Ўсимликларнинг вегетатив органлари 2 - Биология - Рефераты

Ўсимликларнинг вегетатив органлари 2

Загружено в:

31.01.2023

Скачано:

0

Размер:

26.24609375 KB

Ўсимликларнинг вегетатив органлари б) Поя, унинг вазифаси ва тузилиши. Режа: 1. Поя, унинг вазифаси, шакллари ва ўлчами. 2. Поя типи ва яшовчанлигига кўра ўсимликларнинг гуруҳлари. 3. Поянинг бирламчи ички тузилиши. 4. Бир паллали ўсимликлар поясининг ички тузилиши. 5. Икки паллали ўсимликлар поясининг ички тузилиши. 6. Поянинг иккиламчи ички тузилиши. 7. Дарахтлар поясининг ички тузилиши.

Таянч иборалар: поя, поянинг вазифалари, тик ўсувчи, кўтарилиб ўсувчи, судралиб ўсувчи, лианалар, дарахт, бута, чала бута, ўт ўсимликлари, эфемерлар, эфемероидлар, эпидерма, бирламчи пўстлоқ, марказий цилиндр, похолпоя, найлар бойлами, эндодерма, бойламли ва бойламсиз тузилиш, камбий, иккиламчи ички ўзгариш, ҳалқасимон тип, бойламли тип, пўстлоқ, йиллик ҳалқа, ёғочлик, ёғочлик ядроси, заболон, ўзак. 1. Поя юксак ўсимликларнинг баргсиз, куртаксиз ер устки вегетатив органи бўлиб, у уруғнинг муртак қисмидаги эмбрионал ҳолатдаги поячанинг ривожланишидан ҳосил бўлади. Поя меристема ҳужайраларининг бўлиниши ва йириклашиши ҳисобига ўсади. Поя илдиз ва баргни морфологик ҳамда функционал боғлайди. У қуйидаги вазифаларни бажаради: а) илдиз орқали сўрилган сув ва унда эриган минерал моддаларни баргга ҳамда фотосинтез жараёнида баргда ҳосил бўлган органик моддаларни илдизга етказиб беради; б) пояда баьзан сув ва озиқ моддалар тўпланади; в) поя ўсимликларнинг нафас олишида иштирок этади; г) айрим ўсимликларда поя вегетатив кўпайиш функциясини ҳам бажаради; д) эпидермис остида хлоропластлари бўлган ёш поялар фотосинтез жараёнида фаол иштирок этади; е) поя ўсимликнинг шох-шаббасини тутиб-кўтариб туради. Ўсимликлар поялари шаклига, ўсиш характерига, узун-қисқалигига ва бошқа белгиларига кўра турли-тумандир. Шаклига кўра юмалоқ, цилиндрсимон, уч қиррали, тўрт қиррали, кўп қиррали поялар мавжуд. Баьзи тўқималарнинг нормал ривожланмаслиги туфайли эгатчали, кенг ва ясси бўлиб ўсган поялар ҳам учрайди (масалан, помидор, сачратқи, шумтолда). Аксарият ўсимликларнинг пояси тик ў сади (жўхори, маккажўхори, ғўза, кўпчилик буталар, дарахтлар). Баьзи ўсимликлар пояси кўтарилиб ўсувчи поялар дир (шўра, изен, шувоқ, себарга, беда, туяқорин). Бундай пояларнинг асоси тупроқ юзасига тегиб туради, кейин эса ўтмас бурчак ҳосил қилиб вертикал кўтарилади. Қовун, тарвуз, қовоқ, бодринг каби ўсимликларнинг поялари ер бағирлаб ўсади. Бундай поялар судралиб ўсувчи поялар деб аталади. Баьзи ўсимликлар пояси механик тўқималарининг яхши ривожланмаганлиги учун тик тура олмайди ва бошқа ўсимликларга илашиб, чирмашиб ўсади. Улар ингичка ва узун бўлади (масалан, Ҳиндистон пальмасининг бўйи 300 метр, поясининг эни 2-4 см). Бундай пояли ўсимликлар лианалар деб аталади. Лианалар асосан тропик иқлим шароитида кўп учрайди. Ўзбекистонда ўтсимон лианалардан

