Ўсимликларнинг ҳимояланиш механизми

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

68 KB

Скачать

Ўсимликларнинг ҳимояланиш механизми. Суст ва фаол иммунитет Режа. 1. Ўсимликларнинг ҳимояланиш механизмининг моҳияти. 2. Суст ва фаол иммунитет факторлари нима. 3. Ўсимликларнинг кимёвий таркибининг касаллик қўзғатувчиларга таъсири. 4. Ўсимликларнинг фаол иммунитетини такомиллаштириш йўллари. 5. Адабиётлар:2,3,4,5.

Касаллик қўзғатувчи микроорганизмлар ўсимлик билан муносабатда бўлгандан кейин улар орасида ўзига хос жараёнлар руй беради. Ўсимликлар баъзан микроорганизмларга қаршилик кўрсатса, баъзан ўзини улардан мухофаза қилади. Улар орасидаги муносабатларнинг амалга ошишида экологик шароит асосий роль ўйнайди. Экологик шароит микроорганизларга қулай бўлганда ўсимликка таъсир кўрсатиш хусусияти кучайса, аксинча патоген организмларнинг тарқалишига салбий таъсир кўрсатади. С.Тарр (1975) фикрича замбуруғлар спораларининг ўсимлик баргига кириб келиши учун қуйидаги шароит бўлиши керак: 1. Ўсимлик барги ва замбуруғ споралари орасида ҳеч қандай муносабатлар намоён бўлмайди. Натижада спораларнинг ўсиш найчаси барг тўқимасига кириб келмайди. 2. Спора ва ўсиш найчасининг ўсиши тезлашади ёки сустлашади. Бунга асосий сабаб ўсимлик тўқимасида қандайдир моддаларнинг ҳосил бўлишидир. 3. Споранинг ўсишидан ҳосил бўлган ўсиш найчаси барг тўқимасига кириб келсада яна ўсишни давом эттира олмайди. Бунга сабаб барг ичидаги шароит унинг ривожланишига тўсқинлик қилади. 4. Патогеннинг ўсимлик тўқимасига қисман кириб келгандан кейин унинг ривожланиши тезда тўхтаб қолади. Зарарланган ҳужайралар атрофида ҳалок бўлган ҳужайралар ҳосил қилган доирасимон халқа замбуруғ ривожланишини тўсиб қўяди. 5. Интенсив зарарланган ўсимлик тўқималарининг чидамлилик даражаси ортиб кетсада, касаллик белгилари намоён бўлади. Кўрсатилган факторларнинг амалга ошиши учун патогеннинг агрессивлик даражаси ва уларнинг генетик хусусиятлари асосий роль ўйнайди. Ўсимликларнинг касалланиш даражаси мавжуд шароит, инфекция миқдори касалликни тарқатувчи турлар таркиби билан ҳам узвий боғланган. Ўсимлик ва патоген микроорганизмлар орасида амалга ошаётган

муносабатларни келиб чиқишида инсон тезлаштирувчи ёки секинлаштирувчи роль ўйнайди. Ўсимликларнинг патоген микроорганизмларга нисбатан жавоб реакциясига асосан чидамлилик хусусиятининг намоён бўлишига кўра ўсимликлар иммунитети 2гуруҳга бўлиш мумкин. 1.Суст иммунитет 2.Фаол иммунитет Ўсимликларда суст иммунитет факторларининг вужудга келишида қуйидагилар асосий роль ўйнайди: 1.Ўсимлик тўқимасининг анотомо-морфологик тузилиши. 2.Ҳужайра ширасининг кимёвий таркиби. 3.Ўсимлик ҳужайрасининг физиологик хусусияти. 4.Ўсимлик ҳужайрасидаги кимёвий махсус моддаларнинг мавжудлиги. Ўсимликларнинг тўқимасини анатомо-морфологик тузилиши уларнинг касалликларга чидамлилигида муҳим аҳамиятга эгадир. Ўсимлик устига тушган замбуруғ спорасининг ўсиши ва ривожланиши, тўқимага кириб келишида унинг тузилишига боғлиқ равишда патогенлик жараёни турлича намоён бўлади. Споранинг ўсиши учун зарур бўлган шароитнинг энг муҳими тўқима устида бир томчи сувнинг бўлиши ва ҳавонинг нисбий намлигининг юқори бўлишидир. Кўрсатилган шариотда усаётган ўсимликлар касалликга берилувчан бўлса, шароитнинг ўзгариши уларнинг чидамлилик даражасини ортишига сабаб бўлади. Ўсимликларнинг кутикула қаватини усти туклар билан қопланган бўлса ўсимликда сув томчилари ҳосил бўлиши жуда қийин ва уларда замбуруғлар ривожланмайди. Масалан Пипин навли олма қалин туклар билан қопланганлигидан парша касаллиги билан касалланмайди. Ўсимликларнинг турли касалликлар билан зарарланишида уларнинг поясининг зич ва тарқоқ жойланиши ҳам асосий ўрин эғаллайди. Масалан, картошканинг туплари зич бўлган турлари фитофтора билан, ловиянинг тик ўсувчи пояга нисбатан ётиб ўсувчи поялари антракноз касаллиги билан ҳам зарарланган.

