolyutsion nazariyasi bilan qurollanib embriologiyaga k о ’pgina yangiliklar kiritdilar. Ular umurtqasiz va sodda umurtqali hayvonlarni о ’rganib, turli sinf hayvonlar embrional takomil davomida о ’xshash davrlarni boshdan kechirishlarini (masalan, embrional varaqlarni) k о ’rsatib berdilar. Bu bilan hayvonot dunyosining birligi yana bir bor tasdiqlandi. I.I.Mechnikov va A.O.Kovalevskiyning bu tadqiqotlari evolyutsion gistologiya va embriologiyaga asos b о ’ldi. Organizmlarning k о ’payishi Barcha tirik mavjudot о ’zlariga xos b о ’lgan hayotni yashaganlaridan s о ’ng о ’limga mahkumdirlar. О ’lgan organizmlar о ’rniga yangi organizmlar vujudga keladi. Har bir jonzotga о ’ziga о ’xshagan organizmni yaratish, zurriyot qoldirish xususiyati xosdir. Shu tufayligina mavjudotlar olami saqlanib qoladi. Organizmlarning k о ’payishi evolyutsion tarzda takomillashib boruvchi jarayondir.

Jonzotlar turli usulda k о ’payadi, ularning barchasini jinssiz va jinsiy k о ’payish xiliga b о ’lish mumkin. Jinssiz k о ’payish . Jinssiz k о ’payish eng sodda, evolyutsiya jarayonidagi ilk bor k о ’payish usulidir. Bu usul bilan k о ’payishda bitta organizm ishtirok etadi. Shu organizm о ’z avlodlariga barcha xususiyatlarini deyarli о ’zgarmagan holda о ’tkazadi. Jinssiz k о ’payishning b о ’linish, endogoniya, shizogoniya, kurtaklanish, sporogoniya, vegetativ k о ’payish xillari farqlanadi. K о ’payishning b о ’linish usuli bir hujayrali jonzotlarga xosdir. B о ’linish usulidagi k о ’payish organizmning mitoz y о ’li bilan k о ’payishidir. B о ’linish natijasida hosil b о ’lgan ikki avlod (hujayra) о ’rtasida genetik axborot va ichki tuzilmalar tengma-teng taqsimlanadi. Hosila organizm (hujayra) о ’sadi va qayta b о ’linishga tayyorlanib, s о ’ng yangi organizmni yaratadi. Endogoniya – bu organizm (hujayra) ning alohida ichki kurtaklanishi b о ’lib, ona hujayrada ikkita qiz organizm hosil b о ’ladi, ya’ni bir ona hujayra ichida, uning umumiy hujayra qobig’i ostida ikki qiz hujayra shakllanadi, shunday qilib ona Hujayra faqatgina ikki avlod beradi. Shu y о ’sinda, masalan bir hujayrali parazit – toksoplazmaning k о ’payishi r о ’y beradi. Shizogoniya. Ayrim bir hujayralilarda, masalan, bezgak plazmodiysining jinssiz k о ’payishi k о ’p marta b о ’linish – shizogoniya usuli bilan kechadi. Hujayra (organizm) shizogoniya bilan k о ’payganda, dastavval uning yadrosi birin-ketin k о ’p marta b о ’linadi, hujayra sitoplazmasi esa b о ’linmaydi – sitokinez r о ’y bermaydi. S о ’ngra, ona hujayra ichidagi har bir hosila yadro, b о ’linib ketgan, mayda sitoplazma bilan о ’raladi – bir qancha qiz hujayra (organizmlar) paydo b о ’ladi. Qiz hujayradagi irsiy informatsiya belgilari ona organizmi belgilariga monand ravishda b о ’ladi. Odatda, bu xildagi k о ’payish jinsli k о ’payish bilan almashinib turadi. Spora hosil qilish (spopogoniya). Bu xil k о ’payish ayrim о ’simlik va bir hujayrali mavjudotlarning k о ’payish usuli hisoblanadi. Masalan, bezgak plazmodiysi va toksoplazma sporogoniya usulida k о ’payadi. Spora – bu k о ’payish jarayonini ta’minlovchi va tashqi ta’sirdan

saqlanish uchun qobiqqa о ’ralib olgan hujayralar t о ’plamidir. Jinssiz k о ’payishning bir xili b о ’lgan sporogoniyani ayrim bakteriya (yoki bir hujayrali organizm – masalan, ichak balantidiysi, lyambliya)larning spora hosil qilishidan farqlamoq lozim. Bu xil sporalanish k о ’payish uchun emas, noqulay sharoitdan saqlanishgagina xizmat qiladi. Kurtaklanish usuli bilan k о ’payishda ona organizmi (hujayra)da yadroning bir qismini tutgan sitoplazmatik d о ’mboqcha – kurtak paydo b о ’ladi. D о ’mboqcha о ’sadi va ona qismdan ajraladi. Ayrim bakteriyalar va kipriklilar shu zaylda k о ’payadi. Vegetativ k о ’payish usulida k о ’p hujayrali organizm tanasining bir qismidagi hujayralar t о ’plamidan yangi organizm hosil b о ’ladi. Masalan, gidralar k о ’payishida ona organizmidan hujayralar t о ’plamidan iborat kurtak hosil b о ’ladi va s о ’ng u ajralib, alohida organizmni yaratadi. Vegetativ k о ’payish (masalan, gidralarda) jinsiy k о ’payish bilan almashinib turadi. Halqali va kiprikli chuvalchanglar ma’lum qismlarga b о ’linib har bir qism о ’z navbatida yangi organizm hosil qilishi mumkin. Organizmlar vegetativ k о ’payishining bir turiga poliembrioniya deyiladi. Bunda yetilayotgan organizm (embrion) bir necha b о ’lakka b о ’linib har qaysi b о ’lakdan alohida organizm rivojlanadi. Poliembrioniya ayrim hasharotlarda («yaydoqchi ari») va sutemizuvchilarda uchraydi. Umuman bir tuxumli egizaklarning hosil b о ’lishini poliembrioniya uchun yaqqol misol qilib k о ’rsatish mumkin. Jinsiy k о ’payish. Jinsiy k о ’payish natijasida genetik informatsiyaning almashinuvi, hosila individda yangi genetik t о ’plamning vujudga kelishi va shunga monand ravishda о ’zgacha ( о ’zgargan) biologik xususiyatga ega b о ’lgan ya’ni otaona organizmiga qaraganda chidamli, moslashuvchan yangi avlod yuzaga keladi. Mana shunga k о ’ra ham jinsiy k о ’payish biologik jihatdan afzal va mukammallashgan organizmlarning k о ’payish xili hisoblanadi. Jinsiy k о ’payish odatda ikki jinsiy hujayra– gametalarning q о ’shilishi bilan r о ’y beradi. Jinsiy

k о ’payishning bunday gametalarning q о ’shilishi bilan sodir b о ’lishi ham evolyutsion tarzda, asta-sekin yuzaga kelgan. Jinsiy k о ’payishning eng qadimiy – ibtidoiy k о ’rinishi plazmogamiya hodisasida namoyon b о ’ladi. Plazmogamiyada (ayrim amyobalarda sodir b о ’luvchi) ikki hujayra q о ’shilib ikki yadroli tuzilma hosil qiladi. Qisqa muddatdan s о ’ng hujayra sitoplazmasi qayta ikkiga b о ’linadi har bir hosila hujayra avvalgi yadrolardan biriga ega b о ’ladi. Har bir amyobaning sitoplazma tarkibi aralashgan, ya’ni ikkita q о ’shilgan amyoba, sitoplazmasidan iborat b о ’ladi. Mana shu sitoplazma mahsulotining aralashishi bilan hosil b о ’lgan individ – amyoba о ’zgacha xususiyatga ega b о ’ladi. Jinsiy k о ’payishning anchagina murakkablashgan xillarini 2 guruhga ajratish mumkin: konyugatsiya, kopulyatsiya. Konyugatsiya bakteriya, infuzoriyalarga xos b о ’lgan k о ’payish usulidir. Odatda, kiprikli sodda hayvonlar oddiy b о ’linish bilan k о ’payadi. Bunday k о ’payishlardan keyingi jinsiy k о ’payish – konyugatsiya sodir b о ’ladi. Ma’lumki, infuzoriyalarda makro va mikronukleolalar mavjud. Konyugatsiya boshlanganda ikki hujayra о ’ta farqlashadi – hujayralararo tutashtiruvchi tortma hosil b о ’ladi. Yadrolarda murakkab jarayonlar ya’ni makronukleusning y о ’qolishi, mikronukleusning b о ’linishi hamda oxirida undan ikkita yadroning shakllanishi r о ’y beradi. Mana shu yadrolarning biri harakatchan, ikkinchisi turg’undir. Harakatchan yadrolar hujayralararo almashadi. Turg’un yadro bilan harakatchan yadro q о ’sqiladi – sinkarion r о ’y beradi va boshqacha sifatga ega b о ’lgan yangilangan yadro hosil b о ’ladi. Ushbu yadrodagi о ’zgarishlar nihoyasida har bir hujayrada yana makro va mikronukleus shakllanadi. Infuzoriyalar bir-biridan ajraladi. Konyugatsiya jarayoni bakteriyalar uchun ham xosdir. Jipslashgan ikki bakteriyaning sitoplazmatik tutashtiruvchi tortmasi orqali asosiy genetik materiali nukleotidga yopishib joylashgan DNK bir hujayradan ikkinchisiga о ’tadi va uning xususiyatini shu DNK ga xos ravishda о ’zgartiradi. Jinsiy k о ’payishda erkak va urg’ochi jinsiga mansub, gaploid xromosoma t о ’plamiga ega b о ’lgan hujayralar о ’zaro q о ’sqiladi. Bunday k о ’payish –

gametogamiya evolyutsiya, taraqqiyoti davomida murakkablashib borgan. Gametogamiyaning ikki shakli tafovut etiladi: Kopulyatsiyali va kopulyatsiyasiz gametogamiya. Jinsiy k о ’payishning kopulyatsiya bilan kechadigan xili jinsiy hujayralarning hosil b о ’lishi va ularning q о ’shilib, yangi sifatli hujayra – zigotaning hosil b о ’lishi bilan r о ’y beradi. Evolyutsiya taraqqiyoti jarayonida urg’ochi va erkak jinsiga mansub hujayralararo farqlanish kuchayib boradi. О ’z navbatida kopulyatsiya bilan r о ’y beruvchi gametogamiyaning 3 xili: izogamiya, geterogamiya va oogamiya tafovut qilinadi. Izogamiyada hosil b о ’lgan jinsiy hujayra katta-kichikligi va shakliga k о ’ra bir-biridan farqlanmaydi. Bu usulda ayrim bir hujayralilar (xlamidomanada va b.) k о ’payadi. Ulardan hosil b о ’lgan gaploid xromosoma t о ’plamiga ega b о ’lgan izogameta 2 ta xivchinga ega b о ’ladi. Xuddi shunday hujayralarning q о ’shilishi natijasida zigota hosil b о ’ladi. Geterogamiya (anizogamiya) bir qator suv о ’tlari va xivchinlilarga xosdir. Ularda ikki xil: harakatchanroq, mayda gametalar– mikrogameta va harakati sust, yirikroq – makrogameta hosil b о ’ladi. Bu gametalar. xivchinlarga egadir. Shunday qilib ilk bor bir-biridan farqlanuvchi jinsiy hujayralar paydo b о ’ladi. Ayrim organizmlarda katta va kichik gametalar hamda ikkita kichik gameta о ’zaro, q о ’shilishi ham mumkin. Demak, bu organizmda anizogamiya bilan bir qatorda izogamiya ham saqlanib qoladi. Boshqa xivchinlilarda makro va mikrogametagina q о ’sqiladi va anizogamiya r о ’y beradi. Oogamiya – kopulyatsiya bilan b о ’ladigan gametogamiyaning eng yuqori shakli. Bir gameta yirik, harakat tuzilmasiga ega emas, bu urg’ochi gameta, ya’ni tuxum hujayradir. Ikkinchi gameta esa mayda, harakatlantiruvchi xivchinga ega – bu erkak jinsiy hujayrasi – spermatozoiddir. Oogamiyada jinsiy hujayralar maxsus a’zolarda (hayvonlarda urug’don va tuxumdonlarda) hosil b о ’ladi. K о ’pgina о ’simliklar va deyarli barcha hayvonlar oogamiya y о ’li bilan k о ’payadi.

Kopulyatsiyasiz gametogamiya kam uchraydi. Gametogamiyaning jinsiy hujayralar hosil qilib, ammo ularning butunlay q о ’shilib ketishi r о ’y bermasdan k о ’payishi r о ’y beradigan 3 xili tafovut qilinadi: partenogenez, ginogenez va androgenez. Partenogenezda yangi avlod urug’lanmagan tuxum hujayrasidan rivojlanadi. Ma’lumki, partenogenez tabiiy va sun’iy b о ’lishi mumkin. О ’z navbatida tabiiy partenogenezining muqarrar (obligat), fakul’tativ va siklik xillari tafovut qilinadi. Muqarrar partenogenezda hayvonlar ( о ’simlik biti, sodda qisqichbaqasimonlar, ayrim baliq va sudralib yuruvchilar) q о ’ygan tuxumi urug’lanmasdan turib yangi organizm hosil b о ’ladi. Bu hosil b о ’lgan organizmlarning barchasi urg’ochi b о ’ladi. Bunday k о ’payish bir-biri bilan uchrashishi qiyin b о ’lgan (masalan, Kavkazning qoya kaltakesaklari) mavjudotlarda namoyon b о ’ladi. Bu turda r о ’y beradigan ushbu obligat partenogenez tur ravnaqi uchun maqsadga muvofiq k о ’payish usulidir. Fakul’tativ partenogenez ayrim hasharotlar (ari, chumolilar)da namoyon b о ’ladi. Ularning urug’lanmagan tuxumidan erkak organizmlar, urug’langan tuxumlaridan urg’ochi organizmlar rivojlanadi. Siklik partogenezda muqarrar partogenez k о ’payish bilan bir qatorda, populyatsiyadagi erkak va urg’ochi organizmlardan jinsiy k о ’payish ham sodir b о ’ladi. Masalan, ayrim sodda qisqichbaqasimonlar (dafniyalar) asosan, partenogenez bilan k о ’payadi. Kuz faslida erkaklari paydo b о ’lib jinsiy k о ’payish ham r о ’y beradi. Sun’iy partenogenezda tuxum hujayrasini turli ta’sirlar (kislota, kuchsiz elektr toki va b.) bilan qitiqlash natijasida shu gametadan yetuk organizm hosil qilishga erisqiladi. Ushbu usul bilan ninaterililarda, chuvalchang, shiliqqurt, hasharot va hatto sutemizuvchilarda sun’iy partenogenezga erishilgan. Sun’iy partenogenez dastavval A.A.Tixomirov (1885 yilda) tomonidan ipak qurtining kapalaklarini yetishtirishda q о ’llanilgan.

Ginogenez partenogenezdan farqi b о ’lgan k о ’payish usulidir. Bu jinsiy k о ’payishda spermatozoid tuxum hujayrasiga kiradi, ammo spermatozoid va tuxum hujayra yadrolari о ’zaro q о ’shilmaydi. Spermatozoid tuxum hujayrasiga kirib, unga ta’sir etadi «qitiqlaydi», о ’zi keyingi jarayonlarda ishtirok etmaydi – y о ’q b о ’lib ketadi. Tuxum hujayralardan yangi organizm hosil b о ’ladi. Ginogenez ayrim baliqlarda uchraydi. Spermatozoidga tuxum yadrosi bilan q о ’shila olmaydigan darajada birorta ta’sir о ’tkazib, s о ’ng tuxum hujayrasini urug’lantirish bilan, sun’iy usulda ginogenez paydo qilish ham mumkin. Androgenez usulida k о ’payish ginogenezga о ’xshasada, ammo tuxum hujayrasiga kirgan spermatozoid yadrosi tuxum hujayra yadrosi bilan q о ’shilmaydi, tuxum hujayraning yadrosi y о ’qolib, spermatozoid yadrosi saqlanib qoladi. K о ’payishning androgenez usuli A.Astaurov (1937 yilda) tomonidan kashf etilgan. U ipak qurti tuxum hujayrasining yadrosini harorat ta’sirida nobud qilib, uni sun’iy urug’lantirgan. Natijada hujayraning sitoplazmasi ona hujayraniki, yadrosi esa ota hujayraniki b о ’lib qolgan. Shu zigotadan erkak organizm rivojlangan. Androgenez genetikada belgilarning ota yoki onaga bog’liqligini hamda sitoplazmaning belgilari yuzaga chiqishidagi rolini aniqlashda muhim usul hisoblanadi. T о ’laqonli jinsiy k о ’payish – bu erkak va urg’ochi jinsiy hujayralari hosil b о ’lib, tuxum hujayrasiga spermatozoid kirib, ikkala gameta yadrosining q о ’shilishi bilan boshlanadi. Gametalarni hosil qiluvchi urg’ochi va erkak organizmlari bir- biridan turli belgilari bilan farqlanadi, ya’ni u ikki organizmda jinsiy demorfizm mavjuddir. Ayrim organizmlarda ham tuxum, ham spermatozoid yetishtirib beruvchi a’zolar mujassamlangan b о ’ladi. Bunday organizmga germafrodit organizm deyiladi. Parazit yassi chuvalchanglar shunday toifadagi organizmlardir. Jinsiy hujayralar – gametalar jinsiy a’zolarda birlamchi jinsiy hujayralardan hosil b о ’ladi. Birlamchi jinsiy hujayra о ’ta erta – individ embrion taraqqiyotining

dastlabki pallasida (qisqichbaqasimonlar, baqalarda – maydalanish davrida, sutemizuvchilarda organogenez boshlangan bosqichdayoq) hosil b о ’ladi. Organizmda jinsiy hujayralar – gametalar birlamchi jinsiy hujayralarning taraqqiyoti va yetilishi – gametogenez nihoyasida yuzaga keladi. Gametogenezda hosil b о ’layotgan har bir jinsiy hujayra murakkab meyotik b о ’linish jarayonining mahsuli hisoblanadi. Hayvon organizmi individual taraqqiyotining hamma jarayonlarini 3 davrga b о ’lish mumkin. 1. Taraqqiyotning homiladan oldingi davri – bu jinsiy hujayralarning rivojlanishi va yetilishini о ’z ichiga oladi. 2. Urug’lanish jarayonidan boshlab tug’ilguncha davom etadigan homilaning rivojlanish davri. 3. Taraqqiyotning homiladan keyingi davri–tug’ilgandan to jinsiy balog’atga yetguncha b о ’lgan о ’zgarishlar davri. Homiladan avvalgi davr, yuqorida aytganimizdek, jinsiy hujayralarning taraqqiyoti va yetilishini о ’z ichiga oladi. Jinsiy hujayralar (gametalar) Jinsiy hujayralarning yoki gametalarning 2 xil turi tafovut etiladi – erkaklar va ayollar jinsiy hujayralari. Ular bir-birlaridan ham morfologik, ham fiziologik xususiyatlari bilan farq qiladi. Spermatozoid. Spermatozoidning boshchasi, b о ’yni, tana qismi va dumchasi tafovut qilinadi (34-rasm). Spermatozoidning boshchasi uncha katta b о ’lmagan zich yadro va sitoplazmaning yupqa qavatidan tashkil topgan. Boshchaning oldingi yarmida g’ilofcha (akroblast) joylashib, uning ichida bevosita boshchaning oldingi uchida akrosoma (yunon. asron – ustki, soma – tanacha) zich tanacha shaklida yotadi (35-rasm). Akrosoma urug’lanish uchun zarur tuzilma b о ’lib, u о ’zida k о ’p miqdorda tuxum hujayra qobig’ini yemiradigan gialuronidaza fermentini saqlaydi. Spermatozoidning b о ’yin qismida, yadroning orqa qutbi sohasida proksimal