печакгулдошлар оиласи вакиллари, хмел, дарахтсимон лианалардан ток, илон ўт ўсимликлари ўсади. Пояларнинг узунлиги ва йўғонлиги ҳам турлича. Баҳорда ривожланувчи эфемер ва эфемероидлар поясининг узунлиги бир неча сантиметр бўлса, баҳайбат дарахт-Австралия эвкалиптининг бўйи 155 метргача етади. Баьзи ўсимликлар поясининг йўғонлиги бир неча миллиметр бўлса, айримлариники бир неча метрга боради. Масалан, печак поясининг диаметри 1-3 мм, Африка баобаб дарахтиники 10-12 метр, чинорники эса 5-6 метргача бўлади. Ўсимликлар поясининг сирти ҳам турлича. Айримлариники ялтироқ ва туксиз (маккажўхори, буғдой пояси), баьзилариники юмшоқ тукли (ялпиз пояси) ёки дағал тук билан қопланган, бошқаларники эса тиканли (атиргул пояси) бўлиши мумкин. 2. Пояларининг типи (шакли) ва яшовчанлигига кўра гулли ўсимликлар дарахт, бута, чала бута ва ўт ўсимликларига ажратилади. Дарахтлар –кўп йиллик, йирик, танаси ва шох-шаббаси яхши ривожланган, пояси кучли равишда иккиламчи тартибда йўғонлашган ўсимликлардир. Уларнинг ҳаёти давомийлиги ҳар хил. Африка баобаб дарахти 5000 йил, савр 3000 йил, арча, қорақарағай –1000 йилгача, олма, нок -200 йил яшайди. Буталар асосий танасининг бўлмаслиги билан дарахтлардан фарқланиб, уларнинг пояси ҳам иккиламчи тартибда йўғонлашган, бўйи 4-5 метргача бўлган кўп йиллик ўсимликлардир. Бодом, анор, жийда, наьматак, қандимлар, сирень буталарга мисол бўлади. Чала буталар буталардан поясининг фақат пастки қисмининг ёғочланиши ва пўкак билан қопланиши билан фарқланади. Поянинг ана шу қисми қишда совуқдан нобуд бўлмайди ва келгуси йилда ундаги куртаклар кўкариб, чала буталарнинг ер устки қисмини шакллантиради. Буларга изен, шувоқ, терескен, астрагал ва бошқалар мисол бўлади. Ўт ўсимликлари ер устки органларининг вегетация даври охирида бутунлай нобуд бўлиши билан бошқа гуруҳ ўсимликларидан ажралиб туради. Улар яшовчанлигига кўра бир йиллик, икки йиллик ва кўп йиллик ўт ўсимликларга бўлинади. Бир йиллик ўт ўсимликлар ўз ҳаёт циклини бир йилда тўла ўтиб нобуд бўлади. Буғдой, арпа, нўхат, ловия, мош, кунгабоқар, кунжут ва бошқалар бир йиллик ўт ўсимликларидир. Қисқа вегетация даврли бир йиллик ўт ўсимликлар эфемерлар дейилади (малколмия, читир). Икки йиллик ўт ўсимликлар биринчи йили ер устки ва ер остки вегетатив органларини ҳосил қилади, иккинчи йили эса поя чиқариб гуллайди, мева ҳосил қилади ва

