Gen muhandisligining moddiy asoslari - Биология - Рефераты

Gen muhandisligining moddiy asoslari

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

44 KB

Gen mu h andisligining moddiy asoslari Reja: 1.Bakteriya klonlari va shtammlarin i olish. 2.Transformatsiya va transduksiya h odisasi. 3.Transpozonlar, plazmidalar va restriktazalar.

1.Qadim zamonlarda insoniyat hayotiy jarayonlar asosida ongsiz ravishda sutdan qatiq, bug‘doydan bo’za va xamirturush hamda meva sharbatidan sharob yoki sirka tayyorlash texnologiyasidan foydalanganlar. Lekin bu mahsulotlar mikroblar yoki bakteriyalar isht i rokida ho s il bo’lishini bilmaganlar. Buyuk fransuz olimi L.Paster tomonidan pasterizatsiya usuli yaratilishi (sut yoki meva sharbatini 100-150 S qizdirish yo’li bilan ularni bijg‘ish jarayonidan xalos qilish pasterizatsiya deb ataladi) biotexnologiyada mikroorganizmlardan ongli ravishda foydalanishga asos soldi. Paster o’zining keyingi tajribalarini bakteriyalarni klonlashga bag‘ i shladi. Bakteriyalarni klonlash quydagicha amalga oshadi: sun’iy suyuq ozuqada o’sayotgan bakteriya steril sharoitda agar-agar moddasi bilan aralashtirilgan qattiq sun’iy ozuqa sathiga o’tkaziladi. Qattiq agar-agar sathiga tushgan har bir bakteriya hujayrasi k e tma-ket bo’lina boshlaydi. Natijada bir ona hujayradan hosil bo’lgan bakteriyalar avlodining koloniyasi vujudga keladi va bu koloniya klon deb ataladi. Klon tarkibidagi har bir hujayra barcha irsiy xossalari jihatidan ona hujayraga o’xshashdir. Klondan ajratib olingan har bir hujayra bo’linganda irsiy belgilari o’zgarmasdan avlod hujayraga o’tadi. Biotexnologiya jarayonida faqat maqsadga muvofiq xossalarga ega bo’lgan bakteriya klonlari tanlab olinib ko’paytiriladi (o’stiriladi) va ishlatiladi. Insoniyat XIX asr o’rtalarigacha bakteriyalar plastik o’zgaruvchandir, ya’ni irsiyatsiz deb hisoblab kelgan. Lekin Lui Paster bakteriyalarning xilma-xilligini, ularning irsiyati mavjudligini va barcha xususiyatlarini irsiyatga to’la bog‘liqligini,, bakteriyalarni klonlash usulini kashf etish bilan ilk bor ko’rsatib berdi. Tabiatdagi mavjud mikroorganizmlar maqsadga har doim ham mos kelavermaydi. Tadqiqotchilar ma’lum irsiy xossaga ega bo’lgan bakteriya shtammlari (shtamm irsiy o’zgargan klon) xilma-xilligini mutagen moddalarni qo’llash natijasida ko’paytiradilar va klonlash orqali seleksiya qiladilar. Bakteriya yokl zamburug‘lar irsiyatining mutatsion o’zgarishi ularni ng b i ologik xususiyatlarining o’zgarishiga olib keladi. Buning s ababi huj a yrada kechayotgan bioximiyaviy jarayonlarning har bir bosqichini alohida genlar

