Irsiyat va o‘zgaruvchanlikning sitologik ham biokimyoviy asoslari - Биология - Рефераты

Irsiyat va o‘zgaruvchanlikning sitologik ham biokimyoviy asoslari

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

9991.12890625 KB

Irsiyat va o‘zgaruvchanlikning sitologik ham biokimyoviy asoslari Reja: 1. Hujayraning tuzilishi va kimyoviy tarkibi: Hujayra nazariyasi  Ko‘payish. 2. Hayvonlarda jinsiy hujayralarning yetilishi 3. Gulli o‘simliklarda jinsiy hujayralarning hosil bo‘lishi

I. Hujayraning tuzilishi va kimyoviy tarkibi: A) Tuzilishi . Hujayra tashqi tomondan qobiq bilan o‘ralgan. U hayvon hujayralarida yupqa, o‘simliklarnikida esa nisbatan qalin bo‘ladi. Hujayraning asosiy massasi sitoplazma bo‘lib, u 1-rasm. Hujayrada oqsil biosintezining sxemasi. hujayraning hamma qismlari orasidagi aloqani amalga oshiradi. Sitoplazmaga turli xil organoidlar, kiritmalar kiradi. Or ganoid lar, mitoxondriyalar, endoplazmatik to‘r, ribosomalar, plastidalar – (o‘simliklarda), sentriolalar – (asosan hayvonlarda) bo‘lib ular tuzilishiga ko‘ra membranali va membranasizlarga ajraladi. Hujayraning tayanch-harakat sistemasi – sitoskelet hisoblanib, u mikrofibrillalar, mikronaychalardan tashkil topgan. Hujayraning eng muhim tarkibiy qismi yadro bo‘lib, euka- riotlarda uchraydi. Yadro irsiy axborotni saqlash va ko‘paytirish hamda moddalar almashinuvini boshqarish funksiyasini o‘taydi. Yadro tarkibiga yadro qobig‘i, yadro shirasi, xromosomalar, yadrocha kiradi. B) Kimyoviy tarkibi. Hujayra anorganik va organik moddalardan iborat. Anorganik moddalarning ko‘pchiligini suv tashk il etadi. Suvdan boshqa hujayrada har xil tuzlar uchraydi.

Hujayradagi organik moddalar – oqsillar, uglevodlar, lipidlar, nuklein kislotalardan tashkil topadi. Oqsillar qurilish, harakatlanish, qisqarish, transport, energetik, immunitet, signal, himoya funksiyalarini bajaradilar. Oqsillar 20 xil aminokislotalardan tuzilgan. Har bir aminokislota NH2 va COOH gruppasiga ega. Oqsillarning aksariyatida fermentlik xususiyati bor bo‘lgani sababli biologik katalizatorlik vazifasini bajaradi va moddalar almashinuvi – metabolizmini ta’minlab turadi. Oqsillardan tashqari hujayrada uglevodlar bo‘lib, ular monosaxaridlar, polisaxaridlarga ajraladi. Monosaxaridlar glyukoza va nuklein kislotalar tarkibiga kiruvchi riboza, dezoksiribozalardir. Polisaxaridlarni eng muhimi kraxmal, glikogen, sellyuloza hisoblanadi. O‘simlik hujayrasi uglevodlarga boy, hayvonlar hujayrasida ular kam. Lipidlar tuzilishiga ko‘ra sodda va murakkab xillarga bo‘linadi. Sodda lipidlar qatoriga yog‘lar, moylar kiradi. Yog‘lar hayvon va o‘simlik organizmida asosiy energiya manbayi bo‘lib xizmat qiladi. Lipidlar hujayra membranasini ajralmas qismi bo‘lib, hujayra va organoidlarni issiqlik, elektrik, mexanik ta’sirotlardan himoyalovchi to‘siq sanaladi. Nuklein kislotalar irsiy axborotni nasldan naslga berilishida asosiy rol o‘ynaydi. Nuklein kislotalarni ikki: dezoksiribonuklein va ribonuklein turi mavjud. DNK hujayra yadrosida, RNK esa asosan sitoplazmada joylashgan. DNK qo‘sh zanjirli, RNK bir zanjirlidir. Nuklein kislotalar ham polimer bo‘lib ularning monomeri nukleotidlar sanaladi. Har bir nukleotid azotli asos, riboza yoki dezoksiriboza va fosfat kislota qoldig‘idan iborat. Azotli asos purin va pirimidindan tashkil topgan. Ribonuklein kislota informatsion RNK, transport RNK va ribosoma RNK ko‘rinishida bo‘ladi. DNK irsiy axborotni saqlovchi va hujayra bo‘linay otganda nasldan naslga o‘tkazuvchidir. Mazkur jarayon oqsil bios intezi orqali amalga oshadi. Oqsil biosintezi transkripsiya va translyatsiya bosqichlaridan tashkil topgan. Transkripsiya bosqichida DNKning bir zanjiridagi irsiy axborot- nukleotidlarni ketma-ketlikda joylanish tartibi informatsion RNKga ferment ishtirokida o‘tkaziladi. Translyatsiya bosqichida esa informa- tsion RNKdagi irsiy