нобуд бўлади. Шолғом, турп, сабзи, пиёз, карам, лавлаги бундай ўсимликларга мисол бўлади. Кўп йиллик ўт ўсимликлар нинг ер устки органлари ҳар йили бутунлай нобуд бўлиб, келгуси йили қишловчи ер остки вегетатив органлари (пиёзбош, илдизпоя ёки туганак) дан янгидан ўсиб чиқувчи, ҳаёти бир неча йиллар давом этувчи ўсимликлардир. Ялпиз, қулупнай, ғумай, беда, себарга кўп йиллик ўт ўсимликларга мисол бўлади. Кўп йиллик, аммо вегетация даври қисқа муддатли ўт ўсимликлар эфемероидлар дейилади (лола, бойчечак, қўнғирбош). 3. Илдиз каби пояларда ҳам бирламчи ва иккиламчи ички тузилиш фарқланади. Бирламчи ички тузилиш даги пояда бир-биридан ажаралиб турувчи 3 та анатомик қисм: эпидерма, бирламчи пўстлоқ ва марказий цилиндр ажратилади. Пояни ўраб турувчи эпидерма туника қаватидан ҳосил бўлади. Поя эпидермасининг ташқи қобиғи қалинлашган, бироз чўзиқ ҳужайралардан ташкил топган ва кўпинча кутикула билан қопланган бўлади. Эпидерма юзасида ҳар хил туклар, мум қаватлари, кам сонли оғизчалар (устицалар) учрайди. Асосий паренхима тўқимасидан ташкил топган бирламчи пўстлоқ ташқи қаватида хлоропластлар мавжуд. Унинг таркибида кўпинча бирламчи механик тўқима - колленхима, камдан кам ҳолларда иккиламчи механик тўқима - склеренхима учрайди. Бирламчи пўстлоқнинг крахмал доначаларига бой бўлган ички ҳужайралари эндодерма ҳалқасини ҳосил қилади. Эндодерма ҳужайралари қалинлашиши ва ёғочлашиши мумкин, лекин ўтказувчи ҳужайралар сақланиб қолади. Эндодермадан ичкарида перицикл, ўтказувчи элементлар системаси ва ўзакдан ташкил топган марказий цилиндр жойлашади. Перицикл камбий ҳужайралари қўшимча илдизлар ёки куртакларни ҳосил қилувчи ён меристемадир. Марказий цилиндрнинг ўтказувчи элементлари прокамбийдан ривожланади. Прокамбий бирламчи меристема баъзи ҳужайраларининг бўйига бўлинишидан келиб чиқади. Прокамбийнинг поя марказига яқин ҳужайраларидан бирламчи ёғочлик, ташқи томонга жойлашганларидан эса бирламчи луб ҳосил бўлади. Марказий цилиндрнинг ички қисми ўзак дейилиб, у паренхима ҳужайралардан ташкил топган. У бирламчи ўзак нурлари орқали бирламчи пўстлоқ билан боғланади. 4. Бир паллали ўсимликлар поясида вужудга келган прокамбий ёпиқ ўтказувчи, толали найчалар бойлами ҳосил бўлишига тўла сарфланади ва шу сабабли бир паллали ўсимликлар пояси фақат бирламчи йўғонлашади. Баъзи бир паллали ўсимликлар поясининг ичи бўш бўлиб, бундай поялар похолпоя дейилади. Ўтказувчи толали найчалар бойламлари ичи бўш пояларда тартиб билан, ичи

тўла пояларда тартибсиз жойлашади. Барча бир паллали ўсимликлар пояси ташқи томондан эпидермис билан қопланган. Эпидермис остида бир неча қаватли механик тўқима -склеренхима жойлашган. Склеренхима ҳужайралари ўлик прозенхима бўлиб, ҳужайра пўсти қалин ва ёғочлашган бўлади. Унинг остида бир неча қават юмалоқ, пўсти юпқа ва тирик ҳужайралардан иборат асосий паренхима ётади. Унинг бир-бирига зич жойлашган бир неча ташқи қатлами ҳужайралари хлоропластли, ичкарироқдаги қатламларининг ҳужайралари эса хлоропластсиз ва ғовак жойлашган. Ёпиқ толали найлар ўтказувчи, механик ва асосий тўқималарни ўзаро боғловчи системадан иборат. Бойламнинг марказий қисми иккита турли йирик найча ва 1 тадан 3 тагача майда спирал ҳамда ҳалқали найчалардан, шунингдек ёғочлик паренхимасининг тирик ҳужайраларидан иборат. Бойламнинг ташқи қисми луб элементлари, турли найчалар ва уларнинг йўлдош ҳужайралари ҳамда луб паренхимасининг юмалоқ ҳужайраларидан ташкил топган ҳамда найчалар бойламининг ички ва ташқи томонида склеренхима мавжуд бўлади. Поя марказида паренхиманинг юпқа пўстли ўлик ҳужайраларидан иборат ўзак бор. Поясининг ичи ғовак бир паллали ўсимликлар ички тузилиши тўла поялиларникидан фарқ қилиб, найчалар бойлами пояга тўғри ва асосан ташқи қисмида жойлашади. Ташқи механик тўқима пояда ҳалқа шаклида туташган ёки алоҳида қисмларда бўлади. Кейинги ҳолда ташқи найчалар механик тўқиманинг туташ ҳалқасида жойлашади. Асосий паренхиманинг марказда жойлашган ҳужайралари тез нобуд бўлади ва поя бўйига ўсиш даврида нобуд бўлган ҳужайралар узилиб кетади. Натижада поя ичида бўшлиқ ҳосил бўлади. 5. Икки паллали ўсимликлар поясининг бирламчи тузилиши бир паллали ўсимликлар поясининг ички тузилишидан қуйидагилар билан фарқ қилади: - ўтказувчи бойламлар икки паллалиларда очиқ, яъни ксилема ва флоэма орасида камбий жойлашган; - ўтказувчи бойлам поя сатҳида бир хил масофада айлана бўлиб жойлашган; - икки паллали ўсимликлар поясида механик тўқиманинг колленхима ва склеренхима хиллари бўлади. Икки паллали ўсимликлар пояси бирламчи тузилишда эпидерма, бирламчи пўстлоқ ва марказий цилиндрга бўлинади. Бирламчи пўстлоқ хлорофилли паренхима тўқималаридан иборат бўлиб, унинг таркибига колленхима ва склеренхималар ҳам киради. Поянинг ўртароғида хлоропластсиз паренхима ҳужайралари жойлашган. Бирламчи пўстлоқнинг марказга яқин қисми эндодерма дейилади. Унга яқин турган перициклдан марказий цилиндр бошланади.

