Ўсимликларнинг кўпайиши - Биология - Рефераты

Ўсимликларнинг кўпайиши

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

4183.5 KB

www.arxiv.uz Режа: 1. Юксак ўсимликларнинг генератив (репродуктив ) органлари 2. Мева

www.arxiv.uz Ҳар қайси организм, жумладан ўсимликлар ҳам кўпайиш хусусиятига эга бўлиб, бу хусусиятни йўқотган ўсимликлар ер юзидан йўқолиб кетади. Бундай ҳолат ўсимликлар оламининг эволюцияси давомида кўп марта учраган. Авлод бериш жараёнида ўсимлик тўпининг сони ошса бу кўпайиш бўлади. Кўпчилик ҳолларда айнан шундай бўлади. Ўсимликларнинг кўпайиши учун потенциал имконияти жуда катта бўлиб, кўпайиш орқали ўсимлик ўз турини сақлаб қолади ва янги ҳудудларни эгаллайди. Ўсимликлар кўпайишининг 3 хили мавжуд: булар вегетатив, жинссиз ва жинсий кўпайиш. ВЕГЕТАТИВ КЎПАЙИШИ . Ўсимликнинг вегетатив органлари ёрдамида кўпайишига вегетатив кўпайиш дейилади. Бу кўпайиш ҳам тубан, ҳам юксак ўсимликларга тегишли. Умуман, ҳайвонлардан фарқ қилиб, вегетатив кўпайиш барча ўсимликларга хос. Бу жараён тубан ўсимликлар танасининг бир неча бўлакларга бўлиниб кетиши ёки юксак ўсимликларда илдизпоя, бачки, пиёз, тугунак каби органларни юзага келиши, тананинг айрим қисмларидан бир бутун ўсимлик пайдо бўлиш хусусиятига асосланган. Ҳар қандай ҳолатда ҳам кўпайишнинг манбаи бўлиб куртак хизмат қилади. Лекин бошқа томондан қараганда ўсимлик новдасининг илдиз отиш қобилияти яхши бўлгандагина кўпайиш осон кечади. Кўпчилик сувўтлар, лишайниклар қаттанаси она ўсимликдан осонгина бўлиниб янги ўсимликка айланиши мумкин. Бу вегетатив кўпайишнинг энг содда усули бўлиб, махсус органларсиз амалга ошади. Шу йўл билан айрим гулли сув ўсимликлари ҳам кўпайиши мумкин. Элодея, роголистник каби ўсимликлар бунга мисол бўлади. Табиий ва сунъий вегетатив кўпайиш. Табиий ҳолда вегетатив кўпайишни ўсимликларни янги ҳудудларни эгаллашда аҳамияти катта бўлиб, у кўпинча ўсимликни уруғидан кўпайиши қийин бўлган

www.arxiv.uz шароитларда учрайди. Ўрмонда учрайдиган ўтлар бунга мисол бўла олади. Ёруғликнинг етишмаслиги ва чанглатувчи ҳашаротлар йўқлиги сабабли бу шароитда ўсувчи ўсимликлар уруғ ҳосил қилмайди. Табиатда учрайдиган вегетатив кўпайишни амалиётда қўллаш ҳеч қандай қийинчилик туғдирмайди. Кўпчилик манзарали буталар, кўп йиллик ўтлар ўсимлик тупини бўлиш, илдиз бачкилари билан осон кўпаяди. Бу усулларни хона ўсимликларини кўпайтиришда ҳам қўлланади. Лоладошларнинг қатор вакиллари (пиёз, саримсоқпиёз, лилия, лолалар, гиацинт ва гладиолуслар ва бошқ. ) пиёзини ва илдизтугунагини бўлиш орқали кўпайтирилади. Вегетатив кўпайишнинг қуйидаги табиий усул-лари мавжуд. Булар илдизпоя, тугунаклар, пиёзбошлар ва илдизбачкилари ёрдамида кўпайиш. Ажриқ, ғумай каби ўсимликларни илдизпоя-лари қисқа, куртаклари ўзаро яқин жойлашиб, улардан зич жойлашган новдалар, қамиш ва қиёқда эса илдизпоялар узунлиги сабабли сийрак жойлашган новдалар ўсиб чиқади. Бу кўпайишлар илдизпоя билан кўпайишга мисол бўлади. Тугунаклар ёрдамида кўпайишни зирада яхши кузатиш мумкин. Картошка ва топинамбур ҳам тугунаги орқали кўпаяди. Пиёзбошлар ёрдамида кўпайиш эса лоладош-ларнинг вакилларига хос. Лола, наргиз каби ўсим-ликларда пиёз ер остки қисмида ҳосил бўлса, баъзи ўсимликларда пиёз куртаклари барг қўлтиқлари ёки тўпгулларида ҳосил бўлади. Қўнғирбошда уруғ ўрнида кичкина баргли новдалар ҳосил бўлиб, кейинчалик она ўсимликдан ажралиб ўса бошлайди. Илдизбачкилар билан кўпайишида қўшимча илдизлардан ҳосил бўлган куртаклардан янги ўсимлик ўсиб чиқади. Бундай кўпайишни янтоқда, теракда ва қайрағочда яққол кузатиш мумкин. Қаламчадан кўпайтирилганда ўсимлик тез ўсиб ривожланишидан ташқари у она ўсимлик хусусият-ларини тўлиқ сақлаб қолади. Шу сабабли ток ҳамиша қаламчасидан ўстирилади.