axborot polipeptid zanjiridagi aminok is lo- talar izchillikka ko‘chiriladi. Bu jarayonda ribosomalar, t RNK va fermentlar ishtirok etadi. Shu usulda sintezlangan oqsillar, molekulalar hujayra metabolizmida qatnashib organizmlarning tuzilishi va belgi xossalarini rivojlanishiga ta’sir ko‘rsatadi. II. Hujayra nazariyasi – dastlab 1839-yilda nemis olimlari T. Shvann va M. Shleyden tomonidan yaratilgan. Uning qis- qacha mazmuni: (1-rasm). 1. Hujayra barcha tirik organizmlarning tuzilish birligihisoblanadi. 2. Hujayraning hosil bo‘lishi o‘simlik va hayvonlarningo‘sishi, rivojlanishi va takomillashishini ta’minlaydi. Hujayra biologiyasining taraqqiyoti hujayra nazariyasiga bir qancha o‘zgartirishlar kiritishga sababchi bo‘ldi. Keyingi olingan ma’lumotlar asosida hozirgi vaqtda hujayra nazariyasi quyidagicha ta’riflanadi. 1. Hujayra tiriklikning tuzilishi, funksiyasi va rivojlanishinieng kichik birligidir. 2. Har bir hujayra bo‘linish yo‘li bilan ko‘payadi. Yangihujayralar dastlabki hujayralarning bo‘linishi tufayli hosil bo‘ladilar. 3. Ko‘p hujayrali organizmlar hujayralarining o‘xshashligiularning tuzilishi, funksiyasi bilan kimyoviy tarkibida ham namoyon bo‘ladi. 4. Ko‘p hujayrali organizmlarda har xil ixtisoslashganhujayralar birgalikda to‘qimalarni hosil etadi. 5. Hujayraviy tuzilish irsiy axborotning saqlanish va nasl- larga berilishini ta’minlaydi. III. Ko‘payish. Barcha organizmlarning o‘ziga xos nasllarini hosil qilish xususiyati ko‘payish deb nomlanadi. Ko‘payish jinssiz va jinsiy ko‘payishga ajraladi. A. Jinssiz ko‘payish hujayra, organizmning ikkiga bo‘linishi, kurtaklanish, spora hosil qilish, shizogoniya va vegetativ organlarning ko‘payishi tufayli amalga oshadi. Botanika va zoologiyadan bir hujayrali suv o‘tlari, xlorella, xlamidomonada, amyoba, evglenalarning ikkiga bo‘linish orqali ko‘payishi sizga ma’lum. Ayrim zamburug‘lar, bir hujayrali hayvonlar orasida sporalilarda bitta

