Ўсимликларнинг вегетатив органлари 3 - Биология - Рефераты

Ўсимликларнинг вегетатив органлари 3

Загружено в:

31.01.2023

Скачано:

0

Размер:

19.4638671875 KB

Ўсимликларнинг вегетатив органлари в) Новда, унинг вазифаси ва тузилиши. Режа: 1. Новда, унинг вазифаси ва морфологик тузилиши. 2. Куртаклар ва уларнинг хиллари. 3. Новданинг шохланиш типлари. 4. Новданинг ер остки шакл ўзгаришлари. 5. Новданинг ер устки шакл ўзгаришлари.

Таянч иборалар: новда, новданинг вазифалари, бўғим, бўғим оралиғи, барг қўлтиғи, барг ўрни, барг излари, судралувчи новдалар, йиғлоқи новдалар, кўтарилиб ўсувчи новда, вегетатив новда, генератив новда, ўсиш конуси, примордиал барглар, ён куртаклар, вегетатив куртак, генератив куртак, қишловчи куртак, яширин куртак, қўшимча куртак, дихотомик, моноподиал, симподиал, ҳосил шохлари, сохта дихотомик, тупланиш, илдизпоя, туганак, пиёзбош, бошкарам, пиёзбоштуганак, суккилент, гажак, тикан, жингалак. 1. Новда юксак ўсимликларнинг муҳим вегетатив органи бўлиб, у қуйидаги вазифа ларни бажаради: а) ўсимлик барглари, куртак, гул ва меваларини тутиб туриш; б) баргларда ҳосил бўлган органик моддаларни ўсимликнинг бошқа органларига ўтказиш, илдиз орқали сўрилган сув ва унда эриган моддаларни баргчага етказиш; в) вегетатив новдалар ўсимликни озиқланиши учун хизмат қилади; г) спорали новда репродуктив орган сифатида шаклланиб, кўпайиш учун хизмат қилади; д) шакли ўзгарган айрим новдаларда турли запас озиқ моддалар тўпланади; е) баъзи шакли ўзгарган новдалар ўсимликни ҳимоя қилади (тикан), уларни тик тутиб туради (жингалак), вегетатив кўпайиш учун хизмат қилади. Новда поядан барг ва куртак бўлиши билан фарқланади. Баргларнинг новдага бириккан жойида кичик бўртмалар бўлиб, уларга бўғимлар дейилади. Икки бўғим орасидаги масофа бўғим оралиғи , новда билан барг ўртасида ҳосил бўладиган бурчак барг қўлтиғи деб аталади. Барглар тўкилиб кетгач новдада думбоқча ёки ярим доира шаклида барг ўрни қолади. Барг ўрнида ўтказувчи тизимнинг майда нуқта кўринишидаги излари бўлиб, уларга барг излари дейилади. Учки куртаклардан ўсиб чиқувчи новдалар юқорига қараб ўсади, баьзан эса горизонтал ҳолда ўсувчи новдалар ҳам кузатилади ва улар судралувчи