sentriola joylashib, u silindrsimon shaklga ega. Urug’lanish vaqtida proksimal sentriola tuxum hujayraga о ’tadi va urug’langan tuxum hujayraning yoki zigotaning b о ’linishida ishtirok etadi. Yadrodan birmuncha uzoqda b о ’lgan distal sentriola ikki b о ’lakdan iborat. Uning tayoqchasimon k о ’rinishga ega b о ’lgan birinchi yarmi b о ’yin chegarasini hosil qiladi va undan spermatozoidning tanasi orqali dumchasiga о ’tuvchi о ’q ip boshlanadi. Distal sentriolaning halqasimon shaklga ega b о ’lgan ikkinchi b о ’lagi esa tana oxirida joylashadi. Shunday qilib, spermatozoidning tanasi distal sentriolaning tayoqchasimon va halqasimon b о ’laklari orasida joylashgan tuzilmalardan iborat. Bu yerda о ’q ip atrofida spiral holatda mitoxondriyalar joylashadi. Spermatozoidning tana qismida oksidlanish fermentlarining yuqori aktivligi aniqlangan. Bu qismda glikogen, fosfatlar, shuningdek, k о ’p miqdorda ATF saqlanadi. ATFning b о ’lishi va mitoxondriyalarning k о ’pligi tana qismining spermatozoidni energiya bilan ta’minlab turishidan dalolat beradi. 34-rasm. Erkak jinsiy hujayralari – spermatozoidlar. Sperma suyuqlig’ikning surtmasi. 1–boshcha; a- akrosoma; b- yadro; 2–dum qismi. Spermatozoidning dumchasi asos va oxirgi b о ’laklarga b о ’linadi. Dumchaning asosi faqatgina о ’q iplardan va uni о ’rab turuvchi adenozintrifosfataza (ATF-aza) fermentini tutuvchi sitoplazmadan iborat. Bu ferment mitoxondriyalarda sintezlangan ATFni parchalaydi va shu y о ’l bilan energiya ajralishini ta’minlaydi. Sitoplazmada о ’q ip atrofida spiralsimon

k о ’rinishda nozik iplar joylashib, ularni kortikal spiral deb nomlashadi. О ’q ip kiprikchalarning о ’q ipiga о ’xshash b о ’lib, klassik tuzilishga ega. U gomogen matriksda joylashgan, 10 juft mikronaychadan iborat b о ’lgan tutamdir. Bunda 9 juft mikronaychalar о ’q ipning periferiyasida yotsa, 1 jufti markazda joylashadi. Dumchaning oxirgi b о ’limi asta-sekin t о ’g’ri joylanishini y о ’qotib boruvchi juda ingichka о ’q ipchadan tashkil topgan. Oxirgi b о ’limning о ’q ipi tashqi tomondan faqatgina plazmalemma bilan о ’ralgan. Urug’lanish jarayonida spermatozoidlar 3 asosiy vazifani bajaradi: 1) b о ’lg’usi organizmga otalik genlarini uzatadi; 2) о ’zining maxsus harakat apparati yordamida tuxum hujayra bilan t о ’qnashishni ta’minlaydi va tarkibidagi gialuronidaza fermenti yordamida tuxum hujayraga spermatozoidning boshchasi va b о ’yin qismining kirishini yengillashtiradi; 3) tuxum hujayraga urug’langan tuxum hujayraning b о ’linishi uchun zarur b о ’lgan sentrosomani olib kiradi.

35- rasm. Spermatozoid tuzilishi. Elektron mikrofotogramma. 1–yadro; 2–b о ’yin qismi; 3– proksimal sentriola; 4– distal sentriola; 5– о ’q ip -aksonema; 6– mitoxondriyalar; 7–hujayra qobig’i; 8–dumchaning oxirgi b о ’lagi; 9–dumchaning asosiy b о ’lagi; Turli hayvonlarning spermatozoidlari bir-biridan kattaligi va asosan boshchasining tuzilishi bilan farq qiladi. Odam spermatozoidining uzunligi 60 mkmga teng. Spermatozoidning siljishi uning dum harakati bilan bajariladi. Odam spermatozoidi daqiqasiga 1–2 mm tezlik bilan harakat qiladi. Bachadon b о ’yindan to tuxum y о ’lining oxirigacha b о ’lgan oraliqni spermatozoid taxminan 3 soat mobaynida bosib о ’tadi. Spermatozoid yashashga о ’ta chidamliligi bilan ajralib turadi. Urug’donda va uning ortig’ida ular oylab tirik saqlanadi, murdada esa ular о ’zining harakatchanligini 2–3 kungacha saqlab qoladi. Tanadan tashqarida, ya’ni termostatda urug’lantirishga qobiliyatli holatda bir haftadan ortiq saqlash mumkin. Ularning uzoq muddat yashashi muhitning pH ga, temperaturaga, urug’ suyuqligidagi spermatozoidlarning konsentratsiyasiga va boshqa shu kabi faktorlarga bog’liq. Tuxum hujayra. Tuxum hujayra hamma hujayralar uchun umumiy belgilardan tashqari, bir qator о ’ziga xos xususiyatlarga ega. Bularga quyidagilar kiradi. 1. Yangi organizmning taraqqiyoti uchun zarur bо’lgan oziqa moddalarning kо’p yoki kam miqdorda bо’lishi. 2. Sitoplazma (tuxum hujayrada ooplazma) ning periferik qismida yuzaki yoki kortikal (cortex – pо’st) qavatni va tuxum hujayrani qoplab turuvchi va uni tashqi muhit zararli ta’sirotlaridan himoya qiluvchi о’ziga xos qobiqlarning bо’lishi. 3. Hujayraning qutbli tuzilganligi, ya’ni har xil tuzilishdagi qutblarning mavjudligi. Tuxum hujayra kо’pincha dumaloq shaklga ega (36-rasm). Uning kattaligi sitoplazmadagi oziqa modda – sariqlikning miqdoriga bog’liq. Hujayraning

yadrosi anchagina katta b о ’lib, ekssentrik joylashadi va markazida katta yadrocha tutadi. Yetilgan tuxum hujayrada elektron mikroskop ostida kuchsiz rivojlangan sitoplazmatik t о ’r, erkin ribosomalar, sitoplazmada teng tarqalgan mitoxondriyalar borligi aniqlangan. Tuxum hujayra takomilining ilk bosqichlarida Golji kompleksi yadro atrofida joylashadi. Tuxum hujayra yetilgan sari plastinkasimon kompleks sitoplazmaning chekka qismiga suriladi. Sitoplazmaning shu qismida kislotali glikozaminoglikanlarga boy b о ’lgan donachalar joylashib, ular p о ’stloq (kortikal) qavatni hosil qiladi. Tuxum hujayra urug’langandan s о ’ng kortikal granulalar urug’lanish qobig’ini hosil qilishga sarf b о ’lishi natijasida p о ’stloq qavat y о ’qoladi. Turli hayvon tuxum hujayralari sitoplazmasida sariqlik b о ’lib, uning miqdori turlicha. Ularning joylashishi va miqdori embrional rivojlanish y о ’llarini belgilaydi. Sariqlik sitoplazmadagi har xil oziqa moddalardan tashkil topgan kiritmalardir. Tarkibiga k о ’ra sariqlik – uglevodli, yog’li va oqsilli b о ’lishi mumkin. Oqsilli sariqlik ayniqsa katta ahamiyatga ega, chunki uning miqdoriga qarab tuxum hujayralar klassifikatsiyalanadi. Sariqlik ayrim hollarda tuxumda k о ’p miqdorda t о ’planuvchi oqsil donachalaridan yoki plastinkalaridan tashkil topadi.

36-rasm. Sut emizuvchilarning tuxum hujayrasi – graf pufakchasi. 1–yadro; 2– yaltiroq qavat; 3– follikulyar hujayralardan hosil b о ’lgan «nurli toj»; 4– donador qavatdagi follikulyar hujayralar; 5– tuxumni tutib turuvchi bo’rtiq; 6–suyuqlik bilan t о ’lgan b о ’shliq; 7– biriktiruvchi t о ’qimali qobiq. Ovotsit tashqi tarafdan hujayra qobig’i bilan о ’ralgan b о ’lib, u k о ’p miqdorda mikrovorsinkalar hosil qiladi. Sutemizuvchilarda tuxum hujayraning о ’sishi tuxumdonda, yetilishi esa bachadon naylarida kechadi. Tuxumdondagi ovogoniy hujayralarining о ’sish davrida ularni о ’rab turgan hujayralar k о ’payib k о ’p qavatli b о ’lib qoladi. Bu hujayralar follikulyar suyuqlikni sekretsiya qilishi natijasida follikulyar hujayralar orasida b о ’shliq hosil b о ’ladi. Bu b о ’shliqning kengayishi davomida tuxum hujayra bir qavat follikulyar hujayralar (nurli toj) bilan о ’ralgan holatda qoladi. Hujayralar yassi yoki kubsimon shaklga ega b о ’lib, ularning uzun о ’simtalari tuxum hujayra mikrovorsinkalarining orasiga kirib, ozuqa moddalarning tuxum hujayraga о ’tishiga sharoit yaratadi. Tuxum hujayra qobig’i va follikulyar hujayralar oralig’ida, shu hujayraning mahsuloti b о ’lgan glikozaminoglikanga boy yaltiroq qavat joylashadi. Suv hayvonlarida uni dildiroq qobiq deb ham yuritiladi. Tuxum hujayralar oziq moddasining miqdori va joylashishi b о ’yicha klassifikatsiyasi. Tuxum hujayralarning klassifikatsiyasi ooplazma tarkibidagi sariqlik miqdoriga asoslangan. Sariqlik miqdori esa homilaning hayot sharoitiga bog’liq. Tuxum hujayraning о ’lchamlari oziq moddasining miqdoriga bog’liq, shuning uchun ham turli hayvonlarda tuxum hujayralarning kattaligi turlichadir. Masalan, tarkibida kam oziqa modda tutuvchi sutemizuvchilarning tuxum hujayrasi diametri 100–150 mkm ga teng. Tovuq tuxum hujayrasi esa 3,5 sm gacha boradi. Sariqlikning sitoplazmada tarqalishiga qarab tuxum hujayralarda 2 ta qutb farq qiladi. Sof sitoplazma bilan yadrodan tashkil topgan yuqori yoki animal qutb va oziqa kiritmalarini saqlovchi pastki yoki vegetativ qutb. Qutblarga ajralish sariqlikka boy b о ’lgan tuxum hujayralarda, ayniqsa yaxshi k о ’rinadi. Tuxum hujayralarini sariqlik moddasining miqdoriga qarab va sariqlik moddasining joylashishiga qarab klassifikatsiya qilish mumkin. Sariqlik

moddasining miqdoriga qarab: a) sariqlik moddasini kam saqlovchi oligoletsital (oligos – kam, lekythos– sariqlik) tuxum hujayralar; b) sariqlik moddasi о ’rtacha miqdordagi tuxum hujayralar – mezoletsital (meros – о ’rtacha) hujayralar; v) sariqlik miqdori k о ’p – poliletsital (poly – k о ’p) tuxum hujayralarga b о ’linadi. Oligoletsital hujayralar birlamchi va ikkilamchi turlarga b о ’linadi. Birlamchi turlarga lansetnikning tuxum hujayrasi misol b о ’la oladi. Ikkilamchi turga sutemizuvchilarning tuxum hujayrasi misol b о ’lib, bu tuxum hujayralar filogenetik taraqqiyot davomida politsetsital tuxum hujayralar о ’rnida hosil b о ’lgan. Embrion rivojlanishining ona qorniga о ’tishi k о ’p sariqlik moddasi b о ’lishiga hojat qoldirmaydi. Sariqlik moddasining tarqalishiga (joylashishiga) qarab: a) izoletsital (isos – bir xil), ya’ni sariqlik moddasi kam va taxminan bir xil tarqalgan tuxum hujayralar; b) о ’rta teloletsital (telos – chet, oxiri), ya’ni sariqlik moddasi miqdori о ’rtacha, boshqa qismlarida ham bor, lekin k о ’proq tuxum hujayraning vegetativ qutbida joylashgan; v) keskin teloletsital – sariqlik moddasi k о ’p va asosan vegetativ qutbda joylashgan tuxum hujayralar tafovut qilinadi. Bu hujayralarda animal qutb tor b о ’lib, u о ’zida sariqlik tutmaydigan sitoplazma va yadrodan iborat. Bunday tuxum hujayralar qushlar (tuxum hujayralarning bu qutbi pushti hosil qilishda ishtirok etadi va uni pusht gardishi deb ataladi) va reptiliyaalarga xosdir (37-rasm). 37- rasm. Tuxum hujayra turlari (sxema). 1–lansetnik izolitsital tuxum hujayrasi; 2–Amfibiyalarning о ’rta teloletsital tuxum hujayrasi; 3–qushlarning keskin telotsital tuxum hujayrasi. Gametogenez. Gametogenez yuqori darajada differensiyalashgan va q о ’shilib yangi organizm hosil qila oladigan ikki jinsiy hujayra – spermatozoid va

tuxum hujayrasining hosil b о ’lish jarayonidir. Gametogenez birlamchi jinsiy hujayraning paydo b о ’lishi va uning jinsiy a’zoda о ’rnashishi va shu yerda ularning mitoz y о ’li bilan k о ’payishi, s о ’ng meyoz usulida xromosomalar sonining kamayishi, yetilib, shakllanib spermatozoid hamda tuxum hujayralarining hosil b о ’lishi kabi о ’ta murakkab jarayonlarni bosib о ’tadi. B о ’lajak birlamchi jinsiy hujayralar embrion rivojining IV haftasi boshlarida sariqlik xaltachasi devori endodermal hujayralari orasida namoyon b о ’ladi. Shu birlamchi jinsiy hujayra shakllanganda, embrionning dastlabki rivojlanish davrida, hali jinsiy bezlar hosil b о ’lmagan b о ’ladi. Jinsiy bezning hosil b о ’lishi mobaynida birlamchi jinsiy hujayra sariqlik xaltachasi devoridan faol migratsiya qilib yoki qon tomirlari orqali jinsiy a’zoga kirib keladi. Dastavval jinsiy bezga k о ’chib о ’tgan birlamchi jinsiy hujayralarning miqdori k о ’p b о ’lmaydi. Ularda proliferatsiya (k о ’payish) kuchayadi. Bunday mitoz y о ’li bilan k о ’payayotgan jinsiy hujayralar erkak organizmida spermatogoniy, urg’ochi organizmda ovogoniylar deyiladi. Gametogenez spermatozoid va tuxum hujayralarining birlamchi jinsiy hujayralardan hosil b о ’lishi – spermatogenez va oogenezdan iborat. Spermatogenez. Spermatozoid hujayrasining hosil b о ’lishida 4 davr tafovut etiladi: 1. Kо’payish. 2. О’sish. 3. Yetilish 4. Shakllanish (spermiogenez) Organizmning embrional rivojidan boshlab jinsiy bez urug’ naylarining eng tashqi zonasida joylashgan hujayralar – spermatogoniylarda muntazam ravishda mitoz yо’li bilan kо’payish rо’y beradi. Muntazam k о ’payib turuvchi hujayralarning ikki toifasi – A va B spermatogoniylar farqlanadi. A toifadagi spermatogoniylarda r о ’y berib turgan k о ’payish (mitoz) jarayoni shu hujayra miqdorining kamaymasligini ta’minlab beradi. A spermatogoniylar о ’zak hujayra hisoblanadi. Shu hujayralarning k о ’p marta b о ’linishi bilan V spermatogoniylar

hosil b о ’ladi. Balog’atga yetish bilan mana shu V spermatogoniylarda mitoz jarayon bir necha bor sodir b о ’lib, hosila hujayralar keyingi davrga о ’tadi. Shu toifa hujayralar о ’sish davriga tayyor hujayralar hisoblanadi. О ’sish davri bilan meyozning boshlanishi sodir b о ’ladi. Profaza s о ’ngida yirik 1 – tartibli spermatotsit hosil b о ’ladi. Bu hujayralar urug’ nayi devorining keyingi qismiga siljiydi. Meyozning birinchi b о ’linishi bilan, har bir shunday hujayradan gaploid xromosoma t о ’plamiga ega b о ’lgan ikkita 2 – tartibli spermatotsit hosil b о ’ladi va spermatogenezning yetilish davri boshlanadi. Shu b о ’linishdan, keyin, ketma-ket sodir b о ’lgan meyozning ikkinchi b о ’linishi natijasida, har bir 2 tartibli spermatotsit hujayrasi, urug’ nayi tyoshigiga farq qismda joylashgan, ikkitadan spermatid hujayralari hosil qiladi. Bu hujayralar mayda, ch о ’zinchoq b о ’ladi. Odamda meyoz b о ’linishning birinchi davri bir necha hafta davomida kechadi, 2- b о ’linish esa 8 soat davom etadi. Spermatidalarning spermatozoidlarga aylanishi – spermiogenez jarayoni murakkab b о ’lib, dastavval spermatid yadrosi kichiklashadi, xromatin о ’ta zichlashib boradi, yadro bir tomonga sitoplazma esa, uni о ’rab boshqa tomonga siljiydi. Sitoplazma tuzilmalarining murakkab qayta joylanishi, sitoplazma «ortiqcha» qismining parchalanishi r о ’y beradi. Golji kompleksi yadro oldi qismiga joylashib, murakkab о ’zgarishlar natijasida akrosomaga aylanadi. Spermatogenez mobaynida jinsiy hujayralar urug’ nayi devoridagi oziqlantiruvchi hujayra – Sertoli hujayrasi bilan farqdan bog’liq b о ’ladi. Ularning о ’zaro zich yotishi Sertoli hujayrasining oziqlantirish, degeneratsiyaga uchragan hujayralarni fagotsitoz qilish va boshqa faoliyatlarni bajarib, spermatozoid hosil b о ’lishida muhim ahamiyati borligini k о ’rsatadi. Spermatogenez jarayonida har bir spermatogoniy gaploid xromosoma t о ’plami tutgan 4 ta spermatozoid hosil qiladi. Shu spermatozoidlardan ikkitasi X jinsiy xromosoma, ikkitasi esa Y xromosomaga ega b о ’ladi. Demak, erkak organizmi jinsiy hujayralari ikki xil xromosomali hujayra – geterogamet hujayra hisoblanadi. Spermatogenez jarayoni k о ’pgina hayvonlarda yilning ma’lum