Касаллик қўзғатувчисининг ўсимликка кириб келишида иккинчи босқич қопловчи тўқималарнинг анатомик тузилишидир. Яъни инфекциянинг кириб келишида устицалар, чечевичкалар шакли, улар миқдори, жойлашиши асосий роль ўйнайди. Масалан, помидор ўсимлигининг макроспориоз билан касалланишида ёш мева юзидаги кутикула қавати юпқа бўлганлигидан улар тез зарарланади. Кекса меваларда кутикула қавати қалинлашганлигидан макроспориоз билан зарарланиши камаяди. Бодринг ўсимлигининг ёввойи навлари қалин кутикула қаватига эга бўлганлиги туфайли ун шудринг касаллиги билан касалланмайди. Узумнинг кутикула қавати юпқа навлари Вotrutis сinlria замбуруғи билан тез касалланади. Кутикула қавати айрим ўсимликларда нафақат механик, балки кимёвий ҳимоя вазифасини бажаради. Кутикула қаватидаги кутин моддаси фунгистастик хусусиятга эга. Устицияларни шаклига боғлиқ равишда, цитруслар ракининг қўзғатувчиси грейпфрут устица очиқлиги туфайли унга кириб келса, мандаринда ёпиқлигидан кириб кела олмайди. Ўсимликларнинг касалликларга чидамлилиги гул тузилишига ҳам боғлиқ. Масалан, тош қоракуя билан касалланувчи ўсимликларнинг гулининг ёпиқ гуллаши туфайли у кам зарарланади. Ўсимликларнинг чидамлилик даражаси ўсимликда синтез қилинаётган моддалар миқдори ва сифати билан боғлиқдир. Факультатив паразитлар ҳар-хил гидролитик ферментларга эга бўлганлигидан улар парчаланиш хусусиятига эга ва шунинг учун улар некротрофлар деб номланилади. Шунинг учун бу ўсимликларда фотосинтез жараёни амалга ошиши натижасида ҳосил бўлган углеводлар паразитлар учун озиқа манбаи ҳисобланади. Масалан, ғўзанинг вилтга чидамли навларининг баргида крахмал миқдори кўп бўлса, чидамсиз навларда гидролитик ферментларнинг фаолияти кучайиб крахмал миқдори камайиб кетади.

Оқсил ва унинг маҳсулотлари. Касалликка чидамли навларнинг тўқимасида оқсил ва унинг парчаланиш натижасида ҳосил бўлган махсулотлари кўплиги билан, чидамсиз навларда эса улар миқдорининг камайиб бориши билан характерланади. Паразит замбуруғларнинг озиқланиш усули бевосита ҳужайин ўсимлик модда алмашиниши билан боғланган. Шартли паразитларнинг озиқланиши учун ҳужайра таркибида оқсилнинг бўлиши зарурий шарт ҳисобланади. Шунинг учун касалликка чидамли ва чидамсиз навлар орасида топовут оқсил миқдорига қараб аниқланади. Айрим вақтларда ўсимликнинг чидамлилик ёки чидамсизлик хусусияти аминокислоталар таркиби билан боғлиқдир. Масалан, аденин маълум миқдорда Phytopthtora infestans замбуруғини ўсишини чегаралаб қўяди. Оқсилнинг парчаланиши натижасида ҳосил бўлган амиак ва мочевина замбуруғларга сальбий таъсир кўрсатади. Органик кислоталар. Ҳужайра шираси таркибидаги водород ионларига боғлиқ равишда ҳосил бўладиган рН миқдори замбуруғлар фермент хусусиятига таъсир кўрсатади. Осмотик босим ва ўтказувчанлик. Паразит замбуруғлар ҳужайрасининг босим кучи ўсимлик ҳужайрасига нисбатан юқори бўлади. Натижада унинг ўсимлик ичига кириб келиши тезлашади. Касалликка чидамли навларнинг ҳужайрадаги босим миқдори чидамсиз навга нисбатан юқори бўлади. Масалан, замбуруғда ҳужайрасининг босим кучи 44 атм, ўсимликда 22 атмга тенгдир. Ҳужайранинг тургор ёки плазмолиз ҳолати ҳам касалликнинг кириб келишида муҳим роль ўйнайди. Тадқиқотларнинг кўрсатишича, касалликларнинг кенг тарқалиши ўсимлик ҳужайрасининг плазмолиз ҳолатида кўп учрайди. Физиологик актив моддалар. Айрим ўсимликлар кўпгина биологик актив моддаларни, витаминларни синтез қилади. Масалан, Витамин В, биотин ва бошқалар. Ҳосил бўлган биологик актив моддалар ўсимлик ҳужайрасида патоген микроорганизмлар ривожланишига тўсқинлик қилади.