новдаларни ҳосил қилади. Айрим новдалар эса пастга эгилиб ўсиб, йиғлоқи новдалар ни вужудга келтиради (қайин, четан, мажнунтол). Айрим бута, чала бута ва ўт ўсимликлари кўтарилиб ўсувчи новдалар ҳосил қилади. Баъзи ўсимликларда ён новда деярли тик ўсади ва пирамидал шаклли ўсимлик ривожланади. Новда учки ўсишдан ташқари, иккиламчи ҳосил қилувчи тўқима фаолияти натижасида интеркаляр йўл билан ҳам ўсади. Новдалар бажарадиган вазифасига кўра вегетатив ва генератив новдалар га бўлинади. Вегетатив новдаларда одатда фақат барг ривожланади ва уларнинг бўғим оралиқлари узун бўлади. Генератив новдаларда бўғим оралиғи қисқарган бўлиб, уларда баргдан ташқари гул, мева, уруғ ҳам ривожланади. 2. Новда учки куртакнинг ривожланишидан ҳосил бўлади. Учки куртак барг бошланғичлари билан ўралган бошланғич муртакдир. Учки куртакнинг бошланғич барглари поянинг ў сиш конуси деб аталувчи учки қисмини ҳимоя қилади. Ўсиш конуси асосида бошланғич баргнинг майда думбоқчалари бўлиб, кейинчалик улардан примордиал барглар чиқади. Учки куртак остида, барг қўлтиғида ҳам куртаклар бўлиб, улар ё н куртаклар дейилади ва улар новдада кетма-кет ёки қарама-қарши жойлашади. Ён куртаклар икки хил бўлиб, уларнинг биридан ён новда, иккинчисидан эса гул ва барг ҳосил бўлади. Ён новдалар ҳам юқорига қараб ўсади. Ён новда ҳосил қилувчи куртак вегетатив куртак дейилиб, бу куртакларнинг учи ўткир, ўзи бироз ялпоқроқ бўлади. Гул ва барг ҳосил қилувчи куртак генератив куртак деб аталади ва улар юмалоқ ҳамда бироз йирик бўлади. Учки ва ён куртаклар совуқ тушиши билан бир неча ойгача тиним ҳолатига ўтади ва баҳор келиши билан ўйғонади. Бу куртаклар қ ишловчи куртаклар дейилади. Улар кутикулали ёки смолали қўнғир рангли қаттиқ тангачалар билан совуқдан ҳимояланган бўлади. Баьзи куртаклар номаьлум вақтгача ривожланмасдан қолиши ва фақат поянинг учи кесилганда ёки учки куртаклар олиб ташланганда ўсиши

мумкин. Бундай куртаклар яширин куртаклар дейилади. Илдиз ва пояда ташқи тўқималардан, баьзан эса ички тўқималардан (масалан, камбий) ҳосил бўлувчи қў шимча куртаклар ҳам бўлади. Дарахтлар қирқилганда ёки каллакланганда ана шу қўшимча куртаклар ҳисобига ўсади. 3. Новдалар ўсиб ривожланиши жараёнида ён новдалар ҳосил қилиб шохлайди. Новдаларнинг шохланиши ўсимликларнинг систематик гуруҳларига мос равишда амалга ошади. Новда шохланишининг дихотомик, моноподиал, симподиал, сохта дихотомик ва тупланиш каби кўринишлари мавжуд. Дихотомик шохланиш да новданинг учидаги икки куртакнинг ривожланишидан икки айри ён новдалар ҳосил бўлади. Бу новдалар учидан ҳам кейинчалик яна икки айри ён новдалар вужудга келади. Айрим сувўтларида, мохлар ва папоротникларда бундай шохланиш кузатилади. Моноподиал шохланиш кўпгина гулли ўсимликларга хос бўлиб, бунда асосий новда (поя) учидаги куртак доимо юқорига қараб ўсаверади, ундаги ён куртаклар ҳам ривожланиб, ён шохларни ҳосил қилади. Ён шохлар ҳам асосий поя сингари ривожланади. Ён новдаларга нисбатан тез ўсганлиги учун дарахтларнинг асосий пояси тик ва баланд ҳамда йўғон бўлиб ўсади. Симподиал шохланиш да асосий поянинг учки қисмидаги учки куртак маълум вақтдан сўнг ўсишдан тўхтайди. Унинг остидаги ён куртак ривожланиб иккинчи тартибли новдани ҳосил қилади ва бир мунча муддат ўтгач у ҳам ўсишдан тўхтайди. Бу эса яна ён куртакнинг ўсиб учламчи тартибли новдани вужудга келишига олиб келади. Бундай ўсиш бир неча бор қайтарилади. Симподиал шохланишда новда қисқа ва сербўғим бўлиб қолади. Бу типдаги шохланиш кўпгина баргли ва мевали дарахтларга, ғўза, помидор, картошка ва бошқа ўсимликларга хосдир. Мевали дарахтлар (олма, нок, ўрик ва ғўзанинг симподиал шохларида гул ва мева ҳосил бўлади. Шунинг учун улар ҳ осил шохлари дейилади. Мевали ўсимликларда моноподиал ва симподиал шохланиш бир ўсимликда кузатилади. Моноподиал шохларда деярли генератив органлар