hujayra bo‘linishidan – bir qancha organizmlar hosil bo‘ladi. Bunday bo‘linish usuli shizogoniya deb ataladi. Kurtaklanib bo‘linish bakteriyalar, ayrim zamburug‘larda, gidralarda uchraydi. Sporalar hosil qilib ko‘payish sodda hayvonlarning sporalila rida kuzatiladi. O‘simliklar vegetativ organlari: ildiz poyasi, tugunagi, qalamchalari, gajaklari orqali ko‘payadilar. Jinssiz ko‘payishning asosida hujayraning mitoz bo‘linishi yotadi. B. Mitoz bo‘linish. Hujayraning mitotik sikli interfaza va mitozdan iborat. Hujayraning bir mitozdan ikkinchi mitozga bo‘lgan rivojlanish bosqichi interfaza deyiladi. Interfaza go‘yo hujayraning tinim holatidek ko‘rinsa-da, aslida unda juda katta hayotiy jarayonlar ro‘y beradi. Birinchidan hujayra o‘sib kattalashadi. Ikkinchidan unda oqsillar, uglevodlar, yog‘lar zaxirasi to‘planadi, fermentlar faolligi ortadi. RNKlar hosil bo‘ladi. Uchinchidan DNK molekulasi ikki hissa ko‘payadi. Interfaza bosqichidan so‘ng, mitoz bo‘linish boshlanadi. U to‘rtta profaza, metafaza, anafaza, telofazadan tashkil topadi. Profazada hujayra yadrosi kattalashadi. Unda xromatidalar paydo bo‘lib spirallashadi. Yadro qobig‘i parchalanib, xromatidalar sentromeralar orqali birlashgan bo‘ladi. Sentriolalar 2-rasm. Hayvonlar hujayra mitozi.

bo‘linib hujayra qutblari tomon yo‘naladi. Yadrochalar yo‘qolib ketadi. Axromatin ipchalar shakllanadi. Metafazada xromosomalar hujayra markaziga to‘planadilar. Har bir xromosomaning sentromeri axromatin ipiga birikadi. Anafazada xromatidalarni birlashtirib turuvchi sentrome- ralar bo‘linib, xromatidalar bir-biridan ajralib ketadi, qutblar tomon yo‘naladi. Telofazada xromosomalar ikki qutbga to‘planib spirallari yoyi la boshlab ingichkalashib ketadi va ikkita yadro hosil bo‘ladi. Sitoplazma ikkiga ajralib o‘rtasida plazmatik membrana shakllanadi (2-rasm). Shunday qilib mitoz bo‘linish yadroning (kariokinez) va sitoplazma bo‘linishi – sitokinezdan iborat. Ayrim holatlarda sitokinez kuzatilmaydi, oqibatda ko‘p yadroli hujayralar hosil bo‘ladi. Mitoz bo‘linishda xromosomalarning diploid to‘plami saqlanadi. Mitoz – bir va ko‘p hujayralarning jinssiz ko‘payishi, meyoz esa jinsiy ko‘payish asosini tashkil etadi. Meyoz bo‘lin ish mitozdan farq qilib ikki marotaba bo‘linishdan iborat. Uning birinchi bo‘linish fazalari oldiga rim raqami I, ikkinchi bo‘li nish fazalarining oldiga II raqam yoziladi. Meyoz ham mitoz kabi interfazadan boshlanadi. Interfazada DNK molekulasi ikki hissa ortishi hisobiga xromatidalar ham ikki karra ko‘payadi. Interfazadan so‘ng meyozning birinchi fazasi sodir bo‘ladi. U nisbatan murakkab, uzoq muddatli. I profazada juft xromatidadan tuzilgan har bir xromosoma spirallashib yo‘g‘onlashib kattalashadi. So‘ngra urg‘ochi va erkakdan o‘tgan gomologik xromosomalarning uchlari bilan birbiriga yaqinlashadilar va yonma-yonlashib o‘zaro birikib xromatidalar tetradasini hosil qiladilar. Gomologik xromosomalarning o‘zaro juftlashgan qismlarining chalkashuvi oqibatida xromatidalarning ayrim qismlari almashishlari mumkin. Buni krossingover hodisasi deyiladi. Qayd etilgan jarayonlardan tashqari I profazada yadro qobig‘i parchalanadi, yadrochalar yo‘qoladi. Sentriolalar ikki qutbga yo‘naladilar.