tomonidan boshqarilishidadir. Agar genlarni nukleotidlar ketma-ketligi tashqi nomuqobil omillar ta’sirida o’zgarsa, bu genlar sintez qilayotgan fermentlarning faolligi ham o’zgaradi. Mutatsion jarayon mutagen moddalar yoki rentgen va ultrabinafsha nurlar ta’sirida bir necha yuzlab marta oshishi mumkin. Klonlash usuli bilan mutant shtammlarning maqsadga muvofiqlari sel e ksiya qilinadi va biotexnologik jarayonda ishlatiladi. So’nggi yillarda gen mu h andisligi usuli bilan h oxlagan genning istalgan n ukleotidini almashtirish biotexnologiyasi ishlab chiqildi. H ozirgi kunda bu usul mukammallashtirilmoqda. Bu usul yo’ n altirilgan mutatsiya deb ataladi. 2.Transformatsiya h odisasining ochilishi gen mu h andisligi biotexnologiyasida yangi bir erani boshlab berdi. Bu h odisa 1928 - yil Griffits tomonidan kashf etildi. Transf o rmatsiya jarayoniga quyidagicha ta’rif berish mumkin. Ma’lum sharoitda bir organizm irsiy molekulasi har qanday bo’lagining ikkinchi organizm irsiy molekulasi tarkibiga birikish hodisasiga transformatsiya deb ataladi. Gen mu h a n disligi usuli bilan organizmning irsiyatini o’zgartirishda transformatsiya keng qo’llaniladi. Griffits transformatsiya jarayonini o’z tajribasida quyidagicha izohlaydi. Patogen pnevmokokk bakteriyasining S-shtammi bilan zararlantirilgan sichqon o’ladi. Ushbu bakteriyaning nopatogen shtammi R-shtammi bilan zararlantirilgan sichqon tirik qoladi. Patogen S-shtammni qizdirish yo’li bllan o’ldirib , bakteriyaning nopatogen R- shtammi bilan zararlantirilgan sichqon tirik qoladi. O’ldirilgan S-shtammini tirik R-shtamm bilan aralashtirib sichqonga yuborilganda sichqon o’ladi. Uning qonidan tirik S-shtammi topilgan. Bundan ko’rnib turibdiki o’ldirilgan S-shtammi irsiy molekulasidagi kasallik chakiruvchi gen tirik R- shtammi irsiyatiga o’tgan va uning irsiyatini S-shtammiga xos o’zgartirgan, ya’ni transformatsiya qilgan. Tran s duksiya hod i sasi bakteriya va ularning faglari o’rtasida sod i r bo’ladi. Maxsus tuzilishga ega bo’lgan DNK bo’lagining xromosoma bilan birikishi va undan ajralib chiqish jarayoniga transduksiya deb ataladi. Transduksiya

AQSh olimi Lvov tomonidan 1953-yilda kashf etilgan. Bu kashfiyotga qadar bakteriya hujayrasiga faglar (viruslarning bakteriya hujayrasida ko’payadigan xili) kirganda ularning hujayrada ko’payishi va oqibatda bakteriya yorilib o’lishi ma’lum edi. Fag bilan zararlangan bakteriya koloniyasi yo’qoladi, ya’ni lizis bo’ladi. Shu sababli bu jarayon faglarning litik reaktsiyasi deb ataladi. Ayni paytda fag bilam zararlangan bakteriya hujayralarining ayrimlari ofatdan qutulib qolishi kuzatilgan. Bunday hujayra ichiga tushgan fagning irsiy molekulasi bakteriya xromosomasining maxsus nukleotidlari izchilligini kesib birikishi natijasida faol holatdan ko’paya olmaydigan, ya’ni bakteriyani lizis qila olmaydigan nofaol profag holatiga o’tadi. Buning natijasida bakteriya hujayrasi ofatdan qutiladi. Ofatdan qutilgan bakteriya lizogen bakteriya, bu jarayon esa lizogen reaksiyasi deb ataladi. Lizogen bakteriyalar spontan ravishda, ya’ni o’z-o’zidan yoki fizik- kimyoviy ta’sir natijasida fag irsiy molekulasi ajralib chiqib muhitdagi boshqa bakteriyani zararlantiradi va nihoyat ularni o’ldiradi yoki ayrim hollarda bakteriya xromosomasi bilan birikib profag holatiga o’tadi. Transduksiya jarayonida E.coli bakteriya xromosomasi va л fag irsiy molekulalarining o’zaro bog‘lanishi yoki rekombinatsiyallanishi mokulyar jihatdan quyidagicha kechadi. Lekin л fag transduksiyas i har doim bu darajada aniq amalga oshmaydi. Profag holatida л fag bakteriya genomidan ayrim genlarni hatto 3 ta struktura gen va promotordan iborat laktoza operonini (operon o’zaro bog‘liq holdagi transkripsiyallanuvchi va regulyator element vositasida idora qilinuvchi genlar izchilligi) biriktirilgan holda ajralishi kuzatilgan, Bunday rekombinant л fag bilan E.coli ning 1as - shtammi, ya’ni laktozani parchalovchi geni mutatsiya natijasida ishlamaydigan shtammi zararlantirilsa, transduktsiya natijasida 1as- shtamm lizogen 1as+ shtammga aylanadi. Demak, fag 1as+ shtammdan laktoza parchalovchi operonni 1as- shtammga trans d uksiya qiladi. Fag irsiy molekulasida bakteriya xromosomasini nukleotidlar ketma-ketligini aniq tanib yopishqoq uchlar hosil qilib qirquvchi integraza fermentining genlari mavjud. Ushbu ferment yordamida fag irsiy molekulasi bakteriya xromosomasiga o’rnashadi va DNK-ligaza fermenti yordamida uning tarkibiy qismi sifatida to’la