Алкоидлар, гликозидлар, эфир мойлари, ошловчи моддалар ҳам замбуруғлар ривожланишига салбий таъсир кўрсатади. Фитонцидлар ҳосил қилувчи ўсимликлар (пиёз, чеснок) ўсиш ва ривожланиш жараёнида патоген микроорганизмларга нисбатан чидамлиликни намоён қилади. Фаол иммунитетнинг келиб чиқишида: тезда сезгирлик; ҳимоя некрозларнинг ҳосил бўлиши; фитоалаксинларнинг ҳосил бўлиши; фермент хусусиятининг кучайиши; фагоцитознинг вужудга келиши назарда тутилади. Тезда сезгирлик туфайли ўсимликка кириб келган патоген унинг ўлик ҳужайралар томонидан куршаб олинади. Ўсимликларнинг бундай хусусият факультатив сапрофитлар ва паразитларга қарши яхши натижа беради. Чунки бундай паразитлар тирик ҳужайрада ривожланишга мослашган ҳисобланади. Ўсимлик тўқималарида ҳосил бўлган некрозлар ҳужайранинг нобуд бўлишига олиб келади ва факультатив паразитлар ўлик ҳужайрада сапрофитлар тариқасида яшашни давом эттиради. Тезда сезгирлик туфайли некроз ҳосил бўлиши бошланади. Некроз ҳосил бўлган ҳужайраларда замбуруғ ҳужайраси ҳам бирга ҳалок бўлади. Масалан, ун шудринг замбуруғи Erysiphe poligoni - бедада касаллик келтириб чиқарганда чидамли навларда некроз миқдори кўп бўлади. Замбуруғ гифаси ҳужайрага кириб гаусторий ҳосил қилади ва мицелийни озиқлантиради. Чидамли навларга эса гифа ҳужайрага кириб келиши билан гифа ва ядро қорайиб, тезда гифа билан ҳужайра ядроси ҳалок бўлади. Бу ҳужайралар атрофидаги хужайралар ҳам тезда ҳалок бўлиб ўзига хос зона ҳосил қилади. Масалан, занг замбуруғи ғалла экинларида, картошкада - фитофтора касалликлари ўсимликка кириб келганда ҳужайралар рангсизлашиб улар ҳалок бўлади. Бундай барглар доғларда замбуруғ спораси ҳосил бўлиши билан туғалланади. Касаликка берилувчан навларда касаллик тезда тарқалиб, ўсимликни ўсишдан қолдиради ва ҳосил миқдорини пасайтиради. Ферментни хусусиятларининг кучайиши. Модда алмашиниш жараёнидаги ўзгаришларни келиб чиқиши чидамсиз навларда инфекциянинг

кўпайишига, чидамли навларда инфекциянинг камайишига сабаб бўлади. Касалланган ўсимликларда нафас олиш интенсивлиги ва ферментлар фаолияти ортади. Бу жараён Акад А.Н.Бах томонидан ўрганилган. Бунинг натижасида ҳалок бўлган тўқималар тикланади. Касалланган ўсимликларда нафас олиш жараёнининг фермент фаолиятининг кўпайиши натижасида замбуруғларнинг гидролитик ферментларини миқдорини камайишига олиб келади ва токсинларни парчалайди. Бундай ҳолатга антифермент ва антитоксин ҳолати дейилади. Бундай ҳолат айникса факультатив фитопаразитлар - некротрофларда ёрқин намоён бўлади. Масалан, Карамда илдиз чиришни келтириб чиқарувчи Botrytis cinerеa замбуруғда антитоксинлар ҳосил бўлишида намоён бўлади. Шундай қилиб, парчаланувчи ферментлар таъсирида замбуруғнинг токсинлари ва ферментлари зарарсиз даражадаги моддаларга қадар парчаланади. Ўсимликларнинг чидамлилик даражаси ферментлар фаолиятининг активлигини пасайиши ёки тухтатиш билан боғлиқдир. Парчаловчи ферментлар ўсимликнинг зарарланган жойларини тикланишида ҳам муҳим аҳамиятга эга. Бу жараён зарарланган жойлардан кириб келувчи патогенларнинг ўсимликка кириб келишига механик тўсиқлар - перидермани ҳосил бўлишига олиб келади. F.solani замбуруғи кириб келадиган жойларда перидермаларини ҳосил бўлиши, унда антибиотик моддаларнинг синтез қилиниши замбуруғнинг кириб келишига тўсиқ бўлиб хизмат қилади. Барча ўсимликларнинг касалликлардан ҳимояланиш жараёни ўсимлик ва патоген орасидаги модда алмашиниши билан боғлиқдир. Жумладан, ўсимлик тўқимасида ҳосил бўладиган нуклеин кислоталари, оқсиллар ва ферментлар. Касалга берилувчан ўсимликларда патоген ҳосил қилган моддалар ва ферментлар ўсимлик ҳосил қилган моддаларга ўхшаш бўлади. Касалга чидамли ўсимлик ва патоген орасида ферментлардаги тафовут патогенни ҳалок бўлишига ёки ўсимликни нобуд бўлишига сабаб бўлади.