ҳосил бўлмаслиги учун, бундай ўсимликларда моноподиал шохларни бутаб, симподиал шохларнинг ривожланишини кучайтириш ва шу билан ҳосилдорликни оширишга эришиш мумкин. Гулли ўсимликларда сохта дихотомик шохланиш ҳам учрайди. Бунда новданинг учки куртаги остида иккита қарама-қарши ён куртак ҳосил бўлади ва улар бараварига ўса бошлайди. Учки куртак эса ўсишдан тўхтайди. Натижада иккита янги ён новданинг ҳосил бўлиши бирламчи новданинг айри бўлиб ўсишга олиб келади. Сохта каштан, сирень, бангидевона ўсимликлари сохта дихотомик йўл билан шохланади. Тупланиш ғалласимон ўсимликларда кузатиладиган ўзига хос шохланиш типидир. Бунда асосий поянинг ер остки қисмидаги бир неча бўғимлар қисқариб, ўзаро яқинлашади ва куртаклардан янги ён новда ривожланади, улар эса қўшимча илдизлар ҳосил қилади. Бу ён новдаларда ҳосил бўладиган қисқарган куртаклар ўсиб, янги ўсимликларга айланади. 4. Кўпгина юксак ўсимликлар новдалари ташқи муҳит таъсирида турли хил шакл ўзгаришларига учрайди ёки метаморфозлашади. Шакли ўзгарган новдалар ер остки ва ер устки шакли ўзгарган новдаларга бўлинади. Ер остки шакли ўзгарган новдалар ўсимликларни вегетатив кўпайиши, қишлаши ёки запас озиқ моддалар тўпланиши учун хизмат қилади ва уларга илдизпоя, туганак, пиёзбош, туганакпиёзбош, бошкарам кабилар киради. Илдизпоя асосан кўп йиллик ўт ўсимликларида, дарахт ўсимликларидан бамбукда учрайди ва ташқи кўринишидан илдизга ўхшайди, лекин улар илдиз эмас, балки ер остки новдадир. Бу новдаларда редукциялашган барглар, бўғим ва бўғим оралиқлари мавжуд, уларнинг учи учки куртак билан тугайди, илдиз қини бўлмайди. Бўғимдан қўшимча илдизлар ўсиб чиқади ва илдиз системаси вазифасини бажаради. Илдизпояларда запас озиқ моддалар, ошловчи, заҳарли ва доривор моддалар тўпланади. Кўпчилик илдизпояли ўсимликлар (ғумай, ажриқ, буғдойиқ, гулсапсар, шойигул ва бошқалар) илдизпояси орқали вегетатив кўпаяди. Майда-майда бўлаклари

мустақил кўкариб чиқавергани учун илдизпояли бегона ўтларга (қамиш, ажриқ, ғумай) қарши курашиш анча мураккаб вазифа ҳисобаланади. Туганак серэт ва йўғонлашган ер остки новда бўлиб, картошка ва топинамбурда учрайди. Уларда запас озиқ моддалар тўпланади ва ер остки новданинг бир ёки бир неча бўғим оралиғидан иборат йўғон этли бўртма шаклида ривожланади. Туганаклардан ҳам ўсимликларни вегетатив кўпайтиришда фойдаланилади. Картошка туганаги хлорофилсиз, жуда қисқарган бўғим оралиғли, ёруғлик таъсирида яшил рангга кирувчи ер остки новда бўлиб, улар баргда фотосинтез жараёнида ҳосил бўлувчи крахмални ўсимликнинг рангсиз, узун ер остки поялари учларида, яъни столон ларда тўпланиши ҳисобига шаклланади. Туганакдаги куртаклар спирал шаклда жойлашган бўлади. Унинг столонга бириккан томони туганак туби, қарама-қарши томони туганак устки қисми дейилади. Туганак учки қисмида учки куртак жойлашади. Шунингдек «кўзчалар» деб аталувчи ён куртаклар ҳам мавжуд. Кўзчаларнинг ҳар бирида учтадан куртак бўлиб, улардан фақат биттаси ўсди, бошқалари тиним ҳолатда қолади. Туганакнинг асосий массаси ўзак паренхимасидан иборат. Пиёзбош ер остки бўғим оралиғи қисқарган новда бўлиб, улар запас озиқ моддалар тўпланувчи, рангсиз, қобиқсимон шаклли барглардан ташкил топади. Пиёзбошнинг марказида запас барг бошланғичлари, пастки қисмида қўшимча илдизлари бўлади. Эрта кўкламда қобиқсимон баргларда тўпланган запас озиқ моддалар ҳисобига куртак униб, ундан ҳақиқий новда шаклланади. Бу новдада гул ривожланиб, уруғ ва мева беради. Бошкарам йирик куртакни эслатувчи, ўзида озиқ моддалар тўпловчи йирик, яхши ривожланган барглар зич жойлашган, бўғим оралиғи қисқарган новдадир. Унинг ички баргларида хлорофилл миқдори кам, ташқиларида эса анча кўп бўлади. Пиёзбоштуганак пиёзбош билан туганак ўртасидаги оралиқ шакл бўлиб, уларда запас озиқ моддалар баргида эмас, балки новдасида тўпланади.