vaqtlaridagina sodir b о ’ladi. Boshqa vaqtlarda ularning jinsiy bezi urug’ nayida, faqatgina, spermatogoniylar b о ’ladi. Ovogenez. Tuxum hujayrasining hosil b о ’lishi har bir turga mansub mavjudotlarda о ’ziga xos b о ’lib, bu jarayon har bir organizmning k о ’payish xususiyatiga bog’liqdir. Suvda yashovchi hayvonlarda о ’ta k о ’p tuxum hujayrasi yetilib chiqadi. Sutemizuvchilarda (ichki urug’lanish yuz beruvchilarda) odatda 1– 2 tadan 15 tagacha tuxum hujayra yetilishi mumkin. Ovogenez jarayoni 3 davrda amalga oshadi: 1. Kо’payish. 2. О’sish. 3. Yetilish. K о ’payish odamda embrional rivojlanish davridagina r о ’y beradi. Embrion rivojining 6 oyidan boshlab bu jarayon, ya’ni birlamchi jinsiy hujayraning mitotik b о ’linishi t о ’xtaydi. Yangi tug’ilgan qizaloqda 2 millionga yaqin ovogoniy b о ’ladi. Bu hujayralar jinsiy hujayra va uni о ’rab olgan bir qavat follikulyar hujayralardan iboratdir. Organizm о ’sishi bilan ovogoniylar yemirilib (degeneratsiyaga uchrab), miqdori kamayib boradi. Barcha birlamchi jinsiy hujayralardan 40000 ga farqi jinsiy voyaga yetayotgan organizmda saqlanib qoladi. Ularning ham barchasi tugal ravishda yetilmaydi (k о ’pi nobud b о ’lib ketadi). Jinsiy balog’at boshlanishi bilan 400 taga yaqini saqlanib, qolgan jinsiy hujayralardan bittasi har 28 kunda tuxumdondan chiqadi (ovulyatsiya b о ’ladi) va yetilgan tuxum hujayrasiga aylanadi. О ’sish davri embrion rivojining 3- oylaridanoq birinchi tartibdagi ovotsitlarga о ’tish bilan boshlanadi. Bu profazaning boshlanishi bilan ifodalanadi. Ovogoniylar organizm tug’ilmasdanoq meyozning birinchi b о ’linish profazasidan о ’tib, diploten davrda b о ’ladi. Birinchi tartibdagi ovotsitlarga aylangan bu jinsiy hujayralar to jinsiy balog’at boshlangunga qadar, ayrim jinsiy gormonlar ta’siri b о ’lmaguncha, shu holatda turadi. Birinchi tartibli ovotsitlar yassi follikula hujayralariga о ’ralgan b о ’ladi va ular primordial follikula nomiga ega b о ’ladi. Bu

primordial follikulalarda organizmning butun reproduktiv yoshi davomida о ’sishga moyillik b о ’ladi. Jinsiy balog’at boshlanishi bilan birinchi tartibli ovotsitning yadro sitoplazmasi yiriklashadi, sariqlik t о ’planadi, follikulyar hujayraga о ’ralgan ovotsit tuxumdonning chekka sohasidan о ’rtaga siljiydi, follikulyar hujayra bir necha qavat b о ’lib, о ’sayotgan tuxum hujayrasini о ’rab oladi, gipofiz gormoni ta’sirida, follikula hujayralaridan hosil b о ’lgan suyuqlik hisobiga hujayralararo b о ’shliq paydo b о ’lib, tuxum hujayra bir chekkaga suriladi va yetilgan follikula – graf pufakchasi hosil b о ’ladi. Bu pufakchada diploten holatidagi birinchi tartibli ovotsit b о ’ladi (38- rasm). 38- rasm. Spermatogenez va ovogenez jarayoni sxemasi. Yetilish davri organizmdagi murakkab (endokrin) jarayonlar ta’sirida tuxumdondan birinchi tartibli ovotsit chiqishi, ya’ni ovulyatsiya r о ’y berishi bilan boshlanadi. Jinsiy hujayraning yetilish davri tuxum hujayrasining spermatozoid bilan uchrashidan keyingina sodir b о ’ladi. Diploten holatidagi 1 tartibli ovotsitda

meyozning profazasi yakunlanadi. Tuxum y о ’liga tushgan 1 tartibli ovotsitda meyozning reduksion b о ’linish bosqichi r о ’y beradi va hujayraning notekis b о ’linish jarayonida yirik hujayra – ikkinchi tartibli ovotsit va mayda hujayra– obortiv (y о ’naltiruvchi–reduksion) tanacha–polotsit hosil b о ’ladi. Shu b о ’linish bilan hosil b о ’lgan hujayralar 23 ta (gaploid) xromosomaga ega b о ’ladi. Ikkinchi tartibli ovotsitda meyozning keyingi b о ’linishi sodir b о ’lib, yetilgan tuxum hujayra va yana bitta y о ’naltiruvchi tanacha vujudga keladi. Birinchi reduksion tanacha ham о ’z navbatida b о ’linib, 2 ta y о ’naltiruvchi tanacha hosil qiladi. Shunday qilib, bitta birinchi tartibli ovotsitdan bitta tuxum hujayrasi hamda 3 ta reduksion tanacha hosil b о ’ladi. Barcha hosila hujayralar – tuxum hujayrasi va reduksion tanachalar 23 tadan xromosomaga ega b о ’lgan gomogameta (ya’ni barchasida ham X xromosoma mavjud) hujayralardir. Reduksion tanachalar yemirilib ketadi. Urug’lanish Hayvonlarda va odamlarda embrional taraqqiyotni 4 davrga b о ’lib о ’rganiladi: 1. Urug’lanish davri– zigotaning hosil b о ’lishi bilan tugaydi. 2. Maydalanish davri – blastula yoki homila pufagining hosil b о ’lishi bilan tugaydi. 3. Gastrulyatsiya davri. 4. Organogenez va gistogenez. Tо’qima va organlarni, shuningdek, homila qobiqlari yoki muvaqqat organlarning hosil bо’lishi. Kо’pgina biologik omillarning birgalikdagi ta’siri erkak va urg’ochi jinsiy hujayralarning qо’shilishini ta’minlaydi. Har ikkala organizmda jinsiy hujayralarning hosil b о ’lishi bir vaqtda r о ’y berishi lozim. Ayrim organizmlarda kopulyatsiyaning о ’zi tuxum hujayrasining tuxumdondan chiqishi (ovulyatsiya) ni ta’minlab beradi. Tashqi urug’lanish jarayonida k о ’pgina suv jonzotlarining urg’ochilari tuxumlarini suvga q о ’ysa, erkagi millionlab spermatozoidlarni shu suvga sochadi. Salamandralarning erkaklari esa spermatozoidlarning t о ’pini suv

havzasi tubiga q о ’yadi, urg’ochisi esa ana shu t о ’plamni kloakasi bilan qabul qilib oladi. Ichki urug’lanuvchilar (sutemizuvchilar)da о ’ta k о ’p spermatozoidlar urg’ochi organizm jinsiy y о ’liga t о ’qiladi. Spermatozoidlar sonining bunday k о ’p b о ’lishi, ularning saqlanishi uchun muhit yaratishga, ya’ni tushgan joyidagi kislotali sharoitni ishqoriy darajaga keltirishga, hamda о ’zga organizmdagi immun ta’sirning b о ’lmasligini ta’minlaydi. Bundan tashqari shu spermatozoidlardan har jihatdan mukammal b о ’lganlari tuxum hujayrasiga yetib boradi. Spermatozoidlar urg’ochi jinsiy y о ’lining ma’lum darajadagi suyuqligiga qarshi (reotaksis) va tuxum hujayra joylashgan tuxum y о ’li tomon, tuxum hujayrasining taxassus moddasini sezgan holda (ximotaksis) 2–4 mm/min. tezlikda harakat qiladi. Spermatozoidning siljishi faqat о ’zining harakati tufayligina b о ’lmasdan, bachadon va tuxum y о ’llari mushaklarining qisqarishi hisobiga ham r о ’y beradi. Spermatozoid ayol jinsiy y о ’lida 1–2 kunga qadar urug’lantirish xususiyatini saqlab qoladi. Spermatozoidlarning hayotiyligi ular joylashgan muhitga bog’liq. Muzlatilgan sharoitda spermatozoidning barcha xususiyatini saqlab qolish mumkin. Shu usulda, naslchilikda, sun’iy urug’lantirish maqsadida, spermatozoidlar tasqiladi. Muzlatish y о ’li bilan spermatozoidlarning tiriklikdagi xossalarini saqlab qolish, kriobiologiya usulini q о ’llash odam spermatozoidlarini uzoq muddatga asrash va kelajakda undan amaliy tibbiyot sohasida foydalanish imkonini yaratadi. Sutemizuvchilarda urug’lanish bachadon nayining yuqori (1/3) qismida r о ’y beradi. Tuxum hujayraning bitta spermatozoid bilan urug’lanishiga monospermiya, k о ’p spermatozoidlar bilan urug’lanishiga polispermiya deyiladi. Polispermiya teloletsital tuxum hujayrali hayvonlarda uchraydi. Lekin polispermiya r о ’y bergan taqdirda ham tuxum hujayra bilan faqat bitta spermatozoid q о ’sqiladi, qolganlari esa teloletsital tuxumning vegatativ qutbiga о ’tib, sariqliqning qayta s о ’rilishida (rezorbsiyada) va sariqlik endotermasining hosil b о ’lishida ishtirok etadigan merotsit hujayralarga aylanadi. Urug’lanish jarayonida 2 ta faza farq qilinadi: 1) urug’lanishning tashqi fazasi; 2) urug’lanishning ichki fazasi. Urug’lanishning tashqi fazasi

spermatozoidlarning tuxum hujayraga intilishi va tuxum hujayrada qabul qiluvchi d о ’mboqchalarning hosil b о ’lishi bilan ifodalanadi. Effektiv (chaqqon) spermatozoidlarning bittasi bu d о ’mboqchaga yetib borib, unga yopishib oladi. Spermatozoid tuxum hujayraga tekkan zahoti spermatozoid boshchasining akrosomasidagi gialuronidaza fermenti ta’sirida follikulyar hujayralar orasidagi va tuxum hujayra qobig’idagi glikozaminoglikan erib ketadi. Spermatozoid boshchasi, b о ’yni va tanasi tuxum hujayraga kirib, dumi tashqarida qoladi (39- rasm). 39- rasm. Urug’lanishning ketma-ket bosqichlarining sxematik tasviri. A – spermatozoidning tuxum hujayrasiga yaqinlashishi; B – spermatozoidning bosh va b о ’yin qismini kirishi; V – yadrolarning q о ’shilishi; G - maydalanishni boshlanishi: 1–tuxum hujayra yadrosi; 2– spermatozoid yadrosi; 3– q о ’shilish burtiqchasi; 4–sentriolalar (hujayra markazi); 5–tuxum hujayra xromosomalari; 6- spermatozoid xromosomalari; 7 – ayol pronukleusi; 8 - erkak pronukleusi. Spermatozoid tuxum hujayraga kirgach, kortikal granulalar boshqa spermatozoidlarning kirishiga t о ’sqinlik qiluvchi urug’lanish qobig’ini hosil qiladi. Polispermiyada esa sariqlik pardasi bilan tuxum hujayra qobig’i orasida sariqlik b о ’shlig’i hosil b о ’lib, bu yerda sariqlik membranasidan о ’tgan spermatozoidlarning bir qismi halok b о ’ladi. Shu davrdan boshlab urug’lanishning ichki fazasi boshlanadi va quyidagicha ta’riflanadi: hujayraning yadrosidan iborat b о ’lgan spermatozoidning boshchasi sitoplazmaga kirganidan s о ’ng shishadi va tuxum hujayraning yadrosiga nisbatan 180° ga buriladi. Natijada,

spermatozoidning sentrosomadan iborat b о ’lgan b о ’yni oldinda b о ’lib qoladi va tuxum hujayrasining yadrosi tomon harakatlanadi. Sentrosoma atrofida axromatin t о ’ri hosil b о ’ladi. Tuxum hujayraning yadrosi ham shishadi va spermatozoidning yadrosi tomon harakatlanadi, ikki yadro birlashib, zigota deb ataluvchi urug’langan tuxum hujayra hosil b о ’ladi. Shunday qilib, urug’lanish jarayonida spermatozoid tuxum hujayraga ota organizmining irsiy belgilarini saqlovchi yadrodan tashqari sentrosoma va mitoxondiyalarni ham olib kiradi. Shundan s о ’ng embrional taraqqiyotning ikkinchi bosqichi – maydalanish boshlanadi. Maydalanish Maydalanish oddiy hujayra b о ’linishidan shu bilan farq qiladiki, bu jarayonda hujayralar faqatgina b о ’linadi, lekin о ’smaydi. Buning natijasida ularning umumiy hajmi zigota hajmidan katta b о ’lmay, k о ’p hujayralardan tashkil topgan maydalangan shar hosil b о ’ladi. Maydalanayotgan bu hujayralar blastomerlar deb ataladi (yunon. blastos – kurtak, meros – b о ’lak). Maydalanish maydalanish egatlari hosil b о ’lishi bilan boshlanadi. Maydalanish egatining 4 turi tafovut qilinadi: 1) meridional egat – zigotaning meridional chizig’idan о ’tadi; 2) ekvatorial egat zigotaning ekvator chizig’idan о ’tadi; 3) longitudinal egat – zigotaning ekvatoriga parallel о ’tadi; 4) tangensial egat – tangensial y о ’nalishda о ’tadi. Zigotaning maydalanish jarayoni tuxum hujayraning sitoplazmasidagi oziqa miqdoriga bog’liq, negaki, oziqa moddaning k о ’pligi maydalanishni qiyinlashtiradi yoki unga qarshilik k о ’rsatadi. Shunga k о ’ra umurtqali hayvonlarda tuxum hujayra maydalanishining 2 turi farqlanadi. 1. Goloblastik yoki t о ’liq maydalanish. Bunda tuxumning hammasi maydalanadi va maydalanish egati ham animal, ham vegetativ qutblardan о ’tadi.

Goloblastik maydalanish о ’z navbatida 2 turga b о ’linadi: a) t о ’liq tekis maydalanish (40- rasm, a). Bunday maydalanish natijasida hosil b о ’layotgan blastomerlarning hammasi taxminan bir xil kattalikka ega b о ’ladi. Bunday maydalanish lansetnikning izoletsital tuxumiga xosdir; b) t о ’liq notekis maydalanishda (40-rasm, b) tuxum hujayraning hammasi maydalanadi. Lekin vegetativ qutbda sariqlik moddasi k о ’p b о ’lganligi sababli bu qutbdagi maydalanish animal qutbning maydalanishidan orqada qoladi. Animal qutb blastomerlari tezroq b о ’linganligi sababli sariqlikka boy b о ’lgan vegetativ qutb blastomerlaridan maydaroq b о ’ladi. Bunday maydalanish amfibiyalardagi mezoletsital tuxumlarga xosdir. 37-rasm. Maydalanish turlari. A–t о ’liq maydalanish; B–t о ’liq notekis maydalanish; V–qisman maydalanish. Bundan tashqari, goloblastik maydalanish sinxron va asinxron b о ’lishi mumkin. Sinxron maydalanish natijasida hosil b о ’lgan blastomerlar sonining о ’sishi t о ’g’ri geometrik progressiya usulida boradi (2, 4, 8, 32, 64, 128). Bunday maydalanish lansetniklarda kuzatiladi. Asinxron maydalanishda esa blastomerlar sonining t о ’g’ri geometrik progressiya b о ’yicha borishi buziladi. Masalan, 3, 5, 6, 10 sonli blastomerlar hosil b о ’ladi. T о ’liq asinxron maydalanish sut emizuvchilar va odamning izoletsital tuxum hujayralarida kuzatiladi. 2. Meroblastik yoki qisman maydalanish. Bu usulda tuxum hujayraning pusht gardishidan iborat animal qutbigina maydalanishda ishtirok etib, buni

diskoidal maydalanish ham deyiladi. Tuxum hujayraning oziq moddadan iborat b о ’lgan vegetativ qutbi esa maydalanmaydi. Bu y о ’l bilan baliqlar, qushlar va reptiliyalarning poliletsital tuxumlari maydalanadi (40-rasm, v). Maydalanish homila pufagi yoki blastulaning hosil b о ’lishi bilan tugaydi. Lansetnikda va amfibiyalarda kuzatiladigan tipik blastulalarda blastoderma deb ataluvchi devori va b о ’shliq – blastotsel farqlanadi (41-rasm, a). Bundan tashqari, blastulaning tomi, tubi va qirg’oq zonalari farqlanadi. Lansetniklarda maydalanish faqat uch xil egatlar (meridional, ekvatorial, longitudinal egatlar) orqali о ’tgani uchun blastoderma bir qavatli b о ’ladi. Amfibiyalarda maydalanish jarayonida yana tangensial egat ham о ’tganligi uchun blastoderma k о ’p qavatli b о ’ladi (41-rasm, b). Notekis maydalanish natijasida blastulaning tomi va qirg’oq zonalari mayda, tubi esa blastotselga b о ’rtib chiquvchi sariqlikka boy b о ’lgan (davom etuvchi) yirik blastomerlardan iborat. Lansetnik va amfibiyalarda belgilash (markirovka) usuli bilan blastula davridayoq pusht varaqlari va organlarning kurtaklari borligi aniqlangan. Blastulaning tomi b о ’lajak ektoderma kurtagidir. Blastula tubi b о ’lajak endoderma, qirg’oq zonalari esa b о ’lajak xorda va mezodermaning kurtagidir. Baliqlar, qushlar va reptiliyalarda meroblastik maydalanish natijasida faqat tomi va qirg’oq zonalari farq qilinadigan blastomerlardan iborat diskoblastula hosil b о ’ladi (41-rasm, v). Blastulaning tubini esa maydalanmagan sariqlik tashkil etadi. Blastula b о ’shlig’i – blastotsel kichik. Bu yerda sariqlik bilan bog’liq b о ’lmagan markaziy blastomerlar va sariqlikda yotuvchi qirg’oq blastomerlari farqlanadi. Qirg’oq blastomerlarining bir qismi sariqlik endodermasini hosil qilishda, qolganlari esa ortiqcha spermatozoidlar kabi merotsitlarga aylanib sariqlikning rezorbsiyasida ishtirok etadi. Sutemizuvchilarda va odamda maydalanishning boshidayoq bir xil b о ’lmagan oqish va qoramtir blastomerlar hosil b о ’ladi (38-rasm, g). Maydalanish natijasida blastotsel hosil b о ’lmay, balki zich blastula yoki sterroblastula shakllanadi. Unda trofoblast deb nomlanuvchi bir qavat b о ’lib joylashgan periferik

oqish blastomerlar va embrioblast deb nomlanuvchi markaziy qoramtir blastomerlar farqlanadi. Trofoblastlar pushtni oziqlantirishda, embrioblastlar esa pusht rivojlanishida ishtirok etadi. 41-rasm. Blastula turlari. A–lansetnikning bir qavatli blastulasi; B–amfibiyalarnining k о ’p qavatli blastulasi; V – skatning disk shaklidagi blastulasi; G – sutemizuvchilarning zich blastulasi– sterroblastula. Sterroblastula bosqichida pusht bachadonga о ’tib, uning shilliq qavatiga yopishadi (implantatsiya). Bachadonning shilliq qavatidan sterroblastulaga suyuqlik kiradi va hujayra elementlarini ikki tomonga suradi. Natijada sterroblastula homila pufagiga aylanadi. Uning devori bir qavat trofoblast hujayralaridan tuzilgan b о ’lib, ichida, qutblardan birida, embrioblast– homila tuguni joylashadi. Blastulaning hosil b о ’lishi bilan homila taraqqiyotining ikkinchi davri tugallanadi va 3-davr – gastrulyatsiya boshlanadi. Gastrulyatsiya va о ’q organlarning hosil b о ’lishi Gastrulyatsiya mobaynida homila varaqlari va о ’q organlarining boshlang’ich kurtagi hosil b о ’ladi. Gastrulyatsiya umurtqali hayvonlarda tuxum hujayralardagi oziqa moddasining miqdoriga qarab turlicha kechadi. Gastrulyatsiyaning 4 turi farqlanadi (42-rasm): 1) invaginatsiya; 2) immigratsiya; 3) epiboliya; 4) delyaminatsiya.