www.arxiv.uz Пархиш усули билан кўпайтириш. Айрим ўсимликларни пархиш ёрдамида кўпайтириш мумкин. Бу усулда кўпайтирилаётган ўсимлик новдаси она ўсимликдан ажратилмаган ҳолда ерга кўмилади, лекин новданинг учи ердан ташқарига чиқиб туради. Маълум вақт ўтгач новданинг ер билан алоқадаги қисмидан илдиз чиқади ва ўсимлик мустақил яшаш имконияти пайдо бўлади. Шундан кейин вегетация даври тугагач уни янги жойга кўчириб ўтказиш мумкин. Пайванд усули билан кўпайтириш. Айтиб ўтилганидек, айрим ўсимликларни қаламчасидан кўпай-тириш қийин, бошқалари эса уруғидан кўпайтирилганда новданинг хусусиятлари сақланиб қолмайди, аксинча унда ёввойилик хусусиятлари устунлик қилиши мумкин. Шундай ҳолатларда ўсимлик пайванд орқали кўпайти-рилади. Бу усулдан мевачилик амалиётида кенг фойда-ланилади. Бунда бир ўсимликка иккинчи ўсимлик қаламчаси уланади. Пайванд қилинадиган ўсимлик пайвандтаг , уланадиган ўсимлик эса пайвандуст деб аталади. Пайванд қилинган ўсимликнинг ўтказувчи тизими ўзаро мос келганда у яхши ўса олади. Одатда пайвандустнинг белгилари устунлик қилади. Лекин пайвандтаг илдиз тўқималаридаги ўзгаришлар содир бўлиб у ҳам бўлажак ўсимликка ўз хусусиятларини ўтказиш мумкин. Кўпинча ёввойи турни пайвандтаг сифатида танланиб, қимматли белгиларга бой маданий турлар (масалан, аччиқ бодомга чучук бодом, наъматакка атир-гул) пайванд қилинади. Уларнинг биридан янги ўсим- ликка чидамлилик хусусиятлари ўтса, бошқасидан эса манзаралилик ёки сифатли мева бериш хусусияти ўтади. Пайвандлашни 2 хили мавжуд. Булар куртак пайванд ва қаламча пайванд . Куртак пайвандда пайвандустидан куртак, иккинчи усулда қаламча олиниб пайвандтагга пайвандланади. Клонлаш усулида кўпайтириш. Кейинги йил-ларда ўсимликшунослик, қишлоқ хўжалиги генетикаси ва селекциясида юксак ўсимликлар тўқимаси ёки ҳужайрасидан янги ўсимлик ўстириш, яъни

www.arxiv.uz клонлаш усули қўлланилмоқда. Шулардан бири ўсимликни пробиркада ( in vitro усулида) кўпайтиришдир. Клонлашнинг моҳияти шундан иборатки, бирин-чидан бирор ўсимликни истаганча миқдорда кўпайти-риш мумкин, иккинчидан эса яратилган ўсимлик она ўсимлик билан генетик жиҳатдан айнан бир хил бўлади. Бу усулнинг қийинлиги шундаки, уни амалга ошириш учун махсус лаборатория ва мураккаб қурил-малар талаб қилинади. Чунки ёруғлик, иссиқлик, намлик каби омиллар оптимал даражада сақлаб турилиши таъминланиши лозим. Лекин бу усул ёрдамида қисқа муддатда жуда кўп миқдорда айнан бир -бирига ўхшаш ўсимликларни яратиш мумкин. Масалан, 1 туп атиргулдан бир йилда 1 млн дан ортиқ янги ўсимлик олиш мумкин. Бундан ташқари клонлаш усулида селекция ишларининг муддатини 3-4 мартага қисқар-тириш мумкин. Шунингдек, ўсимлик касаллик қўзға-тувчи микроорганизмлар, айниқса вируслардан қутилиши мумкин. ЖИНССИЗ КЎПАЙИШ . Жинссиз кўпайиш кўпчилик тубан ўсимликлар (сувўтлар, замбуруғлар), юксак ўсимликлардан спорали юксак ўсимликлар деб аталувчи мохсимонлар ва папоротниксимонларда учрай-ди. Кўпайиш махсус споралар ёрдамида содир бўлади. Споралар – бу махсус ҳужайралар бўлиб, улар митоз ёки мейоз йўл билан ҳосил бўлади. Митоз ёрдамида ҳосил бўлган споралар митоспоралар дейилиб, улар фақат сувўтларида, мейоз ёрдамида ҳосил бўлган споралар мейоспоралар дейилади ва у анча универсал бўлиб юксак спорали ўсимликларда учрайди. Споралар махсус орган – спорангийда шаклла-нади. Спорангий бир ҳужайрали митоспора ва кўп ҳужайрали мейоспора бўлиши мумкин. Ёш спорангийда битта ҳужайра мейоз йўл билан бўлиниб, споралар ҳосил қилади. Споралар етилгач спорангий девори ёрилиб улар ташқарига