Пиёзбоштуганак ташқи кўринишидан пиёзбошга ўхшайди (масалан, гладиолусларда). 5. Ер устки ўзгарган новдалар ўсимликларнинг ташқи муҳит шароитига мослашиши натижасида келиб чиққан бўлиб, уларга суккулентлар, филлокладодийлар, гажаклар, тиканлар, жингалаклар киради. Таркибида сув тўпловчи серэт, йўғон, кўпинча барг вазифасини бажарувчи шакли ўзгарган ер устки новдали ўсимликларга суккулентлар дейилади. Уларда новда суккелентлиги кузатилади. Новданинг бундай шакл ўзгариши чўлларда ва шўр ерларда ўсувчи ўсимликларда учрайди (кактуслар, Африка сутламаси, саксовуллар, биюрғун, сарсазан, қизилшўра ва бошқалар). Новданинг баргсимон кўринишдаги шакл ўзгариши филлокладодий деб аталади. Филлокладодийда барглар, гуллар ёки тўпгуллар ҳосил бўлади. Бу эса унинг баргсимон кўринишда шакли ўзгарган новда эканлигини кўрсатади. Шунингдек уларнинг ички тузилиши поя ички тузилишига ўхшайди. Гажаклар ер бағирлаб ўсувчи, бўғим ва бўғим оралиқлари бўлган, баргсиз ер устки шакл ўзгарган новдалар бўлиб, уларнинг бўғимларида редукцияланган барг тангачалари, қўлтиқларида эса куртаклар бўлади. Бўғимнинг куртак томонидан қўшимча илдизлар чиқади. Қулупнай, ғозпанжа ўсимликларида гажаклар учрайди. Тиканлар икки паллали ўсимликларнинг дарахтсимон ва ўтсимон вакилларида учрайди. Новданинг тиканга айланиши ўсимликларни ҳайвонлардан ҳимоя қилади, сув буғланишини камайтиришга ёрдам беради. Олма ва нокларнинг ёввойи турлари, дўланаларнинг айримларида новданинг учи тиканга айланиб, пастки қисмида барглар бўлади. Баъзи ўсимликларда, масалан, тикан дарахтида тиканлар ҳақиқий новда каби шохланади. Тиканлар цитрус ўсимликлари, гледичия ва бошқаларда ҳам учрайди. Жингалаклар ипсимон бўлиб, ташқи кўринишдан гажакларни эслатади. Ток, қовоқ, бодринг, лиана ўсимликларида ана шундай жингалаклар ривожланади. Кўпчилик ўсимликлар (лианаларда, ток

кабиларда) жингалаклари ёрдамида бошқа ўсимликлар пояларига ўралиб, ўзларининг заиф пояларини тик тутиб туради. Кўпчилик дуккакли ўсимликлар мураккаб патсимон баргларининг энг учки қисми жингалакка, бурчоқ туркуми вакилларида эса барг япроғи шохланган жингалакка айланади.

Похожие

Ўсимликларнинг вегетатив органлари

Ўсимликларнинг вегетатив органлари 2

Ўсимликларнинг кўпайиши 3

Ўсимликларнинг кўпайиши

Ўсимликларнинг химояланиш механизми