Invaginatsiya (lat in – ichkariga, vagina – qin)da blastula devorining bir qismi blastula ichiga botib kiradi. Migratsiyada blastula devorini hosil qilgan blastomerlarning bir qismi blastula ichiga (immigratsiya) yoki tashqarisiga (emigratsiya) k о ’chib ikkinchi qavatni hosil qiladi. Epiboliya (yunon. epibole qoplash) – blastula devorining sekin b о ’linayotgan qism hujayralarining tez b о ’linayotgan qism hujayralari bilan qoplanishi. Delyaminatsiya (lot. de– ajralish, lamina– plastinka) blastula 42- rasm. Gastrulyatsiya turlari: A–invaginatsiya; B–epiboliya; V–migratsiya; G–delyaminatsiya devorini hosil qilgan blastomerlarning tangensial b о ’linishi natijasida blastula devorining ikkiqavatli b о ’lib qolishi. Xordali hayvonlar rivojlanishida gastrulyatsiyaning bir y о ’la bir necha turini kuzatish mumkin, lekin shulardan ma’lum bir turi asosiy о ’rin tutadi. Lansetniklarda gastrulyatsiya invaginatsiya turi b о ’yicha kechadi. Blastulaning tubi ichkariga botib kirib ustki devorigacha borib yetadi.Natijada blastotsel torayib, tashqi parda – ektoderma, ichki varaq – endodermadan iborat ikki qavat devorli qadah hosil b о ’ladi. Qadahning b о ’shlig’i birlamchi ichak yoki gastrotsel deyiladi. B о ’shliqqa kirish yeri birlamchi og’iz yoki blastopora deb nomlanadi. Birlamchi og’iz 4 ta lab bilan chegaralangan:

homilaning orqa tomoniga t о ’g’ri keluvchi dorsal lab, old tomoniga t о ’g’ri keluvchi ventral lab va ular orasidagi 2 yon lablar. Lab hujayralarini blastula qirg’oq zonasining mayda hujayralari hosil qiladi. Homila b о ’yiga о ’sadi va blastopora lablari bir-biriga yaqinlashadi. Tashqi varaq hisobiga dorsal labdan boshlanuvchi hujayralar tortmasi hosil b о ’lib, bu tortmani nerv plastinkasi deb yuritiladi. Keyinchalik undan nerv naychasi hosil b о ’ladi. Uning ostida, lekin ichki varaq hisobiga hujayralar tortmasi hosil b о ’lib, uni hordal plastinka deb ataladi. Undan hayvonning о ’q skeleti hosil b о ’ladi. Ikkala kurtakning hosil b о ’lishida blastoporaning dorsal lab materiali ishtirok etadi. Ikki devorli homila hosil b о ’lgach, о ’q organlarining hosil b о ’lishi boshlanadi. Nerv plastinkasi homilaning b о ’yi b о ’yicha nerv ariqchasi holida tashqi varaqdan ajralib chiqadi. Tashqi varaqning uchlari bir-biriga qarab о ’sadi va birlashadi. Shunday qilib, tashqi varaq – ektoderma shakllanadi. Nerv ariqchasi chetlari buralib, ektoderma ostida yotuvchi nerv naychasi hosil b о ’ladi. Shu y о ’l bilan ichki varaq hisobiga xordal plastinkadan xordal trubka, undan esa xordal tortma hosil b о ’ladi (43- rasm, a b). Shu vaqtning о ’zida ichki varaq tarkibidagi qirg’oq zonasining hujayralari xordal tortma atrofida ichki va tashqi varaq orasiga о ’sib kiruvchi ikkita ch о ’ntak hosil qiladi. Bu ch о ’ntaklar gastrotseldan ajralib, gastrula b о ’yi b о ’yicha joylashuvchi mezodermani hosil qiladi. Mezoderma xaltacha shaklida о ’sib, unda pariyetal va visseral varaqlarni farq qilish mumkin. Mezoderma tortmalarining barcha qismi bir xil b о ’lmay, dorsal qismi segmentlarga – somitlarga ajralgan. Ular segment oyoqchalariga davom etadi. Ventral qismi segmentlarga ajralmaydi. Bu qism splanxnotom deb yuritiladi. Xorda va mezoderma birlamchi ichki varaqdan ajralgandan s о ’ng ichki homila varag’i – endoderma shakllanadi.

43 – rasm. A, B- о ’q organlarini hosil b о ’lishi. Lansetnik embrioni k о ’ndalang kesmasi. 1- ektoderma; 2- ichak entodermasi; 3- mezoderma; 4- nerv plastinkasi va nerv nayi; 5- xordal plastinka va xorda; endoderma; 6- oxirgi ichak b о ’shlig’i. Amfibiyalarda gastrulyatsiya invaginatsiya va epiboliya turida о ’tadi 1 . Amfibiyalar blastulasining tubi sariqlikka boy b о ’lib, ularning maydalanishi juda sekin r о ’y beradi. Gastrulyatsiya jarayoni qirg’oq zona sohasida boshlanadi. Bu yerda о ’roqsimon egat hosil b о ’ladi. О ’roqsimon egat chuqurlashishi natijasida gastrotsel b о ’shlig’i, blastopora, dorsal va yon lablar hosil b о ’ladi. Ventral lab esa hali vujudga kelmagan b о ’ladi. Uning о ’rnida esa sariqlikka boy blastomerlar joylashadi. Invaginatsiya bilan bir vaqtning о ’zida blastula vegetativ qutbining yirik hujayralarini animal qutbning tez k о ’payayotgan mayda hujayralari bosib ketib, epiboliya ham boshlanadi. Invaginatsiya va epiboliya natijasida ektoderma va endoderma, shuningdek ventral lab hosil b о ’ladi. Dorsal lab sohasida b о ’linayotgan mayda hujayralar gastrula ichiga о ’sib kirib, mezodermani hosil qiladi. Mezoderma hosil b о ’lgach ilk ichki qavat hisobiga endoderma va xorda, keyinroq esa ektodermadan nerv naychasi rivojlanadi. Nerv naychasining hosil b о ’lishi va mezodermaning somitlarga b о ’linishi lansetnikdagi kabi sodir b о ’ladi. Baliqlarda gastrulyatsiya invaginatsiya va delyaminatsiya y о ’li bilan kechadi. Maydalangan pusht gardishi sariqlikda birmuncha ch о ’ziladi; uning 1 Gorky M. Cytology and general embryology , Donetsk National medical university, 2011. 42- 44 бетлар .

ustidan k о ’tariladi va orqa qirg’og’ida burila boshlaydi. Buning natijasida qirg’oq kertigi hosil b о ’ladi. Bu kertik uzunlashadi, chuqurlashadi, natijada, homila gardishi ikki qavat b о ’lib qoladi. Tashqi qavati ektodermani, ichki qavati esa endodermani tashkil qiladi. Birlamchi ichak b о ’shlig’idan gastrotsel hosil b о ’ladi va u lansetniklarning, amfibiyalarning birlamchi ichagidan tubining b о ’lmasligi bilan farq qiladi. Ularda tub b о ’lib parchalanmagan sariqlik hisoblanadi. Bu yerda ham lablar bilan chegaralangan blastopor b о ’lib, lansetnik, amfibiyalarnikidan orqa labning b о ’lmasligi bilan farqlanadi, orqa lab о ’rnida esa sariqlik b о ’ladi. Invaginatsiya va qirg’oq kertigining hosil b о ’lishi bilan bir vaqtda delyaminatsiya ham r о ’y beradi, ya’ni sariqlik ustida yotuvchi qirg’oq blastomerlarining ajralishi natijasida ham endoderma hosil b о ’ladi. Shunday qilib, baliqlarda 2 ta endoderma farqlanadi. Biri – invaginatsiya y о ’li bilan hosil b о ’lgan gastral endoderma va ikkinchisi delyaminatsiya natijasida hosil b о ’lgan sariqlik endodermasi. Bir vaqtning о ’zida lablar sohasida mayda hujayra materialining ajralishi hisobiga xordomezodermal kurtak hosil b о ’ladi va ular gastrulyatsiyaning boshlanishidayoq ekto va endodermaning orasiga suqilib kirib, alohida о ’sa boshlaydi. Ektodermaning tarkibida oldingi labdan nerv plastinkasi о ’sadi. Qushlarda gastrulyatsiya delyaminatsiya b о ’yicha kechadi. Maydalangan homila gardishi 2 varaqqa ajraladi. Endoderma ostida uncha katta b о ’lmagan gastrotsel deb yuritiluvchi tirqish hosil b о ’ladi, uning tubi sariqlik hisoblanadi. Qushlar tuxumini bosib yotmaguncha pusht gardishida о ’zgarishlar b о ’lmaydi. Pusht gardishining markazida b о ’linayotgan mayda hujayralar pusht qalqonchasi deb ataluvchi t о ’plam hosil qiladi. Uning atrofidagi blastomerlar sariqlik ustidan birmuncha k о ’tarilib oqish maydonni (area pellucida) hosil qiladi. Uning orqasida esa qoramtir maydonni (area opaca) hosil qiluvchi sariqlikka zich yopishib yotgan blastomerlar yotadi. Unda qon tomirlar rivojlanadi. Pusht qalqonchasining orqa chekkasida b о ’linayotgan mayda hujayrali materialning konsentratsiyalanishi natijasida birlamchi tasma hosil b о ’ladi. Uning oldingi uchi qalinlashib birlamchi (Genzen) tugunni hosil qiladi. Mana shu tugundan old tomonga xordal о ’simta

о ’sib chiqadi. Birlamchi tasma sohasida mayda hujayrali material z о ’r berib b о ’linishda davom etadi va ekto hamda endodermaning orasiga о ’sib kiruvchi mezodermani beradi. Shunday qilib, qushlarda invaginatsiya b о ’lmasligi sababli blastopora hosil b о ’lmaydi. Uning analogi birlamchi tasma hisoblanadi, chunki u yerda birlamchi kurtak va о ’q organlarining kompleksi hosil b о ’ladi. Sutemizuvchilarda gastrulyatsiya – delyaminatsiya va immigraniya turida boradi. Trofoblast tagida joylashgan embrional tuguncha birmuncha yoziladi va 2 varaqqa ajraladi. Ektoderma ustida joylashgan trofoblast hujayralari erib ketadi, buning natijasida ektodermaning chetlari trofoblast bilan q о ’shilib ketadi. Embrional tugunchaning markazida birlamchi tasmali pusht qalqonchasi (Genzen tuguni) va xordali о ’simta hosil b о ’ladi. Birlamchi tasma sohasida mayda hujayra materiali ichkariga о ’sib kirib ektoderma va endoderma orasida taqsimlanadi va mezodermani hosil qiladi. Shuning bilan bir vaqtda embrional tugundan hujayra elementlari migratsiyaga uchrab, ekto- va endodermaning orasiga о ’sib kiradi. U ham trofoblastning ichki yuzasini о ’rab о ’sa boshlaydi va pushtdan tashqari mezodermani beradi. Homila varaqlari va о ’q organlarining kurtaklari hosil b о ’lishi bilan gastrulyatsiya davri tugaydi va embrional taraqqiyotning t о ’rtinchi davri – gistogenez va organogenez boshlanadi. T о ’qima va organlarning taraqqiyoti hamma umurtqali hayvonlarda bir xilda о ’tadi. Ektodermadan nerv plastinkasi ajraladi, u avval bukilib nerv tarnovchasini, keyinchalik tutashib, nerv nayini hosil qiladi, ustini esa ektoderma qoplab oladi (44-rasm). Xordal plastinka nerv naychasining tagida xordani hosil qiladi. Mezoderma segmentlarga (dermatom, sklerotom, miotom), segment oyoqchalari (nefrotom) splanxnotomlarga differensiyalanadi. Splanxnotomlar entodermaga tutashuvchi visseral va ektodermaga tutashuvchi pariyetal varaqlarga ajraladi. Ularning orasida ikkilamchi b о ’shliq – selom hosil b о ’ladi. Endoderma tutashib bitib ketadi va doimiy ichak shakllanadi.

Embrional taraqqiyot davomida turli t о ’qima va organlarning hosil b о ’lishi shu a’zolar ta’rifida keltiriladi. 44-rasm. Tovuq embrionida о ’q organlarning hosil b о ’lishi. 1 – ektoderma; 2 – endoderma; 3 – mezoderma; 4 – nerv nayi; 5 – xorda; 6 – selom; 7 – aorta. Homila varaqlari hosil b о ’lishining ilk davrlaridayoq mezenxima yoki embrional biriktiruvchi t о ’qima shakllanadi. Mezenxima asosan mezodermadan k о ’chib chiqqan о ’simtali hujayralar b о ’lib, ular guruh-guruh b о ’lib homila varaqlari orasida joylashadi. Qisman mezenxima boshqa varaqlardan k о ’chgan hujayralardan, xususan, ektodermadan rivojlanadi. Mezenximadan qon va limfa, qon yaratuvchi a’zolar, biriktiruvchi t о ’qima, qon tomirlar va silliq mushak t о ’qimasi rivojlanadi. Provizor organlarning hosil b о ’lishi Xordali hayvonlar tuzilishining murakkablashishi bilan homila rivojlanishini ta’minlovchi provizor (muvaqqat) organlar hosil b о ’ladi. Ular definitiv a’zolardan farqli ravishda homila mustaqil hayot kechirguncha yoki tug’ilguncha b о ’lib, s о ’ngra y о ’qolib ketadi 2 . Provizor organlarga quyidagilar kiradi: 1) sariqlik xaltasi; 2) amnion; 3) seroz parda; 4) allantios; 5) xorion; 6) y о ’ldosh; 7) kindik kanalchasi; Provizor organlar baliqlarda dastlab sariqlik xaltasi k о ’rinishida hosil b о ’la boshlaydi. Ma’lumki, gastrulyatsiyaning ilk bosqichlaridayoq pusht va sariqlik 2 Gorky M. Cytology and general embryology , Donetsk National medical university, 2011. 48- 50 бетлар .

entodermasi hosil b о ’ladi. Sariqlik entodermasining erkin qirg’oqlari о ’sib sariqlikni о ’rab oladi. Xordo-mezodermal kurtak hosil b о ’lgach, ekto va endoderma oralig’iga mezodermaning pariyetal va visseral varag’i ham о ’sib kiradi. Shunday qilib, sariqlik qopining devori ektodermadan, mezodermaning pariyetal hamda visseral varag’idan va endodermadan tashkil topgan. Rivojlanish davomida homila sariqlikdan k о ’tariladi va faqat tana burmasi orqali sariqlik xaltasi bilan bog’lanadi. Sariqlik xalta b о ’shlig’ining oziq moddasi sariqlik bilan t о ’lgan b о ’lib, u sariqlik poyachasi orqali homila ichagiga tushadi. 45-rasm. Sut emizuvchilarda muvaqqat (provizor) organlarning rivojlanish sxemasi. A, B, V – uch ketma-ket bosqich: 1- embrion tanasi; 2–tana burmalari; 3– amnion burmalari; 4– amnion qobiq; 5– sariqlik xaltacha; 6–allantois; 7– xorion. Shunday qilib, sariqlik xaltasi oziqlantirish vazifasini о ’taydi. Sariqlikning hammasi homilaning oziqlanishiga sarf b о ’lgandan keyin sariqlik xaltasi quriydi va tushib ketadi, uning о ’rnida esa teri va ichak kindigi qoladi. Sutemizuvchilarda sariqlik xaltasi embrioblastdan amnion bilan bir vaqtda hosil b о ’ladi, lekin unda oziqa modda sariqlik b о ’lmaganligi sababli unchalik rivojlanmaydi. Lekin u muhim vazifani о ’taydi, chunki uning devorida, ya’ni mezodermaning visseral varag’ida dastlabki qon orolchalari hosil b о ’la boshlaydi. Amnion va seroz parda. U qushlarda, reptiliya va sut emizuvchilarda b о ’ladi. Tana burmasi va sariqlik xaltasi shakllanishi bilan homilaning ust tomoniga о ’suvchi ektoderma va mezodermaning pariyetal varag’idan hosil b о ’lgan ikkinchi burma – amnion burma yuzaga keladi. Amnion burma hamma tarafdan homilani о ’rab oladi va bir-biri bilan birlashib ketib, bevosita homilani о ’raydigan amnion