Эпидерма икки паллалиларда яхши ривожланмаган бўлади. Унинг остида бирламчи пўстлоқдаги механик тўқима – колленхима жойлашса, марказий цилиндрга томон қисмида эса склеренхима ривожланади. Склеренхима кўпинча яхлит ҳалқа (қовоқда) ҳосил қилади ёки бўлак-бўлак (кунгабоқар, себарга) бўлиб жойлашади. Икки паллали ўсимликларда прокамбий айрим бўлаклар (қовоқ, себарга, кунгабоқарда) ва яхлит ҳалқа (зиғир, тамаки, дарахт ўсимликларида) тарзида ҳосил бўлади. Шунинг учун икки паллали ўсимликлар пояси тузилишини бойламли ва бойламсиз турларга ажратилади. Бойламли тузилишда прокамбий айрим бўлаклар тарзида ҳосил бўлади. Прокамбий бойлами камбий фаолиятини бошлаб беради ва кейинги ўсиш камбий ҳисобига амалга ошади. Бойламларнинг ҳалқа шаклида жойлашиши ва яхши ифодаланган ўзакнинг бўлиши ҳам икки паллали ўсимликлар пояси ички тузилишининг характерли белгисидир. Бойламсиз тузилишда прокамбий яхлит ҳалқа шаклида ривожланади. Икки паллали ўсимликлар поясининг бирламчи ички тузилиши учки куртакнинг остида кузатилади. Кейинчалик аста-секин иккиламчи ички тузилиш бошланади. 6. Икки паллали ўсимликларда поянинг иккиламчи ички тузилишга ўтиши иккиламчи ҳосил қилувчи тўқима – камбий ҳ осил бўлиши билан бошланади. Камбий бойламлар орасидаги паренхима ҳужайраларидан ҳамда қисман флоэма билан ксилема ўртасида қолган прокамбийдан ҳосил бўлади. Бойламлар орасидаги прокамбий қаватидан бойламлар камбийси, бойламлараро паренхимадан бойламлараро камбий вужудга келади ва бойламлар орасидаги камбий билан бойламлараро камбий туташиб камбий ҳалқаси ни ҳосил қилади. Пояларда иккиламчи ички ўзгаришнинг юз бериши билан улар йўғонлаша бошлайди. Камбий ҳужайралари ташқи томонга бўлиниб иккиламчи флоэмани, ичкарига қараб бўлиниб иккиламчи ксилемани пайдо қилади. Айрим ҳолларда бир вақтнинг ўзида иккиламчи пўстлоқ паренхимаси ҳамда иккиламчи луб толалари шаклланади. Дарахтларнинг кўпчилиги ва зиғирда ҳалқасимон шаклли прокамбий ҳужайраларидан бир текис флоэма ҳамда ксилема ҳалқаси ҳосил бўлади ва камбий ҳалқаси сақланиб қолади. Икки паллали ўсимликлар пояси иккита асосий типга бўлинади. Биринчиси ҳалқасимон тип бўлиб, унда бирламчи флоэма ҳалқа-ҳалқа бўлиб жойлашади, иккинчиси бойламли тип бўлиб, унда тўқималар асосий паренхимада алоҳида бойламлар шаклида жойлашади. Иккинчи типда дастлаб ҳосил бўлган бойламлар майда бўлиб, доира шаклида жойлашади. Кейинчалик баъзилари тез ўсиб, поянинг марказига яқинлашади, бошқалари эса сиқиб чиқарилади, натижада бойламлар икки ёки уч доира бўлиб жойлашади.