biriktiriladi. 3. Ko’chib yuruvchi genetik elementlar – transpozonlar O’simliklar organizmida transpozonlarni birinchi bor AQSh olimasi Barbara Mak Klintok, mikroorganizmlarda AQSh olimi Axmad Buxoriy va hasharotlarda Rossiya olimi Georgiy Georgiyev kashf etgan. Ko’chib yuruvchi genetik elementlar ayni vaqtda transpozitsion elementlar yoki transpozonlar deb ham ataladi. Transpozonlarning kashf et i lishi genetik mu h andislikning rivojlanishida muhim ahamiyatga ega bo’ldi. Tranpozonlar xilma-xil strukturaga ega bo’lsalarda, barcha transpozon molekulalarining ikki chetida maxsus nukleotidlar izchilligi, markaziy qismda esa DNK molekulasining belgilangan joyida "yopishqoq" uchlar hosil qilib notekis kesuvchi transpozaza fermentini sintez qiluvchi gen mavjuddir. Transpozaza fermenti hujayradagi DNK molekulasini " yopishqoq" uchlar hosil qilib kesadi va ayni paytda transpozon uchlariga qovushtiradi. Hosil bo’lgan xromosoma DNK si va transpozon DNK sidan iborat qovushma hujayra DNK bo’laklarini bog‘lovchi ferment ligaza ta’sirida o’zaro bog‘lanadi. Transpozonlarning hujayra DNKsiga integratsiyasi quyidagicha amalga oshadi. Transpozonlar xromosomada o’z o’rnini o’zgartirganda irsiyat ham o’zgaradi. Odatda yashash muhiti keskin o’zgarganda transpozonlarning ko’chib yurishi ortadi. Shu sababdan ko’chib yuruvchi genetik elementlar ishtirokida gen muhandisligiga asoslangan ko’pgina biotexnologik jarayonlar yaratilgan.

Plazmidalar. Bakteriya va tuban eukariot organizmlar hujayralarida asosiy xromosomadan tashqari, kichik o’lchamga ega bo’lgan halqasimon yoki chiziqsimon strukturaga ega bo’lgan qo’shimcha xromasomalar mavjuddir. Bu mini-xromosomalar plazmidalar deb ataladi. Plazmida DNK si ko’pi bilan 3-10 tagacha genlarni o’zida saqlaydi. Bu genlar, asosan, antibiotik yoki zaharli toksinlarni parchalovchi fermentlarni sinteziga javobgardir. Shu tufayli plazmidalar bakteriya, achitqi va zamburug‘larning antibiotik va zaharli toksinlarga chidamliligini ta’minlaydi. Plazmidaning ant i biotik parchalovchi genlari bir plazmidadan ikkinchisiga transpozonlar bila n birikkan holatda ham ko’chib o’ta oladi. Bu molekulyar jarayon kasal chaqiruvchi mikroblar antibiotiklarga chidamliligini nihoyatda oshiradi. Plazmidalar o’z xususiyatiga ko’ra ikkiga bo’linadi. Birinchisi transpozon yoki bakteriofag irsiy molekulasi kabi hujayra asosiy xromosomasining maxsus DNK izchilligini kesib, rekombinatsiya bo’la oladigan plazmidalar. Bunday rekombinatsiyalanuvchi plazmidalar transmissibl, ya’ni nasldan-naslga o’tuvchi plazmidalar deb ataladi. Transmissibl plazmida asoiy xromosomaga birikkandan keyin o’z mustaqilligini yo’qotadi. Asosiy xromosomadan mustaqil ravishda o’z-o’zini replikatsiya qila olmaydi. Ayni paytda bunday plazmidalarda joylashgan genlar asosiy xromosomada o’z faoliyatini bajaradi. Hujayra bo’linganda rekombinatsiyalanuvchi plazmida genlari asosiy xromosoma genlari birikkan holda nasldan-naslga beriladi. Ikkinchi toifa plazmidalar avtonom holda replikatsiyalanuvchi plazmidalar deb ataladi. Bunday plazmidalar asosiy xromosomaga birika olmaydi, asosiy xromosomalardan mustaqil ravishda o’z-o’zini replikatsiya yo’li bilan o’nlab va hatto yuzlab marta ko’paytira oladi. Avtonom plazmidalar bakteriya yoki zamburug‘ hujayrasi bo’linganda qiz hujayralar orasida tasodifiy ravishda taqsimlanadi. Shu bilan birga avtonom plazmida bir hujayradan ikkinchi hujayraga, hujayra qobig‘i va membranasining teshikchalari (pora) orqali o’ta oladi. Tabiatda biror mikroorganizm hujayrasiga tashqaridan yot genetik material kirsa, u darhol hujayradagi nukleaza fermentlari ishtirokida parchalab tashlanadi.