va seroz pardani hosil qiladi. (45-rasm). Amnion о ’sish davomida suyuqlik bilan t о ’ladi. Uning b о ’shlig’ida homila taraqqiy etadi. Sutemizuvchilarda ham uning taraqqiyoti aynan shu y о ’l bilan sodir b о ’ladi. Amnionning devori homilaning teri yopqichiga о ’tuvchi ektoderma va mezodermaning pariyetal varag’idan tashkil topadi. Amnionning vazifasi homila taraqqiyoti uchun suyuq suv muhitni hosil qilish, shuningdek uni har xil tashqi ta’sirotlardan himoya qilish bilan belgilanadi. Seroz parda reptiliya va qushlarda muvaqqat nafas olish organi vazifasini bajaradi. Allantois yoki siydik qopi. Qushlarda, reptiliya va sut emizuvchilarda b о ’ladi. Sariqlik xaltasi va amnionning taraqqiyoti bilan bir vaqtda ichak devoridan siydik qopi yoki allantoisdan iborat о ’siq paydo b о ’ladi va u homiladan tashqariga qarab о ’sadi. Qushlarda u sezilarli о ’sib, seroz pardaga zich tutashadi va 3 xil vazifani (oziqlantirish, nafas, ajratish vazifasini) bajaradi. Allantoisning devori seroz parda bilan birga oqsil atrofida vorsinkalar bilan qoplanadi va ular oqsilning rezorbsiyasida (s о ’rilishida) ishtirok etadi. Havo kamerasi atrofida allantois devori va seroz pardaga qon tomirlar о ’sib kiradi va homilaning nafas olishini ta’minlaydi. Allantois b о ’shlig’ini t о ’ldirib turuvchi suyuqlikda siydikning turli xil tuzlarining b о ’lishi uning ajratish vazifasi normal bajarilayotganligidan dalolat beradi. Sutemizuvchilarda allantois xoriongacha о ’sib borib tortma holida qoladi. Uning devori b о ’ylab homiladan ona organizmiga qon tomirlar о ’tadi, ya’ni u mexanik vazifani о ’taydi. Xorion yoki vorsinkali qobiq faqatgina sutemizuvchilarda rivojlanadi. Uning devori trofoblastdan, homiladan tashqari mezenximadan tashkil topgan b о ’lib, vorsinkalar bilan qoplangan. Dastlab vorsinkalar faqat trofoblast hujayralaridan tashkil topgan b о ’ladi. Bular birlamchi vorsinkalar b о ’lib, xorionni hamma tarafdan qoplaydi. Keyinchalik homiladan tashqari mezenxima tomirlar bilan birgalikda birlamchi vorsinkalar orasiga suqilib kiradi va ular ikkilamchi vorsinkalarga aylanadi. Ikkilamchi vorsinkalar xorionni hamma yuzasida emas, balki bachadon devorining shilliq pardasi xorionga tegib turgan yeridagina hosil b о ’ladi va xorionning bu qismi vorsinkali xorion (chorion frondosum) deb

yuritiladi. Xorionning boshqa hamma yuzalaridagi vorsinkalar y о ’qoladi va xorionning bu yerlari silliq xorion – chorion laeve deb ataladi. Vorsinkali xorion y о ’ldoshining hosil b о ’lishida ishtirok etadi. Bundan tashqari, y о ’ldoshning hosil b о ’lishida bachadonning shilliq pardasi ham ishtirok etadi. Ona organizmining vorsinkali xorion epiteliysi bilan bevosita tutashuvchi t о ’qimasining xarakteriga qarab sut emizuvchilarda 4 xil y о ’ldosh farq qilinadi. 1. Epitelioxorial (46-rasm, a). Bunda homilaning xorion epiteliysi bevosita bachadon shilliq parda epiteliysi bilan aloqada b о ’lsa ham bachadon shilliq qavatining epiteliysi hamma yerda butunligini saqlab qoladi. Xorionning vorsinkalari bachadon kriptalarining ichiga kiradi va tug’ilish paytida barmoqlar q о ’lqopdan chiqqani kabi ajralib chiqadi. Bunday y о ’ldoshning vorsinkalari bachadon bezlari epiteliysining sekret mahsulotlarini aktiv ravishda qayta ishlaydi (barchadon suti). Bularni diffuz y о ’ldoshlar deb ham yuritiladi va ular ayrim tuyoqli sutemizuvchilarda (ot, ch о ’chqalarda) uchraydi. 46- rasm. Y о ’ldosh turlari (sxema). a– epitelioxorial y о ’ldosh (ch о ’chqa, otda); b– desmoxorial y о ’ldosh (kavsh qaytaruvchilarda); v–endotelioxorial y о ’ldosh (yirtqichlarda); g – gemoxorial y о ’ldosh (maymun va odamda). 1–trofoblast; 2–embrional biriktiruvchi t о ’qima; 3–bachadon epiteliysi; 4– bachadon shilliq qavatining biriktiruvchi t о ’qimasi; 5–qon lakunalari.

2. Desmoxorial y о ’ldosh (46-rasm, b). Bu y о ’ldosh xorionining vorsinkalari birmuncha masofada bachadon shilliq parda epiteliysini yemiradi va xorial epiteliy bachadon biriktiruvchi t о ’qimasi bilan bevosita birikadi. Biriktiruvchi t о ’qimaning t о ’qima suyuqligidan xorionning vorsinkalari oziqa moddalarni s о ’rib, moddalarni keyinchalik homilaning qon tomir sistemasiga о ’tishini ta’minlaydi. Bunday yо’ldosh kavsh qaytaruvchi hayvonlarda uchraydi. 3. Endotelnoxorial y о ’ldosh (46-rasm, v). Bu y о ’ldoshning ona organizmi bilan aloqasi juda yaqin. Xorionning vorsinkalari bachadon biriktiruvchi t о ’qimasini ham yemirib, bachadon qon tomirlar devorini qoplab turgan endoteliyga yetib boradi. Ular ona qonidan oziqa moddalarni qon tomirlar endoteliysi orqali oladi. Bunday yо’ldosh yirtqich hayvonlarda bо’ladi. 4. Gemoxorial yо’ldosh (46-rasm, g). Bu tur yо’ldoshlar murakkab tuzilgan va u primatlarda va odamda uchraydi. Bu yerda xorion bachadon shilliq parda biriktiruvchi tо’qimasinigina yemirib qolmasdan qon tomir devorlarini ham yemiradi va yemirilgan qismlar о’rniga qon quyiladi, keyinchalik esa bо’shliqlar (lakunlar) hosil bо’ladi. Yо’ldoshning bu turida homila о’zining taraqqiyoti uchun zarur bо’lgan moddalarni bevosita ona qonidan oladi. Turli umurtqali hayvonlarda provizor organlar (a’zolarning) tuzilishini о’rganish ularning evolyutsiya davomida murakkablashishini kо’rsatadi. Agar baliqlarda provizor a’zolar faqatgina sariqlik xaltachasidan iborat bо’lsa (asosan trofik funksiyani bajarsa), sudralib yuruvchilarda va qushlarda nafas olish va chiqaruv funksiyalarini bajaruvchi boshqa tuzilmalar ham hosil bо’ladi. Sutemizuvchilarda yangi a’zo – xorion hosil bо’lib, u orqali homila ona organizmi bilan aloqa о’rnatadi. Umuman sutemizuvchilarda provizor a’zolar homila rivojlanishining ilk davrida hosil b о ’ladi. Bu esa sutemizuvchilarning rivojlanish davrida k о ’p miqdorda oziqa modda va kislorod iste’mol qilishiga bog’liq.

Embriogenezda hujayraning differensiyallanishi va qaltis davrlar Individ rivojlanish biologiyasining muhim vazifalaridan biri – bu dastlabki umumiy hujayradan qanday qilib bir-biridan k о ’p jihatdan, aksariyat holatlarda, tubdan farq qiluvchi hujayralar hosil b о ’lish sir-asrorlarini va differensiyallanish jarayonining umumiy qonuniyatlarini о ’rganish hisoblanadi. Kelib chiqishiga k о ’ra umumiy b о ’lgan hujayralarda embriogenezda r о ’y bergan murakkab jarayonlar nihoyasida ular tuzilishi, har tomonlama faoliyatlari b о ’yicha turg’un farqlarga ega b о ’ladi. Shu jarayonga hujayraning differensiyallanishi deyiladi. Differensiyallanish rivojlanishning barcha bosqichlarida r о ’y beradi. Embrion oldi bosqichida, tuxum hujayrasining о ’zidayoq blastomerlar rivojining y о ’nalishini aniqlovchi о ’zgarishlar kechadi. Organizmni tashkil etgan turli-tuman hujayralarning manbai yagona hujayra, ya’ni urug’langan tuxum hujayra – zigotadir. Shu y о ’sinda bu yagona hujayraning k о ’p marta b о ’linishi va shuningdek asta-sekin hujayralarning bir-biridan farq qiluvchi belgilariga ega b о ’lishi sodir b о ’ladi. Zigota о ’z tabiatiga k о ’ra kelgusida organizmning har xil sifatdagi hujayralarini (ulardan tashkil topgan t о ’qima va a’zolarni) bera oladigan xususiyatga ega b о ’lgan hujayra b о ’lganligidan ham u totipotent hujayra hisoblanadi. Zigotaning bunday xususiyati bir necha bor b о ’linishdan s о ’ng susayadi va endi kelajakdagi b о ’linish boshqacha sifatdagi hujayra hosil b о ’lishini taqozo etadi. Bu holat shu b о ’linayotgan hujayradagi r о ’y bergan farqlanish (differensiyallanish)ning natijasi hisoblanadi. Bunday hujayralar avvalgi о ’z xususiyatlariga ega b о ’lmay qoladi. Mana shu hujayralarning b о ’linishidan hosil b о ’lgan hujayralar ham differensiyallanishda davom etib avvalgi xususiyatini y о ’qotadi va yangi sifatga ega b о ’lgan hujayralar t о ’plamini hosil qiladi. Bularning b о ’linishi natijasida hosil b о ’lgan hujayralarning b о ’linishi о ’zi kabi sifatga ega b о ’lgan har bir a’zo, t о ’qimaga oid xususiylashgan tana hujayralarini hosil qilish xususiyatiga ega b о ’lib qoladi. Gastrulyatsiya, a’zolar hosil b о ’lishi va rivojlanishi mobaynida hujayralarning morfologik, biokimyoviy va fiziologik differensiyallanishi r о ’y

beradi. Shu murakkab jarayon natijasida organizmda har xil tipdagi (umurtqalilarda yuztacha) differensiyallashgan hujayralar hosil b о ’ladi. Tuban hayvonlarda differensiyallashgan hujayralar tipi uncha k о ’p b о ’lmaydi. Evolyutsiya jarayonida hujayra tiplari k о ’payadi va ular orasidagi farqlanish kuchayadi. Bu hol turlar progressiv murakkablanishining k о ’rsatkichi hamdir. Differensiyallanish jarayoni tiriklikning molekula – genetik va hujayra-t о ’qima darajasida sodir b о ’ladi. Molekular biologiya hujayralar orasidagi farqlanish oqsillar (strukturaviy oqsillar, fermentlar) t о ’plamining son va sifat jihatidan о ’zgarishi oqibatida r о ’y berishini k о ’rsatadi. Bu murakkab jarayon hujayraning ayrim genlarini о ’z faolligicha saqlab qolishi va genlar bir qismining esa butunlay о ’z faoliyatini y о ’qotishi bilan ifodalanadi. Faoliyatini t о ’xtatgan genlar zichlashgan xromatinga aylanib qoladi. Demak, dastavval barcha genlar deyarli bir xil faoliyatga ega b о ’lgan. Keyinchalik turli xil a’zo va t о ’qimalarning somatik hujayralarini tashkil etuvchi hujayralar differensiyallanishi va taxassuslanib borishi jarayonida ular genetik mahsulotning har bir joylari faolligining s о ’nishi hamda faollashib borgan genlarning har xilligi bilan ifodalanganligi natijasida bir-biridan farq qiluvchi hujayralarning r о ’yobga chiqishi bilan ta’minlanadi. Hujayralar differensiyallanishi borasida har xil tipga mansub hujayralarning paydo b о ’lib borishi bir hujayrada sintezlangan oqsillarning boshqasidagi oqsillardan farqlanib borishi bilan ifodalanadi. Shuning bilan birga, barcha hujayralarga xos b о ’lgan (umumiy) oqsillar mavjud b о ’lib, ular hujayra faoliyatini (modda almashinuvini) ta’minlab beruvchi fermentlardan iboratdir. Demak, differensiyallanuvchi hujayralarda о ’ziga xoslikni hamda umumiy sifat belgilariga egaligini ta’minlovchi genlar mavjud. Shunga k о ’ra metabolitik jarayonni ta’minlovchi genlar anchagina turg’un b о ’lib, ular turli ta’sirlarga berilmaydi, differensiyallanish oqibatida hujayralararo tafovutni belgilovchi, oqsil sintezini ta’minlovchi genlar hujayra taraqqiyoti jarayonidagi ta’sirlarga beriluvchan hisoblanadi va shuning oqibatida о ’z xususiyatiga k о ’ra farqlanuvchi

(differensiyallashgan) hujayralar hosil b о ’ladi. Hujayraning differensiyallanishi davomida hosil b о ’ladigan ayrim oqsillar ta’siri uning genining faoliyatini susaytirib borishi va natijada shu rivojlanayotgan hujayraning о ’sishi (k о ’payish) jarayoni susayishi mumkin. Demak, hujayra jadal b о ’linishdan qoladi va u yetilayotgan organizm faoliyatiga moslashgan holda о ’z faoliyatini bajarish xususiyatiga ega b о ’ladi. Yuqorida bayon etilgan jarayonlar differensiyalanayotgan hujayraning о ’sishini boshqaruvchi ichki mexanizm hisoblanadi. Hujayra k о ’payishida ichki mexanizmining buzilishi yomon sifatli о ’smalarning hosil b о ’lishiga olib keladi. Hujayra xususiyatining о ’zgarib qolishi differensiyallanish va faoliyati jihatidan taxassuslanish jarayonini ta’minlovchi oqsil sintezlanishining susayishi va aksincha, hujayra о ’sishiga sabab b о ’luvchi oqsilni sintezlovchi gen ta’sir xususiyatining ortib borishi bilan r о ’y beradi. Bu hol esa differensirlashayotgan hujayralarda genlar faolligining о ’zgarishi, ya’ni turli hujayralardagi genlar funksiyasining differensiyallashishi oqibati hisoblanadi. Hujayra differensiyallanishida genlar о ’zgarishini strukturaviy о ’zgarish bilangina izohlash kamlik qiladi. Hujayra differensiyallanishi davomida uning genetik potensiyasi qanday ekanligi aniqlanadi. Ayrim organizmlar (masalan, differensiyallangan о ’simlik hujayrasi) tana somatik hujayrasi jinsiy hujayra kabi yetuk organizm hosil qiladi. Bu holat shu hujayraning totinotentligidir. Hayvonlarda totipotentlik blastula bosqichidan keyingi, ayrim turlari uchun esa undan ham oldingi bosqichdagi hujayralarga xos emas. Birinchi b о ’lib G. Shpeman blastomer hujayralari potensiyasini aniqlovchi tajribani о ’tkazadi. U tritonning urug’langan tuxum hujayrasini ip bilan b о ’g’ib, ikki qismga ajratadi. Bunda b о ’g’ilgan tuxum hujayrasining yadrosi bir tomonda qolib, zigotaning ikkinchi yarmida yadro b о ’lmagan. Zigotaning yadroli yarmida maydalanish r о ’y bergan va bu maydalanish davom etgan. G.Shpeman maydalanayotgan tomon 16 blastomer bosqichiga yetganda, b о ’g’ib turgan ipni b о ’shatgan va eng farq joylashgan blastomerning yadrosini, b о ’g’ilishi natijasida yadrosiz qolgan zigotaning ikkinchi yarmiga о ’tkazgan. Shunda yangi yadro kiritilgan tomonda ham maydalanish boshlanib ketgan va natijada b о ’g’ib

q о ’yilgan zigotaning har ikkala tomonidan ham odatdagiday embrion rivojlanishi davom etgan. Demak, maydalanishning 16 blastomerli bosqichidagi har bir hujayraning yadrosida bir xil irsiy xususiyatiga ega genlar b о ’lgan. Shu genlar murtakning rivojlanishini bir xil ta’minlagan. Bu hol 16 blastomer bosqichidagi hujayralardagi gen informatsiyasi xuddi zigotaniki kabi, ya’ni totopotent b о ’lganligidan darak beradi. Endi shunday savol tug’iladi: yadrolar potensiyasi rivojlanishning s о ’nggi bosqichlarida susayib qoladimi yoki y о ’qmi? Bu savolga turli taraqqiyot darajasidagi hujayralar yadrosini k о ’chirib о ’tkazish (mikroxirurgiya usulini q о ’llash) orqali javob beriladi. Bunda somatik hujayralar yadrosi tuxum hujayra yadrosiga almashtirilgan. J.Gerdon amfibiya, hasharot va baliqlarning tuxum hujayrasining yadrosi о ’rniga ularning somatik hujayrasi yadrosini kiritib qator tajribalar о ’tkazgan. Shunday qilib, yadrosi almashtirilgan tuxum hujayralarining ayrimlarida rivojlanish davom etib, organizm yetishgan. Demak, ayrim hollardagina somatik hujayra о ’z totipotentligini saqlab qolar ekan, tuxum hujayrasining sitoplazmasi tutgan moddalarning ham ta’siri b о ’lib, u о ’tkazilgan yadroning sintetik faolligiga ta’sir etadi. Odatda DNK replikatsiyasi va b о ’linish r о ’y bermaydigan bosh miya (baqaning) hujayrasi yadrosini yadrosizlantirilgan tuxum hujayrasiga kiritilganda, tuxum hujayrasi sitoplazmasining ta’sirida yadroda DNK sintezi boshlangan – tuxum hujayrasining sitoplazmasi yadro faoliyatini belgilagan. Shunday qilib, tuban hayvonlar (hasharot, amfibiya, baliq)ning tuxum hujayralarining yadrosi olinib, о ’rniga embriogenezning ilk (blastula) bosqichidagi hujayra yadrosi kiritilsa, odatdagiday yetishgan organizmdan farq qilmaydigan organizm rivojlangan. Bu hol blastula hujayra yadrosi gastrulaga qadar jinsiy hujayra tutgan genetik informatsiyaga ega ekanligini k о ’rsatadi. Tuxum hujayrasining yadrosi о ’rniga embrion rivojining keyingi bosqichidagi hujayralar yadrosi kiritilsa, rivojlanish davom etmay qolishligi kuzatildi. Anchagina differensiyallashgan hujayra yadrosining tuxum hujayrasiga kiritilganda rivojlanishning davom etmay qolishini shu kiritilgan yadroda