I metafazada xromatidalar juft-juft holatda hujayraning markaziy qismida to‘planadilar. I anafazada juft-juft xromatidalar o‘z sentromeralarini saqlagan holda ikki qutb tomon harakatlanadilar. I telofazada xromosomalar soni ikki marta kamayganhujayralar hosil bo‘ladi. Birinchi meyoz bilan ikkinchi meyoz oralig‘i qisqa bo‘lib uni interkinez deyiladi. Interkinezda DNK ikki hissa ortishi ro‘y bermaydi. II profazada xromatidalar spirallashadi, yadro qobig‘i par-chalanadi. Yadrocha yo‘qolib, bo‘linish urchig‘i hosil bo‘ladi. II metafazada juft-juft holatdagi xromatidalar hujayra markaziga joylashadi. II anafazada sentromeralarni bo‘linishi tufayli xromatidalar bir-biridan ajralib alohida-alohida xromosomalarga aylanadi va ikki qutb tomon harakatlanadi. II telofazada meyozning birinchi bo‘linishida hosil bo‘lgan har bir hujayra ikkiga bo‘linadi. Shunday qilib meyoz bo‘linish mobaynida har bir diploid to‘plamli hujayra ketma-ket ikki marta bo‘linishi natijasida 4 ta gaploid xromosoma to‘plamiga ega jinsiy hujayralar – gametalar rivojl anadi (3-rasm). Meyozning biologik ahamiyati. Meyoz tufayli avlodlar almashinuvi davomida xromosomalar sonining doimiyligi Interfaza Profaza I Metofaza I 3-rasm. Meyoz bo‘linish bosqichlari.sentriola Anafaza I metotik ip ekvator tekisligi gomologik xromosoma gomologik xromosoma- lar ajralishi tet- rada Profaza II Metofaza II Anafaza II Telofaza IITelofaza I

saqlanadi. Meyoz mob aynida xromosomalarning xilma-xil kombina tsiyalari paydo bo‘ladi. Xro mo somalarning konyu- gatsiyal anishi mobaynida ular ning ayrim qismlar ini alma shi nuvi ro‘y beradi. Hayvonlarda jinsiy hujayralarning yetilishi Jinsiy organlar sutemizuvchi hayvonlarda homilalik davrida, gulli o‘simliklarda esa rivojlanish davom i da shakllanadi. Hayvonlarning erkaklarida urug‘don, urg‘ochilarida esa tuxumdon rivojlanadi. Urug‘donda urug‘ hujayralari, tuxumdonda tuxum hujayralari yetiladi. Gulli o‘simliklarning changdonida changchi, urug‘kurtakda esa urug‘chi shakllanadi. Tuxum hujayrani rivojlanishi ovogenez , spermatozoidlarni yetilishi spermatogenez deyiladi. Hayvonlarda jinsiy hujay- ralarning rivojlanishi to‘rtta: ko‘payish, o‘sish, yetilish, shakllanish davrlaridan iborat. Ko‘payish davrida boshlang‘ich hujayralar mitoz yo‘li bilan ko‘payadilar. Ularda xromosomalarning diploid to‘plami saqlanadi. O‘sish davrida xromosomalari diploid to‘plamga ega boshlang‘ich hujayralarning ayrimlari hajm jihatdan kattalashadi, oziq zaxiralarini to‘playdi, DNK 4-rasm. Spermatogenez va ovogenez: 1 – ko‘payish zonasi; 2 – o‘sish zonasi; 3 – yetilish zonasi; 4 – spermatozoidlar; 5 – tuxum hujayra; 6 – yo‘naltiruvchi tana. miqdori ikki hissa ortadi. Yetilish davrida hujayralar meyoz usulda bo‘linib gaploid to‘plamli hujayralarni hosil qiladi. Shakllanish davrida spermatozoidlar rivoji tugallanadi.