DNK molekulasini mayda bo’laklarga buluvchi fermentlar endonukleazalar yoki restriktazalar deb ataladi. Har bir restriktaza to’rt yoki ko’proq maxsus nukleotid juftlarni tanib olib bloklanadi va DNK molekulasini kesadi. Ayrim restriktazalar DNK qo’sh zanjirini qaychi singari shartta ikki bo’lakka bo’ladi. Bunday restriktazalarga A1u I, Vga I, Naye III, Nra I, YEsoKV, Ninc II, Pvu II, Rsa I, Ssa I, Sma I va boshqalarini misol qilib keltirish mumkin. Shu bilan birga qo’sh zanjir DNK molekulasini "yopishqoq" uchlar hosil qilib kesuvchi restriktazalar ham mavjud (Aat II, Ass III, Ara I, Vam HI, YEso RI, Nind III va boshqalar). Bu restriktazalar vazifasi jihatdan transpozazaga o’xshashligi ko’rinib turibdi. Shuning uchun ham bu restriktazalar hosil qilgan "yopishqoq" uchlardan foydalanib, har xil DNK bo’laklarini bir-biriga bog‘lash soddalashadi. Ana shu xususiyati tufayli bu xil restriktazalar gen mu h andisligida keng qo’llaniladi. H ozirgi kungacha 500 dan ortiq xilma - xil restriktazalar tozalanib olingan va o’rganilgan.

Odatda mikroorganizm irsiy moddasining xromosomasi bir nechta million nukleotid juftlari izchilligidan iborat. O’simlik yoki hayvon genomi bir necha yuz milliondan to 1 milliardgacha nukleotid juftlari izchilligidan tuzilgan. Bunday buyuk molekulani yuqorida qayd qilingan xilma-xil restriktsion endonukleazalar ishtirokida ko’plab parchalarga bo’lish mumkin. Endonukleaza ishtirokida parchalangan DNK bo’laklari elektroforez moslamasida maxsus molekulyar "elak" teshiklaridan yuqori kuchlanishli elektr maydoni ta’sirida molekulaning zaryadi va o’lchamiga binoan ajratiladi. DNK bo’laklarini maxsus bo’yoq bilan bo’yash natijasida ultra binafsha nurlari yordamida oddiy ko’z bilan ko’riladi. DNK ning mayda bo’laklari elektr maydonida gel kovaklaridan yirik bo’laklarga nisbatan tez harakat qilgani uchun ularning startdan bosib o’tgan masofasini o’lchab DNK bo’lagining katta kichikligi aniqlanadi. Elektroforez moslamasida bir-biridan faqat bir nukleotid kam yoki ko’pligi bilan farqlanuvchi DNK bo’laklarini ajratish mumkin. Restriktsion endonukleaza fermentlarining ochilishi va elektroforez moslamasida DNK bo’laklarini o’ta aniqlik bilan bir-biridan ajratishning takomillashuvi gigant DNK molekulasidan istalgan DNK bo’lagini ajratib olish imkonini beradi. 4.Xulosa qilib aytganimizda gen muhandisligi biotexnologiyasining moddiy asoslariga bakteriyalarni klonlash, transformatsiya va transduksiya jarayonlari, transpozonlar, plazmidalar va restriktion endonukleaza fermentlarini to’la fundamental asoslarini o’rganish kiradi. Yuqorida qayd qilingan biologik faol moddalar gen mu h andisligi biotexnologiyasining amaliy jarayonlarida o’ t a qimmatli omil hisoblanadi.

Adabiyotlar 1. Биотехнология. Принципы и примениние М: «Мир» 1988 . 2. Грачева И.М. Технология ферментьных препаратов. М: «Наука» 2000 . 3. Маурер Г. «Диск электрофорез М. «Мир» 1971 . 4. Детерман Г. Гель хроматография М. «Мир» 1982 . 5. Биотехнология. Принципы и примениние М: «Мир» 1988 6. Грачева И.М. Технология ферментьных препаратов. М: «Наука» 2000 7. Маурер Г. «Диск электрофорез М. «Мир» 1971 8. Детерман Г. Гель хроматография М. «Мир» 1986

Похожие

Gen muhandisligi

Gen injeneriyasi va biotexnologiya

Biotexnologiya fanining vazifasi va ahamiyati

Gen molekulyar biologiyasi. Genetik jarayonlarning molekulyar mexanizmi

Rekombinant DNK olish, genlar bibliotekasini yaratish va individual genlarni ajratish texnologiyasi