xromosoma о ’zgarishining r о ’y berishi va DNK replikatsiyasining t о ’g’ri bormasligi bilan izohlanadi. Hujayraning b о ’linishi о ’z navbatida differensiallanish jarayonini о ’z ichiga oladi. B о ’linishning ayrim bosqichlari va hujayra differensiallanishi о ’rtasida о ’zaro bog’lanish bor. Differensiallanishning dastlabki bosqichida hujayraning tez b о ’linishi va differensiallanish jarayoni b о ’linish oralig’ida, aksariyat hollarda, G 1 bosqichda r о ’y beradi. Hujayrada taxassuslanishning boshlanishi bilan b о ’linish susayadi, b о ’linish orasi ch о ’ziladi (G 1 uzayadi) hamda differensiyallanish jarayoni kuchayadi. Hujayra differensiyallanishining nihoyasida b о ’linish t о ’xtaydi va hujayra G 1 yoki G o holatda b о ’ladida, hujayraning taxassuslashishi nihoyasiga yetadi. Bir xil irsiy xususiyatga ega b о ’lgan hujayra avlodlarining qatori ilmiy adabiyotda klonlar deb ataladi. T о ’qima va a’zolarni shakllantiruvchi hujayralar populyatsiyasi – klonlar b о ’lib, ular yagona о ’zakning boshlang’ich hujayralaridan hosil b о ’ladi. Masalan: gonotsitlar hosil qilgan jinsiy hujayralar va о ’zak hujayradan hosil b о ’lgan qon hujayralari klonlarga misol b о ’ladi. Birlamchi jinsiy hujayra tuxum hujayra yoki spermatozoid hosil qiladi. Bu holat irsiy jihatdan belgilangan b о ’lib, shunda ham embriogenezda bu birlamchi jinsiy hujayradan qaysi hujayra hosil b о ’lishiga, ya’ni genetik informatsiyaning yuzaga kelishida atrofdagi somatik hujayralar ta’siri va turli о ’zaro (kontakt va distant) ta’sirlar о ’z ifodasini topadi. Bunga epigenetik darajadagi ta’sir deyiladi. Epigenetik ta’sirni izohlovchi M.M.Zavadskiy tajribasi diqqatga sazovordir. Ma’lumki, tovuqda chap tuxumdon yetilgan, о ’ng tuxumdoni esa rudimentar holatda b о ’ladi. M.M.Zavadskiy tovuqning yagona, funksional jihatdan yetilgan chap tuxumdonini olib tashlaydi. Shunda tovuqning о ’ng rudimentar tuxumdoni kompensator ravishda о ’sib rivojlanadi. Ammo rudimentar tuxumdon urug’donga aylanib, natijada xromosomalariga k о ’ra «urg’ochi» b о ’lgan goniylardan spermatozoidlar hosil b о ’ladi. Bunday tajriba о ’tkazilgan tovuqda x о ’rozga xos b о ’lgan ikkilamchi jinsiy belgilar ham namoyon b о ’ladi. Bunday о ’zgarishga sabab tuxumdonning

rivojlanish davrida embriogenezda murtakning gormonal holati, uning shu organizm voyaga yetgan davridagidan tubdan farq qilishi va rudimentar a’zoga atrof t о ’qimalarining о ’zgacha epigenetik ta’siri natijasidir. Embrion taraqqiyotida uning ayrim qismlaridan hosil b о ’luvchi a’zolarning shakllanishida turli miqdorda va turli irsiy xususiyatli hujayralar t о ’dasi (k о ’pgina klonlar) qatnashadi. Masalan, jigar shakllanishida 20 klon ishtirok etadi. Embrion rivojining boshlanishida yuzaga kelgan hujayralarning qanday t о ’qima va a’zo hosil qilishini bir qadar rivojlantirishda mozaik organizmlar yetishtirish anchagina q о ’l keladi. Aniqlab q о ’yilgan, tamg’alangan (oldindan nishonlangan) hujayralar t о ’dasining embrion rivojidagi taqdirini kuzatish bu masalani yana ham oydinlashtirish imkonini yaratadi. Laboratoriya usulida har xil genotipli hayvon (sichqon) embrionini q о ’shish orqali aralash xususiyatli – mozaik organizm olingan. Bunday usul – zamonaviy embriologiyaning yutuqlaridan hisoblanadi. Mozaik organizm olish uchun pusht rivojlanishining ilk davrida – 8 ta hujayrali bosqichda shu hujayralar bir-biridan ajratilib, boshqa genotipli shunday hujayra bilan q о ’shilgan va qayta bachadonga «joylashtirilgan». Bu tarzda dunyoga kelgan organizm fenotiplari aralash xususiyatga ega b о ’ladi. Masalan, oq sichqonning murtagi qora sichqon bilan aralashtirilganda targ’illigi bir tekis b о ’lgan avlod vujudga kelgan. Murtak hujayralararo ta’sir rivojlanishning barcha bosqichida о ’z ifodasini topadi. Hujayralararo ta’sir asosan 2 xil: kontakt hujayralarning tegib turgan yuzalari b о ’yicha bir-biriga ta’siri va distant ta’sir – t о ’qimaga yengil singuvchi va qonda aylanib yuruvchi fiziologik faol birikmalar orqali ta’sirdan iborat. Totipotent xususiyatga ega b о ’lgan blastomer hujayrasini yoki uning atrof hujayralaridan ayrimlarini nobud qilib k о ’rilsa sog’lom organizm hosil b о ’lmaydi, chunki nobud qilingan hujayralarning salbiy ta’siri о ’zini k о ’rsatadi. Kontakt ta’sir natijasida embrional varaq hujayralarining ma’lum darajada siljishi, b о ’linishning susayishi va boshqa jarayonlar r о ’y beradi. Hujayralararo kontakt ta’sir natijasi hujayra differensiyallanish va maxsus genlar faolligini oshirishda – induksiyada yaqqol ifodalanadi. Bu holni birlamchi embrional

induksiyada, ya’ni embrional varaq xordomezoderma qismining nerv nayiga ta’sir etishida k о ’rish mumkin. Odatda, embrionning orqa tomonidagi ektodermadan nerv sistemasining rivojlanishi r о ’y beradi. Gastrulyatsiyaning ilk bosqichida blastoporning orqa ektodermaga yondashgan yuqori labi olib tashlansa nerv nayi hosil b о ’lmaydi. Aksincha, bu lab gastrula ektodermasining boshqa joyiga k о ’chirib о ’tkazilsa, shu joydagi hujayralarda nerv nayi shakllanadi. Bu tarzda murtakning biror tuzilmani shakllantirishda ishtirok etuvchi qismlarining paydo b о ’lishi va ularning ta’siri natijasida rivojlanishning ketma-ket bosqichlarining r о ’y berishi k о ’rsatiladi. G.Shpeman fikricha blastoporning yuqori labi ektoderma qavati hujayralariga ta’sir etib, ulardan nerv nayi hosil b о ’lishini ta’minlaydi. Shuning uchun bu soha shakllanuvchi markaz, ta’sir qilib shakllantiruvchi esa induktor nomini oladi. Bosqichma-bosqich boshqa shakllanuvchi markazlar ham paydo b о ’ladi. G. Shpeman rivojlanayotgan murtak qismlarining о ’zaro ta’sirini, k о ’zning a’zo sifatida shakllanishida yaqqol k о ’rsatib berdi. Embrion taraqqiyotida oraliq miya hosilasi b о ’lgan k о ’z pufagi teri epidermisi tomon о ’sadi va shu pufak ta’sirida epidermisdan k о ’z gavharini hosil qiluvchi botiqlik paydo b о ’ladi. Agar k о ’z pufagi embrionning bir tomonidan olib tashlansa, shu tomonda k о ’z gavhari shakllanmaydi. K о ’z pufagi embrion tanasining boshqa qismiga о ’tkazilganda, shu yerdagi epidermisdan pufak ta’sirida k о ’z gavhari hosil b о ’lgan. K о ’z gavhari о ’z navbatida k о ’z kosachasining shakllanishiga ta’sir etadi. Shunday qilib, a’zo yoki uning bir qismining rivojlanishi boshqasining shakllanishini ta’minlaydi. Faqatgina kontakt ta’sirlanish rivojlanayotgan organizm t о ’qima va a’zolarining shakllanib borish jarayonini ta’minlay olmaydi. Shuning uchun bunda hujayra va t о ’qimalararo distant ta’sirlanish mexanizmi о ’z ifodasini topadi. Bu maxsus omillar – neyromidiatorlar, nerv oxirlarini о ’stiruvchi omil va gormonlar ta’sirida r о ’y beradi.

Gormonlar xususiylashgan hujayralarda ishlab chiqariladigan birikma b о ’lib, hujayraning proliferatsiyasi (k о ’payishi), differensiallanishi va faoliyatlariga turlicha ta’sir k о ’rsatadi. Gormonlar embrion hayotining keyingi bosqichlarida hamda organizmning butun hayoti davomida о ’z ta’sirini k о ’rsatadi. Gormonlar kimyoviy tabiatiga k о ’ra oqsil peptidli va steroid xillarga b о ’linadi. Bulardan tashqari aminokislotalardan iborat gormonlar ham b о ’ladi. Oqsil peptidli gormonlarga insulin (oshqozon osti bezi endokrin qismida ishlanadi va qonda qandning miqdorini boshqaradi), timozin (timus – buqoq bezining mahsuloti b о ’lib, limfotsitlar proliferatsiyasini boshqaradi), gipofizning mahsulotlari – о ’sish gormoni (somotropin), sut beziga ta’sir etuvchi prolaktin, qalqonsimon bez faoliyatini boshqaruvchi tireotropin, buyrak usti bezining faoliyatiga ta’sir etuvchi adrenokortikotropin hamda gipofiz orqa qismida yig’iluvchi, ikkilamchi siydik hosil b о ’lishida muhim ahamiyatli vazopressin va bachadon mushaklarining qisqarishini ta’minlovchi oksitotsin gormonlari kiradi. Bulardan tashqari gipotalamus sohada gipofizga ta’sir etuvchi relizing – gormonlar ishlab chiqariladi. Steroid gormonlarga erkak jinsiy gormoni (testosteron), ayol jinsiy gormonlari (esterogen, progestron) va buyrak usti bezining mahsulotlari – gidrokortikozon, aldosteron kiradi. Gormonlarning ixtisoslashgan tarzda ta’sir etishi, har bir gormonning faqatgina о ’zi uchun maxsus «nishon t о ’qimasi» borligi bilan ifodalanadi. Har bir gormonning bir necha «nishoni» va bir hujayra turli gormonlar uchun ham «nishon» b о ’lishi mumkin. «Nishon» hujayra yuzasida gormonni qabul qiluvchi, maxsus oqsildan iborat retseptor b о ’ladi. Mana shu retseptor gormon bilan birikishi natijasida gormon-retseptor kompleksi hosil b о ’ladi va hujayrada gormon effekti yuzaga keladi. Bu jarayonning molekula mexanizmi murakkabdir. Oqsil peptidli gormonlar hujayra ichidagi ferment tizimiga ta’sir etib hujayra holatini о ’zgartiradi. Buni fikran quyidagicha ifodalash mumkin. Hujayra retseptoriga birikkan gormon membrana ichki yuzasidagi siklik adenozinmonofosfor kislotasi (s–AMF)ni katalizlovchi adenolatsikloza fermenti

faolligiga ta’sir etadi. Buning natijasida hujayrada s–AMF konsentratsiyasi ortadi, s–AMF esa k о ’pgina fermentlarga ta’sir etadi va natijada hujayra о ’z faoliyatini о ’zgartiradi. Hujayradagi fosfodiesteraza fermenti s–AMF ni parchalab AMF ga о ’tkazadi. Demak, hujayra faoliyatining о ’zgarishi gormon ta’sirida katalizlanuvchi adelatsiklaza orqali ortib boruvchi s–AMF hamda uni buzuvchi fosfodiesteraza fermenti ta’siri bilan ifodalanadi. Steroid gormonlarining ta’siri oqsil-peptidli gormonlarining hujayraga ta’sir etish mexanizmidan farq qiladi. Steroid gormonlarining retseptorlari hujayra membranasida joylashgan b о ’lmaydi. Shuning uchun ham steroid gormonlar hujayraga kirib ta’sir k о ’rsatadi. Hujayraga kirgan gormon retseptor bilan q о ’shilib gormon-retseptor birikmasini hosil qiladi va yadroga kirish xususiyatiga ega b о ’ladi. Gormon-retseptor birikmasi esa xromosomaning ayrim lokusiga birikib (ta’sir etib) shu joyning transkripsiya faolligini kuchaytiradi. Shu tariqa steroid gormonlar hujayradagi RNK lar sintezini kuchaytiradi. Gormon, gen faolligining induktori sifatida k о ’pgina genlar guruhining initsiatsiyasini yuzaga chiqaradi. Ona organizmidagi va taraqqiy etayotgan organizmda shakllanayotgan endokrin sistemasi ishlab chiqaradigan gormonlar embrion taraqqiyotida turli jarayonlarga, ya’ni nuklein kislotalar va oqsil biosintezi, proliferatsiya, differensirlanish, hujayraning taxassuslanishi, gistogenez, organogenez, jumladan, tanosil a’zolarining rivojlanishi kabilarga ta’sir etadi. Tuban hayvonlar rivojlanishidagi metamorfoz jarayonlari turli gormonlar ta’sirida r о ’y beradi. Embriogenez mobaynida t о ’qimalarning farqlanishi va a’zolarning hosil b о ’lishi gormon va turli boshqa biologik jihatdan faol b о ’lgan oqsillarning vujudga kelishini taqozo etadi. Mana shu moddalar esa rivojlanayotgan organizmning shakllanishi – morfogenezining y о ’nalishini belgilab beradi. Bu jarayon tanosil a’zolarining shakllanishida yaqqol namoyon b о ’ladi. Sutemizuvchilarda erkak tanosil a’zolari naylarining shakllanishigina jinsiy gormon bilan belgilanadi. Jinsiy gormon ta’siri b о ’lmaganda Myuller naylaridan tuxum y о ’li rivojlanadi. Volf nayi va mezonefros degeneratsiyaga uchraydi.

Erkak tanosil a’zosi naylarining rivojlanishida embrion gormonlari (testosteron va Sertoli hujayrasining mahsuli) ahamiyatga ega b о ’ladi. Testosteron ta’sirida taraqqiyotning ilk bosqichida ikkala jins uchun umumiy hisoblangan Myuller nayidan Volf nayining ajralishi va undan urug’ olib chiquvchi nayning hamda tashqi jinsiy a’zolarning rivojlanishi r о ’y beradi. Sertoli hujayrasining mahsuloti Myuller nayining degeneratsiyalanishini ta’minlaydi. Ayol jinsiy a’zosi shakllanishining gormon ta’sirida b о ’lmasligini sutemizuvchilarga xos b о ’lgan embrion rivojlanishidagi moslashish deb taxmin qilinadi. Erkak jinsiy a’zosining shakllanishi erkak jinsiy gormonlari ta’siri bilan boshqariladi. Shunday b о ’lmaganda shakllanayotgan platsentada hosil b о ’layotgan ayol jinsiy gormonlari rivojlanayotgan erkak jinsiy a’zolarining taraqqiyotiga ta’sir etib, jins shakllanishida boshqacha y о ’nalish bilan borgan b о ’lar edi. Organizm rivojlanishidagi qaltis davrlar. Embriogenez jarayoni ontogenezning bir bosqichi sifatida atrof-muhit bilan uzviy bog’langandir. Har bir organizmning odatdagiday rivojlanishi uchun har jihatdan m о ’tadil shart-sharoitlar b о ’lishi taqozo qilinadi. Sharoit omillaridan birortasining о ’zgarishi organizmning rivojlanishiga о ’z ta’sirini k о ’rsatadi. Embriogenez jarayonida rivojlanayotgan murtakning sharoitga b о ’lgan munosabati о ’zgaribgina qolmay, balki rivojlanishning ayrim bosqichlarida tashqi omillar ta’siriga о ’ta sezuvchanlik namoyon b о ’ladi. Bu holat organizm rivojlanishining qaltis davrlarida yaqqol ifodalanadi. Individual rivojlanishidagi qaltis davrlar – bu odatdagi rivojlanishni buzishga molik b о ’lgan har xil omillar ta’sirida rivojlanayotgan murtak sezuvchanligining kuchli namoyon b о ’lish davrlaridir. Shu davrlarda tashqi omillar ta’siriga homilaning chidamliligi juda sust b о ’ladi. Butun rivojlanish davomida murtak kimyoviy, fizikaviy ta’sirlarga bir xilda sezuvchan b о ’lmaydi. Rivojlanayotgan murtakni tajriba y о ’li bilan kuzatish qaltis davrdagi jadal morfologik shakllanish, bir rivojlanish bosqichidan boshqasiga

о ’tish hamda murtakning rivojlanish sharoitining о ’zgarish hollari bilan bog’liqligini k о ’rsatdi. Odamning embrional rivojlanishida uchta qaltis davr mavjudligi aniqlangan. Bular implantatsiya, y о ’ldoshning shakllanishi va tug’ilish jarayonidan iborat davrlardir. Implantatsiya urug’lanishdan keyingi 6–7 kunni о ’z ichiga oladi. Implantatsiya jarayonining va implantatsiya sharoitining qandayligi murtakning keyingi rivojlanishini (yoki nobud b о ’lishini) belgilab beradi. Y о ’ldoshning hosil b о ’lishi rivojlanishning ikkinchi haftasi oxiridan r о ’y beradi. Bunda murtak oziqlanishining о ’zgacha sharoitga о ’tishi amalga oshadi. Shu jarayonning mukammalligi embriogenezni ta’minlovchi asosiy omil hisoblanadi. Yetilgan homilaning tug’ilishi murakkab fiziologik jarayon b о ’lib, e’tiborni talab etuvchi muhim qaltis davr hisoblanadi. Qaltis davrlarni chuqur о ’rganish homilador ayolni ayrim ziyon yetkazuvchi omillar ta’siridan, ayniqsa homiladorlikning ilk bosqichida asrashni taqozo etadi. Vaholanki, shu bosqichdagi homilaning rivojlanish sharoiti uning keyingi taraqqiyot jarayonini belgilab beradi. Ma’lumki, murtakning rivojlanib borishi bilan har xil genlar о ’z faoliyatini namoyon eta boshlaydi. Bu hol shu qaltis davrlarga mos ravishda r о ’y beradi. Shuning uchun ham har bir qaltis davrga b о ’lgan turli ziyon yetkazuvchi ta’sirlar natijasi mutatsiya natijasida yuzaga kelgan ( о ’zgargan) belgilarni eslatadi. Organizmning о ’sishi, rivojlanishi va qarish Ontogenezning postnatal davri rivojlanayotgan organizmning tug’ilgandan keyingi davri b о ’lib, organizmning о ’sib-ulg’ayishi, voyaga yetishi, qarishi va о ’limi bilan ifodalanadi. Postembrional davr va uning bosqichlarining davomiyligi mavjudotlar turiga monand ravishda xilma-xildir. Ontogenezning postembrional davrida yuvenil (voyaga yetguncha), pubertat (yetuk, ya’ni voyaga yetgan) va qarish bosqichlari tafovut etiladi.