Ovogenez spermatogenezga nisbatan farqlanadi. 1. Ovogenez spermatogenezga qaraganda uzoq muddatdavom etadi. Chunki tuxum hujayralarda urug‘ hujayralarga qaraganda ko‘proq ozuqa to‘planadi. 2. Spermatogenezning meyoz jarayonida sitoplazma hammahujayralarga teng miqdorda taqsimlanadi. Ovogenezda esa faqat bo‘linayotgan hujayralarning bittasiga sitoplazma taqsimlanib, boshqalariga juda oz miqdorda o‘tadi. 3. Natijada spermatogenezning oxirida 4 ta bir xil, ovogenezda esa 1 ta yirik 3 ta mayda hujayralar shakllanadi. Mayda uchta hujayra keyinchalik nobud bo‘ladi. 4. Yirik sitoplazmaga boy hujayra esa tuxum hujayragaaylanadi (4-rasm). Gulli o‘simliklarda jinsiy hujayralarning hosil bo‘lishi Gulli o‘simliklarda jinsiy hujayralar — changchi changdonda, urug‘chi urug‘ kurtakda yetiladi. Changdonning ikki qavat hujayralaridan ayrimlari meyoz yo‘li bilan ikki marotaba bo‘linib, 4 ta mikrosporalarni hosil etadi. Ularning har birida xromosomalarning gaploid to‘plami bo‘ladi. So‘ng har bir mikrospora mitoz yo‘li bilan bo‘linib bir yirik vegetativ va 2n 2n mitoz mitoz n n mitoz 5-rasm. O‘simliklardagi gametogenez jarayoni. mayda generativ hujayrani hosil etadi. Generativ yadro yana ikkiga bo‘linadi, binobarin, changchi bir vegetativ hujayra ikkita generativ yadrodan tashkil topadi. Yosh urug‘kurtakning rivojlangan arxeosporasini ikki marotaba meyozning notekis bo‘linishidan 3 ta mayda, 1 ta yirik hujayra rivojlanadi. Mayda hujayralar tezda nobud bo‘ladi. Yirik hujayra esa mitoz yo‘li bilan 3 marotaba bo‘linadi va murtak xaltachasini hosil qiladi. Uning bir tomonida uchta, ikkinchi tomonida ham uchta, markazida esa ikkita hujayra hosil bo‘ladi, markaziy ikkita hujayra o‘zaro markaziy hujayra (2n) spermi (n) tuxum hujayra (n) mitozmeyozn n n n n nn n mitoz meyoz n n n n n nn n

qo‘shiladi. Murtak xaltachasining mikrofill tomonidagi uchta hujayrasining o‘rtadagisi urug‘chi hujayra sanaladi (5-rasm). Urug‘lanish deb tuxum hujayra bilan urug‘ hujayraning qo‘shil ishi natijasida zigota hosil bo‘lishiga aytiladi. Urug‘lanish tufayli hujayra organizmlarda xromosomaning diploid to‘plami tiklanadi. Tuxum hujayra urug‘ hujayra bilan qo‘shilmasdan, yangi naslni hosil etishi partenogenez deb ataladi. Tuxum hujayra urug‘lansa, ulardan hosil bo‘lgan organizmda ota-ona belgilari, partenogenezda esa faqat ona organizm belgi xossalari rivoj lanadi. Gulli o‘simliklarda qo‘sh urug‘lanish sodir bo‘ladi. Bir changchi hujayra murtak xaltachasidagi urug‘chi, ikkinchisi esa markaziy hujayra bilan qo‘shiladi. Natijada birinchisidan xromosomalari diploid to‘plamli murtak, ikkinchisidan urug‘ning endospermasi hosil bo‘ladi. Uning xromosomalari to‘plami triploid bo‘ladi.

Adabiyotlar 1. G’afurov A. T. Darvinizm Toshkent, o’qituvchi1992 yil. 2. Воронцов Н. П.,Сухорукова Л.Н. Эволюционная органического мира. М. Просвешение 1991 3. To’raqulov Yo. X. malekulyar biologiya. Toshkent, o’qituvchi1993 yil 4. Иорданскис Н. Н. Эволюция жизни. М.Издательский центр “Академия” 2001 5. Inge-Vechtomov S.G. Genetika s osnovami selektsii. Moskva., «Vsshaya shkola», 1989 g. 6. Lobashev M.Ye., Vatti K.V., Tixamirova M.M. Genetika s osnovami selektsii. Moskva, «Prosveshenie», 1979 god.

Похожие

Irsiyatning sitologik asoslari va molekulyar asoslari

Genetika fanining maqsadi va o‘rganish uslublari

Irsiyat qonunlari va nazariyalari

Irsiyat va muhit

Sitoplazmatik irsiyat va o`zgaruvchanlik