Бир ҳамда икки паллали ўт ўсимликлар поясининг тузилиши асосий паренхима тўқимасининг ўзакда, ўзак нурларида, пўстлоқда кучли ривожланиши билан характерланади. Икки паллали ўт ўсимликлар поясининг йўғонлашувчи гул ва мевалар ҳосил бўлиши вақтига келиб камбийнинг нобуд бўлиши билан тўхтайди. Дарахт ва буталарнинг камбий қатлами ўсимликнинг бутун ҳаёти давомида ишлаб, улар поянинг йўғонлашиб боришини таъминлайди. 7. Дарахт пояси ички тузилишида пўстлоқ, камбий, ёғочлик ва ўзак ажратилади. Дарахт поясида эпидермис ўрнини перидерма эгаллайди. У пўстлоқнинг ташқи қавати бўлиб, пўкак, пўкак камбийси ва феллодермалардан ташкил топган. Перидерма остида бирламчи пўстлоқ элементлари жойлашади. Унинг таркибига колленхима, хлоропластлар, крахмал доначалари ва друзларга эга бўлган асосий паренхима ҳужайралари киради. Поянинг марказга яқин қисмида жойлашган иккиламчи пўстлоқ камбийдан ҳосил бўлади. Иккиламчи пўстлоқда луб толалари билан элаксимон найлар, йўлдош ҳужайралар ва луб паренхима билан навбатлашган луб бўлаклари мавжуд. Луб бўлаклари орасидан асосий паренхима ҳужайраларидан ташкил топган бирламчи ва иккиламчи ўзак нурлари ўтади. Улар поя ўзагини пўстлоқ тўқималари билан боғлаб туради. Камбий юпқа пўстли, чўзиқ, тўғри тўрт бурчак шаклдаги ҳужайралардан ташкил топган. Унинг бўлинишидан ёғочлик ва луб элементлари шаклланади. Камбий йил давомида бир хил фаолият кўрсатмайди. Унинг фаолияти баҳорда анча фаол бўлиб, кейинчалик сусая боради ва кузга бориб бутунлай тўхтайди. Баҳорда камбий ҳужайралари ичкарига бўлиниб, ёғочликнинг йирик найларини ҳосил қилади. Ёзда улар анча кичраяди, ҳужайра деворлари қалинлашади. Кузга келиб эса улар янада майдалашиб, кейинчалик бутунлай бўлинишдан тўхтайди. Натижада баҳорда ва кузда ҳосил бўлган ҳужайралар ўртасида кескин фарқ кузатилади. Эрта баҳорда бу жараён яна қайтарилади. Шундай қилиб эрта баҳорда йирик ҳужайрали, кузда эса кичик ҳужайрали ёғочлик пайдо бўлади, улар орасидаги фарқ аниқ кўринади ва йиллик ҳалқа ҳосил бўлади. Йиллик ҳалқа фақат бир вегетация даврида ривожланган ёғочликдан иборат бўлганлиги туфайли ҳалқалар сонига қараб дарахт ёшини аниқлаш мумкин. Дарахт поясининг ёғочлик қисми найлар, трахеидлар, ёғочлик паренхимаси ва либриформдан иборат ҳамда ундан ўзак нурлари ўтади. Дарахтлар ва буталар кексайиши билан поянинг ёғочлик қисми ўзгара боради. Най ва трахеидлар ичи беркилиб, ҳар хил моддалар билан тўлиб сув ўтказиш хусусиятини йўқотади. Ёғочлик ҳужайра пўстлари ҳар хил моддалар (эфир мойлари, смолалар ва бошқалар) ва турли пигментларни шимиб,

қорамтир, кулранг, қўнғир, баъзан сариқ рангга бўялади. Фаолиятини тўхтатган ёғочликнинг ана шу марказий қисмига ёғочлик ядроси дейилади ва пояда у асосан таянч вазифасини бажаради. Кўпгина дарахтлар (қарағай, ёнғоқ, арча ва бошқалар) ядроли дарахтлар бўлиб, уларнинг ёғочи юқори техник сифатларга эга. Ёғочликнинг бевосита камбийга яқин жойлашган оч рангли қисми заболон деб аталади ва ундаги найлар орқали сув ва унда эриган моддалар ҳаракати амалга ошади. Поянинг марказий қисмида ўзак жойлашган бўлиб, у ҳужайраларида ҳар хил запас озиқ моддалар тўпланувчи асосий тўқимадан ташкил топган. Қари дарахтларнинг ўзак ва ёғочлиги чирий бошлайди, уларда ковак ҳосил бўлади. Баргли дарахтлар учун хос бўлган найлар нина баргли дарахтлар ёғочлигида бўлмайди ва уларда ўтказувчи тўқималардан трахеидлар мавжуд. Нина баргли дарахтларнинг пўстлоғи ва ёғочлигида смола йўллари кўп. Бу дарахтларнинг баҳорги ва кузги ёғочликлари аниқ чегара билан ажралиб туради.

Похожие

Ўсимликларнинг вегетатив органлари

Ўсимликларнинг вегетатив органлари 3

Ўсимликларнинг кўпайиши

Ўсимликларнинг химояланиш механизми

Ўсимликларнинг ҳимояланиш механизми