Yuvenil bosqichi mavjudot turiga qarab t о ’g’ridan-t о ’g’ri (bevosita) yoki bilvosita rivojlanish bilan kechadi. Postembrional rivojlanish shu organizmning о ’sishi bilan ifodalanadi. Rivojlanayotgan organizmning о ’sishi mavjudot turiga k о ’ra, butun hayoti davomida yoki ayrim bosqichgacha davom etishi, keyin bu jarayon susayib, t о ’xtab qolishi mumkin. Postnatal ontogenezning boshida organizmning о ’sishi jadal b о ’lib, keyin susayadi va rivojlanishning har xil bosqichlarida bir xil darajada r о ’y bermaydi. О ’sish differensiyallanish jarayoni bilan birgalikda r о ’y beradi. О ’sishning susayishi, hujayralar differensiyallanishining jadalligi bilan almashib turadi. Differensiyallanish jarayoni hujayrada yangi sifat yaratib, hujayra b о ’linishini susaytiradi yoki butunlay t о ’xtatadi. Bu о ’z navbatida о ’sishni belgilab beradi – organizmda differensiyallanishning t о ’liqligi о ’sishni susaytiradi yoki uni butunlay t о ’xtatadi. О ’sish jarayoni organizmning ichki holatiga, genetik omiliga va yashash sharoitiga bog’liq. Organizmning о ’sishini ta’minlovchi genetik nazorat ichki sekretsiya bezlarining faoliyati, ozuqaning tarkibi orqali о ’sish jarayoniga ta’sir etadi. Bu gormon asosan, gipofizning oldingi b о ’lagini mahsuloti b о ’lib somototrop gormon, ya’ni о ’stiruvchi gormon hisoblanadi. Aynan shu gormon rivojlanishning turli bosqichlarida organizmga har xil ta’sir etadi. Bolalik davrida gormonning k о ’payib ketishi b о ’yning о ’sib ketishiga, voyaga yetganda esa gormonning oshib ketishi barmoq, yuz suyaklarining о ’sib ketishi (akromegaliya)ga sabab b о ’ladi. Gipofiz gormonidan boshqa gormonlar ham о ’sish jarayoniga turlicha ta’sir etadi. Keyingi vaqtlarda bolalar va о ’smirlarning о ’sish va rivojlanishi jadal bormoqda ya’ni akseleratsiya holati kuzatilmoqda. Oxirgi yillarda о ’sish va fiziologik yetilish tezlashmoqda. Akseleratsiyaning r о ’y berishiga bolaning oqsil va vitaminlarga boy ovqatlar bilan ovqatlanishi, g о ’daklikda k о ’p kasalliklarga chalinmasligi hamda quyosh nuri ta’sirining kuchayishi bilan Yer magnit maydonining о ’zgarganligi sabab qilib k о ’rsatilmoqda. Bulardan boshqa yana k о ’pgina omillar (odamlar orasida

migratsiya k о ’payishi, urbanizatsiya va x.) akseleratsiyani yuzaga keltirishi aniqlangan. Organizmning qarishi, qarilik va о ’lim. Inson kim b о ’lishidan va qaysi vaqtda yashashidan qat’i nazar doimo muqarrar b о ’lgan qarish va о ’lim haqida fikr yuritgan. Azaliy insonning qarishi va о ’limi haqidagi о ’yi odam ruhining abadiyligiga ishonchni mustahkamlaydi. Hozirgi vaqtda inson oldida qarish jarayonining asl tub mohiyatini bilish va shu jarayonni yuzaga keltiruvchi omillarni anglash hamda inson umrining boqiyligini ta’minlash muammolari kabi masalalar k о ’ndalang b о ’lib turibdi. Qarish va о ’lim – bu barcha tirik mavjudotlarga xos b о ’lgan biologik qonuniy jarayondir. Yer yuzida yoshi ulug’ odamlar sonining ortib borishi (1975 yilda aholining 8,5% ni katta yoshdagilar – 60 yoshdan kattalar tashkil etgan b о ’lsa, 2000 yilga borib 11,2% ni tashkil etishi kutilmoqda) ma’lum darajada ayrim siyosiy-ijtimoiy muammolarni hal etishni taqozo etadi. Shu kungacha odamlarning о ’rtacha yoshining uzayishi asosan yuqumli kasalliklarni keskin kamaytirish (ayrim hollarda butunlay y о ’qotish) va bolalar о ’limining oldini olish hisobiga ta’minlanmoqda. Insoniyat turli kasalliklardan xoli b о ’lganda ham uning umrini juda ham uzaytirib b о ’lmas ekan. Masalan, о ’ta k о ’p tarqalgan kasallik – yurak-qon tomir sistemasining xastaligidan odamlar butunlay forig’ b о ’lsalar о ’rtacha umrga 6–7 yosh, yomon sifatli о ’smalar kasalligi butunlay y о ’qotilganda esa о ’rtacha yoshga atigi 1,5 yil q о ’shilgan b о ’lar ekan. Bundan shunday xulosa kelib chiqadi: qarish va qarilik muammosini chuqur о ’rganish va shu asosda ontogenezning s о ’nggi bosqichining mumkin qadar kechroq kechishini ta’minlash orqali inson umrini sezilarli darajada uzaytirishga erishish mumkin. Qarilik haqidagi ta’limot – gerontologiya (grekcha geron – qari) organizm qarishining molekulyar darajasidan to butun bir organizm darajasigacha r о ’y beruvchi asosiy qonuniyatlar bilan shug’ullanadi. Keksa organizmning xususiyati

va unda kasallikning yuzaga chiqishi, kechishi, kasallik davosi hamda uning oldini olishni geriatriya о ’rganadi. Gerontologiyaning vazifalari, faqatgina, qarish jarayonining asl tub mohiyatini о ’rganish, muddatidan ilgari qarishning oldini olish va umrni ma’lum darajada uzaytirishgina b о ’lib qolmay, balki katta yoshdagi odamlarning ijtimoiy va mehnat faoliyatida faol ishtirok etishini, ya’ni hayot faoliyatida mukammal faol ishtirokini ta’minlashdan iborat tibbiy, biologik va sotsial muammolarni hal etishdir. Geraklit, Suqrot, Aristotel, Gippokratday mutafakkirlar Gegel, Kant kabi faylasuflar va k о ’pgina buyuk zakovat egalari hayot va о ’lim mohiyati haqida fikr yuritar ekanlar, qarish jarayoniga ham о ’z diqqat-e’tiborlarini qaratdilar. Abu Ali ibn Sino о ’zining «Tibbiyot qonuni» asarida qari organizmning xususiyatlari, u organizmda kasallikning kechishining о ’ziga xos tomonlari, bevaqt qarishning oldini olish, ya’ni hozirgi zamon gerontologiya va geriatriya faniga oid tadqiqot va ta’limotlarga keng о ’rin bergan. Qarilik – bu kasallik b о ’lmay, balki qonuniy r о ’y berishi muqarrar b о ’lgan, yoshga qarab rivojlanishning s о ’nggi davri – ontogenezning s о ’nggi bosqichidir. Shu kunda qabul qilingan guruhlanishga k о ’ra odamlar yoshi 60–70 b о ’lsa katta yoshdagilar, 75 dan yuqorilar – qariyalar, 90 yosh va undan k о ’p yoshdagilar boqiy umr egalari hisoblanadilar. Bunday farqlanish shartlidir. Zeroki, inson 50 yoshdayoq qariyaday b о ’lib qolishi, 70 yoshda ham о ’ta yaxshi sog’likka va ish faoliyatiga ega b о ’lishi mumkin. Turlar ichida individlar umrining har xilligi, ularning bir xil tezlikda qarimasligidadir. Organizmning sistema va a’zolari yoshga qarab bir xilda о ’zgarmaydi, ya’ni о ’zgarishlar turli vaqtlarda – geteroxron ravishda r о ’y beradi (timus 13–15 yoshdan о ’z faoliyatini susaytirsa, jinsiy bezlarda bu о ’zgarish kech r о ’y beradi). Suyaklarda yoshga qarab о ’zgarish erta boshlansada, bu о ’zgarish hayot davomida sust kechadi. Aksincha, miyada kech boshlansa ham jarayon tez davom etadi. Organizm asosini tashkil etuvchi hujayra va hujayra oraliq moddasining yoshga qarab molekulyar о ’zgarishi qarishning belgilarini yuzaga chiqaruvchi

hamda organizmning kasalliklarga chalinuvchanligini oshiruvchi sabablardan hisoblanadi. Ushbu jarayon biror a’zoda oldinroq boshlansa shu a’zo yoki sistemaning о ’zgarishi – qarish r о ’y beradi. Masalan, qon-tomirlarda о ’zgarishning b о ’lishi aterosklerozga olib keladi, bu esa qon-tomirlarning va ularni qon bilan ta’minlovchi eng muhim a’zolar (yurak, miya)ning biror kasalligiga sabab b о ’ladi. Qarish jarayonida va organizmning о ’limida bosh miya hujayralarining о ’zgarishi muhim ahamiyatga ega. Chunki nerv hujayralari k о ’payish xususiyatiga ega emas. Nerv hujayralaridagi yoshga qarab amalga oshayotgan barcha jarayonlar oqibatida hujayra yemiriladi va yil sayin neyron soni kamayib boradi. Bu esa nerv markazlarining murakkab faoliyatlarining buzilishiga sabab b о ’ladi. Nerv hujayralarining q о ’zg’aluvchanligi va k о ’pgina xususiyati о ’zgarib boradi. Organizmning fizik-kimyoviy va fiziologik holatlarining ma’lum darajada о ’zgarishi yosh organizmda biror sezilarli oqibatga sabab b о ’lmasada, yoshi ulg’aygan organizmda patologik jarayonlar uchun turtki va о ’limga sabab b о ’lishi mumkin. Demak, yosh ulg’ayishi bilan organizmning tashqi salbiy ta’sirlarga b о ’lgan ichki mustahkamligi b о ’shashib boradi. Yosh ulg’ayishi bilan organizmning kasalliklarga qarshiligi kamayibgina qolmasdan, balki a’zolarning hayot faoliyatini ta’minlovchi xususiyatlari ham susayadi. Masalan, odam о ’pkasining tiriklik sig’imi 20 yoshdan s о ’ng yiliga 17–18 l kamayib boradi. Organizmning qarish jarayoni atrof-muhit omillarining ta’siriga ham bog’liq. Buni turli siyosiy-iqtisodiy tuzum sharoitida yashayotgan odamlarning umrini solishtirib kuzatish mumkin. Insonning yashash sharoitining yaxshilanishi о ’rtacha umrning uzayishiga olib keldi. Bunga asosan bolalar о ’limini kamaytirish, yuqumli kasallarni tubdan davolash hamda ayrim somatik kasallarga о ’z vaqtida yordam berish bilan erishildi. Odam о ’rtacha umrining uzayishi qarishning susayishi oqibatiga aloqador b о ’lmagan. Organizm qarishining tezligi qancha yillardan beri deyarli о ’zgarmagan. Darhaqiqat, s о ’nggi 100 yil davomida katta yoshdagi va keksa odamlar о ’rtasidagi о ’lim unchalik k о ’payib ketmagan. Uzoq

umr k о ’rganlar hozirgi kunda bundan 50–100 yil ilgarigidan k о ’payib ham ketmagan. Bundan shu xulosa kelib chiqadiki, insonning turmush darajasi yil sayin yaxshilanib borganligi bilan odam umrining eng uzoq muddagi о ’zgarmay qolmoqda yoki sezilarli darajada о ’zgarmagan. Bunga sabab qarish jarayonining muqarrarligidir. Tashqi muhitning salbiy omillari umrni qisqartirishi yoki qarishni bir qadar tezlashtirishi ham mumkin. Ammo jarayon davom etaveradi. Qarishga sabab b о ’luvchi asosiy omil tashqi muhit ta’sirigina b о ’lmay, organizmning о ’zida r о ’y berayotgan turli biokimyoviy va fiziologik jarayonlarning oqibatidagi о ’zgarishlarning organizm tashkiliy darajasining hamma pog’onasiga b о ’lgan endogen (ichki) ta’sirlari natijasi hisoblanadi. Bolaning, о ’smirning о ’sishi va balog’atga yetishi organizm rivojlanishining nihoyasi b о ’lsa, ulg’aygan odam uchun shu davr yoshga qarab о ’zgarishning boshlanish bosqichi b о ’lib qoladi. Yoshga qarab о ’zgarish hodisasi organizmning murakkab va rang-barang biologik xususiyatidir. Organizm hayotiy jarayonlarining ma’lum tartibda–batartib kechishi uning biologik «soati» bilan aniqlanadi. Odamlar bir vaqtda hayot faoliyatlarini boshlasalarda turlicha umr k о ’radilar. Bu fiziologik hamda bevaqt qarish holatlari bilan izohlanadi. Bevaqt qarish tashqi va ichki muhit omillarining organizm hayot faoliyatiga b о ’lgan ta’sirining natijasi hisoblanadi. Bu jarayon har bir individ uchun о ’ziga xosdir. Azaldan ma’lumki, organizmning yoshi hamma vaqt ham uning fiziologik holati bilan mos b о ’lmaydi; organizmning о ’z yoshi– kalendar yoshi va biologik yoshi mavjuddir. Biologik yosh organizmning biologik imkoniyatining vaqt о ’tishi bilan namoyon b о ’lish xususiyatidir. Organizm hayotida yoshga qarab о ’zgarish turlicha tezlikda kechadi. Yoshga qarab о ’zgarish – qarishning boshlanishi va shu jarayonning tez yoki sust kechishi bilan organizmning biologik yoshi belgilanadi. Biologik yoshni aniqlashning umumiy mezonini ifodalash qiyin bir ilmiy y о ’nalishlardan hisoblanadi. Chunki bir organizmning turli sistemalarida qarish jarayoni bir xil kechmaydi. Masalan, ayollar menopauzasi 35–55 yoshda, suyakdagi qarishning dastlabki belgisi 25–35 yoshda; dastlabki soch oqarishi 25–

50 yoshda r о ’y beradi. Biologik yosh necha yil umr k о ’rishning, ish faoliyat darajasining, organizm sog’lig’ining k о ’rsatkichi b о ’lishi mumkin. Odam yoshi va biologik yosh (k о ’rsatkichlar)ning о ’zaro taqqoslanishi qarish jarayonining qay darajada r о ’y berganligini k о ’rsatadi. Biologik yosh kalendar yoshdan kam b о ’lsa, bu shaxs uzoq umr k о ’radi, aksincha b о ’lishi esa organizmning tez qariyotganligini bildiradi. Odam organizmining hayot faoliyatida shunday davr borki, shu davrning qanday kechishiga qarab undan keyingi hayot bosqichidagi biologik yoshi belgilanadi. Bu organizmning qaltis davri klimaksdir. Klimaks – bu organizm reproduksiya faoliyatining susaya boshlanishidan to uning butunlay s о ’nishigacha b о ’lgan davrdir. Klimaks ikkala jinsga xos b о ’lib, endokrin sistemada chuqur о ’zgarishlar r о ’y beradi va barcha ichki sekretsiya bezlariaro mutanosiblik yangidan bunyodga keladi. Organizm reproduksiya faoliyatining s о ’nganligidan qarimaydi, balki qarilik jarayoni natijasida reproduksiya faoliyati s о ’nadi. Klimaks jarayoni ayollarda 2–8 yil, erkaklarda 10–15 yil davom etishi mumkin. Shu davr ichida organizm har xil (diabet, xafaqonlik – giperton va b.) xastaliklarga chalinib qoladi. Klimaks – bu qarish b о ’lmay, qarilikning bosqichlaridan biridir. Tibbiyot hozirgi kunda asosan kasalliklarni davolash bilan shug’ullanib, sog’lom organizmning barcha xususiyatlarini о ’rganishga t о ’liq kirishganicha y о ’q. Tibbiyot fani oldida sog’lom odam salomatligining imkoniyatini о ’rganishdek katta muammo turibdi. Shu asosdagina inson sog’lig’ini saqlash, umrini uzaytirish usullarini va kasalliklarning oldini oluvchi omillarni yaratish imkoniyatiga ega b о ’ladi. Biologik yoshni aniqlash individning umri davomiyligini о ’rganish imkoniyatini yaratadi. Har bir odam umrining qanchaligini bilishday muammoning yechimi inson k о ’ngliga о ’lim g’ulg’ulasini solib q о ’yadi. Ammo о ’limning muqarrarligi о ’z navbatida insonning yashashdan maqsadi va о ’zi nimalarga qodirligini bildiradi, ezgulikka chorlaydi. Insoniyat tarixining turli davrlarida odam umri har xil b о ’lgan. Neandertal odamning 5 % gina 40 yil umr k о ’rgani aniqlangan. Chor Rossiyasi davrida (1896)

о ’rtacha yosh 32 b о ’lgan b о ’lsa, 1926 yilda – 43, 1970 yilda – 65, hozir esa 70–72 yoshdir. Qarish jarayoni bilan shug’ullanuvchi k о ’pchilik olimlar – gerontologlar insonning о ’rtacha umri 200 yil, I.I.Mechnikov, A.A.Bogomolslarning fikriga k о ’ra esa 120–130 b о ’lishi kerakligi k о ’rsatilgan. Jonzotlarning har bir turi umrining ma’lum chegarasi bor. Masalan, baqalar 16 yil, kaptarlar 40–50 yil, g’oz 80–100 yil, sichqon 5 yil, kalamush 2–3 yil, quyon 10 yil, otlar 30 yil umr k о ’radi. Demak, organizm umrini belgilovchi mexanizm evolyutsiya jarayonida irsiy omilda о ’z ifodasini topadi. Bir tur ichida uzoq umr k о ’rish jinsga ham bog’liqdir. Ma’lumki, ayollar erkaklarga nisbatan uzoq umr k о ’radi. Umr uzaygan sari ayol va erkak о ’rtasidagi о ’rtacha yoshdagi farq sezilarli b о ’lib boradi. 1896 yilda о ’rtacha yoshdagi farq ayollarda 2 yoshga k о ’p b о ’lgan, 1926 yilda 5 yoshga, 1970 yilda bu farq 9 yoshga yetdi. Bunga sabab erkaklar о ’rtasidagi о ’limning k о ’pligi. 20–24 yoshda о ’lgan 100 ta ayolga 287 erkak, 30– 34 yoshda 307 ta, 50–54 yoshdagilarga esa 240 erkak t о ’g’ri keladi. Jinslararo umrning farqlanishini sotsial omillar (havfli va og’ir ishlarning bajarilishi, chekish, alkogolli ichimliklar ichish va b. ) va biologik jarayonlar bilan izohlash mumkin. Ma’lumotlarga k о ’ra о ’g’il bolalar 1 yoshgacha k о ’proq nobud b о ’ladi. Boshqa jonzotlar (hasharotlar, baliqlar, qushlar) ning ham erkaklari qisqa umr k о ’radi. Ma’lumki, biror kasallikning yuzaga kelishi (ayniqsa irsiy kasallarning) va kechishi ham jinsga bog’liq ravishda r о ’y beradi. Erkaklarda ateroskleroz, yurak, miya xastaligi erta boshlanadi. 40–49 yoshdagi erkaklar orasida yurak infarkti oqibatida yuz beradigan о ’lim ayollar orasidagiga qaraganda 7,4 marta, 50–59 yoshdagilar orasida esa 5,5 marta k о ’pdir. Evolyutsiyaning qaysi bosqichida qarish yuzaga keladi degan savol tug’iladi. Qarish tirik organizmning barchasiga xos jarayonmi yoki murakkab (k о ’p hujayrali) organizmlarning paydo b о ’lishi bilan yuzaga kelgan jarayonmi? Vaysmanning fikriga k о ’ra tabiiy qarish va о ’lim faqatgina k о ’p hujayralilarga xos b о ’lib, bir hujayralilarda bunday jarayonlar r о ’y bermaydi.