Касалликка чидамли ўсимликларнинг тўқимасига патогенлар таъсир қилиши натижасида оқсил тузилишида ҳеч қандай ўзгариш амалга ошмайди. Мавжуд оқсиллар ўсимликнинг чидамлилик хусусиятини келтириб чиқаради. Оқсиллар ўсимликда фитоиммунитет ҳосил бўлишида асосий роль ўйнайди. Фитоалоксинлар - ўсимлик тўқимасида ҳосил бўладиган патоген микроорганизмларга таъсир қиладиган антибиотик модда ҳисобланади. Бу моддалар К.О.Мюллер (1939) Метлицкий, Озерецковская (1973) томонидан ўрганилган. Ҳар бир ўсимлик ўзида маълум хусусиятга эга бўлган фитоалоксинлар ҳосил қилиш хусусиятига эга. Масалан, картошкада ришитен, любимин; мошда - пизатин; ловияда - фазеолин; бедада трифолиризин фитоалоксинлари ҳосил қилинади. Фитоалоксин ҳосил қилиш хусусияти маълум тур ёки нав учун хос бўлиб ўзига хос иммунитет келтириб чиқаради. Айрим замбуруғлар ўсимлик фитоалоксинларни парчалаб, унинг чидамлилик хусусиятини пасайтиради. Масалан, F.solani суюқ озиқа муҳитида ўстирилганда ўсимликда ҳосил бўладиган пизатин фитоалоксинни парчалаб, мошнинг фузариоз касаллигига чидамлилигини пасайтириб юборади. Фитоалоксинларнинг ҳосил бўлиши ўсимликларнинг касалликка нисбатан иммунитетлик хусусиятини намоён бўлишидир. Фагоцитоз - ҳужайрага ёд моддаларни қамраб олиш ва парчалаб ташлаш демакдир. Бу назария И.И.Мечников томонидан очилган. Ўсимликларда фагоцитоз ҳодисаси патоген микроорганизми ҳужайрага кириб келганда уни фермент ёрдамида парчалаб йўқ қилинганлигидан уни фаол иммунитетига киритиш мумкин. Фагоцитоз ҳодисаси ўсимликларда илдизда микориза ҳосил қилувчи турларда яққол кўзга ташланади. Масалан, ғалла экинларида сўлиш касалини келтириб чиқарувчи F.oxysporum замбуруғи илдизидаги эндотроф микориза туфайли замбуруғ мицелийси ҳалок қилинади.

$Адабиётлар: 1. Қишлоқ хўжалигида иқтисодий ислохатларни чуқурлаштириш дастури 1998-2000 йиллар.- Т:«Ўзбёкистон» .- 1998 2. К.В.Попкова . Учение об иммунитете растений .- М:.Колос.-1979. 3. К.В.Попкова, З.П Качалова . Практикум по иммунитету растений.- Москва . Колос.- 1984. 4. М.В.Горленко . Краткий курс иммунитета растений к инфекционным заболеваниям . М: Высшая школа.-1973. 5. Л.В.Метлицкий , О.Л.Озерецковская. Фитоиммунитет. М:, Наука.-1963. 6. Р.Пайнтер. Устойчивость растений к насекомўм. М:, ИЛ.- 1953 7. Р.Пайнтер. Устойчивость растений к повреждениям насекомых \ Современные проблемы энтомологии\ М:, ИЛ.-1961. 8. И.Д.Шапиро, Н.А.Вилкова . Устойчивость сельскохозяйственных культур к вредителям. М:, Изд. МСХ СССР, ВНИИ ТЭИСХ.-1975. 9. А.Шералиев. Тутнинг фузариоз касаллиги , Т:,Фан.-1992.$

Ўсимликларнинг ҳимояланиш механизми

20.09.2019

0

68 KB

Похожие