K о ’pgina olimlar bir necha о ’n yillar davomida bir hujayralilarni kuzatib, ularning avlodlarida qarish belgilarini k о ’rmagan. Bu kuzatishlar bir hujayralilarning manguligi va ularda qarish hamda tabiiy о ’lim b о ’lmasligi g’oyasini tasdiqlaydi. Qarish organizmlarning murakkablashishi bilan yuzaga kelgan jarayon deb hisoblanadi. Amerikalik olim Xeyflik о ’tkazgan tajribalar diqqatga sazovordir. U bu о ’tkazgan tajribasida organizmdan ajratib olinib, sun’iy boqilgan hujayra (fibroblast) mangu umrga ega b о ’lmay, ma’lum miqdordagina b о ’linish xususiyatiga egaligini aniqladi. Demak, alohida hujayra ham qarir ekan. Xeyflik fibroblastning 50 marta b о ’linishini aniqlagan. U erkak va urg’ochi organizmi fibroblastlarini olib, har xil b о ’linish holatida (masalan, urg’ochi fibroblast 10 marta, erkak fibroblast 45 marta b о ’linganidan keyin) ularni aralashtirib, kuzatganda ular 50 martagina b о ’linganining shohidi b о ’lgan. Sun’iy muhitda urg’ochi fibroblastlargina saqlangan. Chunki ular kam marta b о ’linganidan s о ’ng aralashtirilgan edi. Ushbu tajriba boshqacha qilingan: 45 b о ’linishni boshidan kechirgan hujayra yadrosi 10 marta b о ’lingan fibroblast yadrosining о ’rniga joylashtirilgan holatda, ushbu yangi yadroga ega b о ’lgan hujayra faqat 5 martagina (jami 50 marta) yangi sitoplazmali hujayrada о ’z b о ’linishini bajargan. Bu tajribalar hujayra b о ’linishining miqdori haqidagi axborot irsiy omil sifatida hujayra yadrosida mujassamlanganligini k о ’rsatadi. Hozirgi zamon biologiya fanining ravnaqi, ayniqsa molekulyar biologiyadagi ajoyib natijalar – irsiylanish mexanizmining hamda hujayra faoliyatiga membranalar darajasidagi jarayonlar ta’sirining chuqur о ’rganilishi, oqsil biosintezi qonuniyatlarining yaqqollashishi qarish jarayoni va qari organizm xususiyatlarini о ’rganishning katta ilmiy imkoniyatlarini yaratdi. XIX asrdayoq qarish nazariyasi yaratila boshlagan b о ’lsa-da, hozirgi kunga qadar qarishni izohlovchi ontogenezning umumiy nazariyasi y о ’q. S о ’nggi 15–20 yil mobaynida qarish mexanizmini izohlovchi 300 dan ortiq nazariya yaratildi. I.I.Mechnikov fiziologik va patologik qarishni farqlab, patologik qarish uning fikricha odam о ’z tanasida (ichagida) mavjud mikroorganizmlar –

bakteriyalar ajratib chiqaradigan va oqsil parchalanishidagi, azot almashinuvi natijasida hosil b о ’luvchi hamda y о ’g’on ichakdagi moddalarning chirishdan ( о ’zgarishdan) paydo b о ’lgan zaharli moddalarning ta’sirida zaharlanib borishi oqibatida r о ’y beradigan jarayon hisoblanadi. I.I.Mechnikov nazariyasiga k о ’ra zaharlanish k о ’proq asosiy ishchi a’zolar – jigar, miya hujayralariga о ’z ta’sirini k о ’rsatadi. Ichakdagi chirish jarayonini va qarishni susaytirish maqsadida u ozuqaga sut kislotasi batsillasini kiritishni (muntazam qatiq ichib turishni) tavsiya etdi. U qarishni susaytirish va uzoq umrni ta’minlashda jismoniy mehnatga b о ’lgan qiziqish, farog’atli turmushni chegaralash haqidagi fikrni olg’a suradi va sog’lom turmush tarsi – ortobioz (orthos – t о ’g’ri) saqlanishi lozimligini k о ’rsatib о ’tdi. Qarish jarayonini chuqur о ’rganishda I.P.Pavlov tajribalarining ahamiyati katta. Ma’lumki, asabning z о ’riqishi va k о ’p diqqat b о ’lish qarishni tezlashtiradi. Qarish dastavval qaysi t о ’qimada boshlanadi, degan savol tug’iladi. Tekshirishlarning k о ’rsatishicha 15–16 yoshdanoq bosh miya nerv hujayralarining, 30 yoshdan esa miya p о ’stloq hujayralarining kamayishi qarishning dastlabki va eng asosiy belgilaridan hisoblanadi. 27–29 yoshdan modda almashinuv jarayonlarining umumiy darajasi susayadi; 100 yoshda 30 yoshdagiga nisbatan almashinuv k о ’rsatkichlarining 50 % saqlanadi. Akademik A.A.Bogomols qarish mexanizmini о ’rganishga salmoqli hissa q о ’shgan olim hisoblanadi. Uning fikricha biriktiruvchi t о ’qima tarkibining, xususiyatining о ’zgarishi qarish jarayonida muhim ahamiyatga ega. Chunki shu t о ’qimaning holati organizmning barcha hujayra va t о ’qimalarining ozuqa bilan ta’minlanishini belgilab boradi. Shuning uchun ham «Odam yoshi uning biriktiruvchi t о ’qimasining yoshi bilan ifodalanadi». Ayrim olimlarning fikricha (A.V.Nagorniy, V.N.Nikitin) qarish – bu oqsillarning о ’z- о ’zini almashtirishning susayish oqibatidir. Hozirgi kunda qarish sababi haqidagi fikr-mulohazalar organizm hayot faoliyati asosining turli tomonlarini qamrab olgan.

Qarishning irsiy omilga bog’liqligini ifodalovchi nazariyaga k о ’ra 2 xil fikr mavjud. Birinchi fikrga binoan qarish organizm genomida о ’zgargan, mutatsiyaga uchragan qismlarning t о ’planishi bilan r о ’y beradi.Yosh ulg’ayib borishi bilan irsiy material tarkibida gistonlarning miqdori ortib boradi va ularning DNK bilan bog’liqligi kuchayadi (ma’lumki, gistonlar irsiy omilning inakgivatsiyasida muhim ahamiyatga ega); reparatsiya jarayonini ta’minlovchi fermentlar faolligining susayishi r о ’y beradi. Ayrim hayvonlar umrining uzoqligi va ular DNKsi reparatsiyasining faolligi о ’rtasidagi mutanosiblik aniqlangan. Qariyotgan hujayralarda DNK sintezining о ’zgarishi va sustlashib borishi kuzatiladi. DNK – polimeraza faolligining kamayishi, fermentlar nuqsoni (biror qismning о ’zgarib qolishi), hujayra energiyaviy imkoniyatining susayib borishi bunga sabab b о ’ladi. Organizm ichki omili metabolitik jarayonlar oqibatida hosil b о ’lib turuvchi erkin radikallar (OH, H, OOH) ning DNK molekulasiga b о ’lgan salbiy ta’siri natijasida, makromolekula shikastlanishi oqibatida, oqsil hosil qiluvchi sistemaning ma’lum darajada buzilishi r о ’y beradi. Ikkinchi fikrga binoan qarish organizmning о ’sish, rivojlanish jarayonidagi genetik muvofiqlashgan, irsiy material (genom)dagi programmalashgan jarayon b о ’lib, ontogenezning bir bosqichi sifatida yuzaga chiqadi. Organizm boshqarilishi jihatidan murakkab yaxlit sistema b о ’lib, vaqt о ’tishi bilan ayrim genetik informatsiyalar yuzaga chiqargan jarayonlar tarzida qarib boradi. Qarish jarayonida gendagi о ’zgarishlar (boshqa genlarning yoshga qarab о ’z faoliyatini namoyon qilish) sifat jihatdan о ’zgargan oqsillarning hosil b о ’lishini ta’minlaydi. Oqsillar о ’zgarib qoladi. Masalan, voyaga yetgan odamda gemoglobin alfa, betta polipeptidlardan iborat b о ’ladi. Qarigan organizmda esa (xuddi embrionniki kabi – fertilgemoglobin nomini olgan) alfa, gamma fraksiyalaridan iborat gemoglobin k о ’payib ketadi. Umr davomiyligi genetik omil tufayli b о ’lib, hatto u maxsus genlar majmuasi bilan boshqariladi, degan fikrlar ham bor. Organizm genotipida bir marta uchraydigan genlardan tashqari k о ’p (1 –1000) marta takrorlanuvchi genlar ham uchraydi. Hujayra qarib borishi bilan DNKdagi qaytalangan о ’xshash qismlarning

kamayishi aniqlangan. Demak, bunda organizmning qarishini asta-sekin irsiy rejalangan jarayon deb tushunmoq lozim. Organizm voyaga yetgandan s о ’ng (20–25 yoshdan boshlab) immun sistemasida, gomeostazning boshqarilishida о ’zgarishlar r о ’y berib, unda qarilik boshlanadi. Yoshga qarab organizmning immun xususiyati susayadi. Natijada uning turli kasalliklar keltirib chiqaruvchi mikroorganizmlar hamda о ’z organizmida paydo b о ’lib turuvchi о ’zgargan – mutatsiyaga uchragan hujayralarni sezish va ularga qarshi kurashishni ta’minlovchi himoyaviy xususiyati pasayib boradi. Bu esa yoshi katta odamlarda turli kasalliklar, jumladan yomon sifatli о ’smalar paydo b о ’lishiga sababchi b о ’ladi. Qarishga gomeostazni boshqarib turuvchi murakkab sistemaning buzilib borishi ham sabab b о ’ladi. Ma’lumki, gomeostaz nerv va endokrin sistema hisobiga boshqarilib turiladi. Uyqu, jismoniy faol hayot, ovqatlanish, qon aylanish ritmlari va k о ’pgina ichki sekretsiya bezlari faolligini ta’minlovchi hayotiy zarur markazlarga ega b о ’lgan gipotalamusdagi yoshga qarab о ’zgarish, qarish jarayoni va turli kasalliklarning kelib chiqishida muhim ahamiyatga ega b о ’ladi. Qarishning sababini izohlashda hujayraviy nazariya ham bor. Shunga k о ’ra yosh о ’tib borishi bilan hujayra energiyaviy tuzilmalari (mitoxondriyalar)da, membranalarda о ’zgarishlar r о ’y beradi; hujayrada modda va ion almashishi ma’lum darajada buziladi. Yosh ulg’ayib borishi bilan hujayralarda (nerv hujayrasida) lipofusin –qarilik pigmenti va boshqa moddalar (xususiy b о ’lmagan – «kamchiligi» b о ’lgan oqsillar) t о ’planadi, bu hujayraning erkin faoliyatini sustlashtiradi. Gerontologiya sohasiga katta hissa k о ’shgan olim V.V.Frolkis asarlarida organizmga hayotiy imkoniyatlari susayib borayotgan organizm sifatida emas, balki yana k о ’pgina umrni uzaytiruvchi murakkab ichki imkoniyatlarga ega b о ’lgan organizm sifatida qaraydi. U qarishning adaptatsiya – boshqarilish nazariyasini yaratadi. Bu nazariyaga k о ’ra qarish jarayonida ma’lum darajada modda almashinuvining, har xil tuzilmalarning о ’zgarishi, faoliyatning susayishi bilan bir qatorda organizm hayot faoliyatini saqlash va umrni uzaytirishga

qaratilgan muhim moslashish jarayonlari – ichki imkoniyatlarni shu о ’zgargan (faoliyatni tiklashga y о ’naltiruvchi mexanizm ishlay boshlaydi. Masalan, qari organizmda hosil b о ’lishi susaygan gormon va boshqa biologik faol moddalarga sezgirlik oshadi, hujayralar yiriklashadi. Shu nazariyaga k о ’ra yosh ulg’ayishi bilan ikki hamohang jarayon – qarish va unga moslashish r о ’y beradi. Mana shu jarayonlar har bir organizmning о ’ziga xosligini belgilab beradi. Yosh ulg’ayishi bilan organizmda modda almashinuvining tezkorligi susayadi. Natijada me’yorida organizmga tushib turgan kundalik ozuqa ham yoshga qarab odamni semirishga olib keladi. Odam organizmida yog’ning miqdori tez о ’zgarib turadi. T о ’plangan yog’ – bu shu organizm uchun lozim b о ’lib qolganda ishlatiladigan energiyaviy modda. Yog’ hujayrasidagi yog’ning miqdori nerv va endokrin mahsulotlar ta’sirida о ’zgarib turadi. Yosh ulg’ayishi bilan organizmda (kam harakatlik va boshqa sabablarga k о ’ra) energiya sarfi susayadi, yog’ning t о ’planishi ortib boradi. Odam massasining ortib borishi k о ’pincha yog’ hisobiga r о ’y beradi. Yog’ning organizmda k о ’payishi ateroskleroz, qand diabeti, podagra va boshqa qarishni kuchaytiruvchi kasalliklarga sababchi b о ’ladi. Bunday kasalliklar semiz odamlarda og’irligi me’yorida b о ’lganlarga nisbatan k о ’p uchraydi. Semiz odamlarda yurak-qon tomir sistemasining xastaligi, jigar kasali 1,5 marta, qand diabeti 4 marta k о ’p uchraydi. Har bir odam og’irligining 20–25 yoshdan keyin saqlanishi – bu yoshga qarab о ’zgaruvchi (qarish) jarayonining sustlik k о ’rsatkichidir. Shahar aholisining kam harakat qilishi ham ma’lum ma’noda ularning tana vaznining ortishiga sabab b о ’ladi. Qishloq aholisining о ’rtacha yoshi shahar aholisiga nisbatan 2 yoshga k о ’pdir. Insoniyat tarixida uzoq umr k о ’rganlar k о ’p b о ’lgan. Sokrat 106 yil, Sofokl– 130 yil, Borodino jangi qatnashchisi Anton Vinyukov 126 yil, ingliz Tomas Karin 207 yil, shved Nils Paulson 169 yil umr k о ’rgan. Ayrim geografik hududlar (Abxaziya, Oltoy, Kavkaz va b.) da yashovchi aholi orasida uzoq umr k о ’rganlar k о ’plab uchraydi. Bu xususiyat ham irsiyatga

bog’liq b о ’lib, uzoq umr k о ’rishni ta’minlovchi genotip о ’z xususiyatini qulay muhit sharoitidagina t о ’la r о ’yobga chiqara olishini k о ’rsatadi. Odam umrining uzoqligi biologik turga bog’liqligini bilgan holda uni uzaytirishga b о ’lgan intilishi yangi-yangi fikr, g’oyalarning paydo b о ’lishiga va ularni amalga oshirishga bo’lgan izlanishlarga sabab b о ’lmoqda. Buning uchun turli biologik jarayonlarni tezlashtiruvchi (stimulyator)lar q о ’llanilmoqda. Hatto keksa odamga yosh organizm jinsiy bezining k о ’chirib о ’tkazilishi (yoki jinsiy gormonni ta’sir ettirish) vaqtincha о ’zining ijobiy ta’sirini k о ’rsatgan – qari organizm hayot faoliyati ma’lum darajada ta’sirlangan. Ammo bunday muolajalar uni tezda toliqtirgan. О ’tkazilgan tajribalardan ma’lum b о ’ldiki (kalamushlarda), kam ovqat berib, k о ’p harakat qildirish, umrni sun’iy ravishda uzaytirish imkonini yaratar ekan. «... Umrni uzaytirish mehnat uchun kuch va layoqatni saqlash bilan olib borilmog’i zarur» (P.P.Mechnikov). О ’lim – bu individ mavjudligining s о ’nggi bosqichi. Hayot faoliyati jarayonida organizmning tuzilma va moddalarining muntazam ravishda nobud b о ’lib turishi, о ’zgarishi r о ’y berib turadi. Shunga xos ravishda qayta hosil b о ’lish, tiklanish jarayonlarining mavjudligi hayotni davom ettiradi. Shu tiklanish jarayonining susayishi, s о ’nishi о ’limga sabab b о ’ladi. Individ (inson) umrining boqiyligi uning uzluksiz avlodlari umri bilan ifodalanadi, hatto bir hujayrali jonzot (organizm) b о ’linar ekan yangi 2 organizm (hujayra) hosil qiladi. Shu har bir hosila hujayraning umr hisobi yana qaytadan boshlanadi. О ’limning klinik va biologik xillari tafovut etiladi. Klinik о ’limda asosiy hayotiy faoliyatlar (yurak urishi, nafas olish) t о ’xtaydi, ammo organizmda modda almashish jarayonlari sodir b о ’lib turadi. Bu holat qisqa muddat (4 minutgacha) davom etadi. Shu vaqt ichida turli sun’iy omillar yordamida nafasni tiklash, yurakni qayta ishlatishga erishilsa organizm tirilib ketadi (reanimatsiya b о ’ladi). Klinik о ’lim muddati tana haroratiga bog’liq (tajribada itning tana haroratini 24–26° ga pasaytirish klinik о ’limning 1 soat davom etishini ta’minlagan).

Biologik о ’limda modda almashish va barcha boshqarish jarayonlari t о ’xtaydi; hujayralar parchalanadi. Bu orqaga qaytmas, hayotni qayta tiklab b о ’lmas jarayondir.

FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR 1. Афанасьев Й.И., Юрина Н.А., Котовский Е.Ф. и др.; Под ред. Й.И. Афанасьева, Н.А.Юриной., Гистология: Учебник – 5-е изд., перераб. и доп. - М.: Медицина, 2002 г. 2. Александровская А.Т. Цитология, Гистология и Эмбриология. Учебник. М. 1993. 3. Зуфаров К.А. Гистология. Т. «Ибн-Сино» 1991й. 4. Ibragimov Sh.I., Shodiyev N.Sh., Daminov A., Sitologiya, Gistologiya va Embriologiy. Mehnat. –Toshkent, 1998 y. 5. Қодиров Э.Қ. Гистология Т., «Ўқитувчи» 1994 й. 6. П.Х.Холиқов, Н.Ш.Шарофиддинхўжаев ва бошқалар, Биология , тиббиёт ОЎЮ талабалари учун дарслик, Т., «Ибн-Сино» 1996 й. 7. To’ychiyev C., Toshmanov N., Gistologiya, Embriologiya, Sitologiya. Yangi asr avlodi. – Toshkent, 2005 y. 8. Bobrysheva I.V.Kashchenko S.A., Histology Cytology Embryology, State establishment, «Lugansk state medical university» , “Knowledge”, 2011 y. 9. Stephen R. Bolsover, Jeremy S. Hyams, Elizabeth A. Shephard, Hugh A. White, Claudia G. Wiedemann Cell Biology , A Short Course, Second edition, Printed in the United States of America- 2014 y. 10. Gorky M., Cytology and general embryology , Donetsk National medical university, 2011y.

Похожие

Evolutsiyani isbotlashda embriologiya va solishtirma anatomiya, paleontologiya fan dalillari

Irsiyatning sitologik asoslari va molekulyar asoslari

Sеlеksiyaning genetik asoslari

Gen muhandisligining moddiy asoslari

O’simlikshunosliknig tabiy biologik asoslari