www.arxiv.uz чиқади. Қулай шароитга тушган споралардан эса янги ўсимлик пайдо бўлади. ЖИНСИЙ КЎПАЙИШ . Кўпайишнинг бу тури ҳам тубан ўсимликлар, ҳам юксак ўсимликлар учун хос бўлиб, кўпайишнинг такомиллашган усулидир. Бундан фақат бактериялар, айрим сувўтлар ва баъзи такомиллашмаган замбуруғлар истиснодир. Жинсий кўпайишнинг моҳияти эркак ва урғочи ҳужайралар - гаметаларнинг қўшилиб зигота ҳосил қилишидан иборат. Зиготадан эса янги организм ривожланади. Жинсий кўпайиш натижасида ҳосил бўлган янги организмда ҳам она, ҳам ота ўсимликдаги хусусиятлар мужассам бўлади. Оқибатда улар ташқи муҳит таъсирига бардошли, фойдали хусусиятларга бой бўлади. Жинсий кўпайишнинг асл моҳияти ҳам ана шунда. Шунингдек, жинсий кўпайиш натижасида гулли ўсимликларда жуда кўп миқдорда уруғ ҳосил бўлади, бу эса уларнинг кенг тарқалиш имконини беради. Тубан ўсимликларда жинсий кўпайишнинг 3 тури мавжуд. Изогамия . Бу иккита бир хил кўринишдаги ҳаракатчан бир ядроли гаметаларнинг қўшилиши капуля-циясидир. Изогамия типи кўпайишнинг энг содда типи бўлиб, у кўпчилик сувўтлари ва замбуруғларда учрайди. Гетерогамия . Бу кўпайишнинг анча мураккаб-лашган типи бўлиб, унда ўлчами жиҳатдан турли хил, урғочиси йирик, эркаги кичик, ҳар иккаласи ҳам ҳаракатчан бўлган гаметаларнинг қўшилишидир. Бу типдаги кўпайиш, яшил ва қўнғир сув ўтларида учрайди. Оогамия. Бу янада мураккаблашган кўпайишнинг типи бўлиб, у нафақат тубан, балки юксак ўсимликларда ҳам учрайди. Оогамияда қўшилажак гаметалар бир-бири-дан кескин фарқ қилади. Булар гаметаларнинг ўлчами, шакли ва физиологик хусусиятларига тегишлидир. Урғочи гамета йирик ва кам ҳаракат қилади ва унинг тухум ҳужайраси, яъни эркак гамета майда, ҳаракатчан ва сперматозоид деб юритилади.

www.arxiv.uz Оогамия ёрдамида кўпайишни гулли ўсим-ликларда учрайдиганлари янада такомиллашган. Гамета-лар бир-биридан янада кўпроқ фарқ қилиб, уларнинг хивчинлари йўқ, оқибатда мустақил ҳаракат қила олмайдилар ва улар спермия деб юритилади. ЯДРО ФАЗАЛАРИНИНГ ГАЛЛАНИШИ. Юқорида айтилганидек, жинсий жараёнда ҳар бир ўсимликда ҳужайраларнинг қўшилишида хромосомаларнинг сони икки марта ошади. Жинсий кўпайиш вақтида ядро ичидаги хромосомалар бир-бири билан қўшилмайди, аксинча хромосомалар сони икки баробар кўп (2 n ) бўлади ва у диплоид ядро дейилади. Организм ривожлани-шида хромосомалар сонини ортиб кетишининг олдини олувчи жараён ҳам содир бўлади. Бу жараёнда ядро редукцион бўлиниш (мейоз) натижасида иккига бўлинади, яъни тўртта гаплоид хромосомали ҳужайра ҳосил бўлади. Шундай қилиб, ядронинг гаплоид ва диплоид фазалари галланиб туради. Тубан ўсимликларда ядро фазалари галланиши-нинг бошқа вариантлари мавжуд. Яшил сув ўти улотрикс мисолида уни яққол кўриш мумкин. Унинг ҳар бир ипсимон индивиди гаплобионт, яъни ҳамма ҳужайралари гаплоид хромосомалардан иборат. Балоғатга етганда улар танасининг ҳар бир ҳужайрасида митоз (мейоз эмас) натижасида бўлиниб изогаметалар ҳосил қилади. Гамета-лар сув юзасига чиқиб, жуфтлашиб ўзаро қўшиладилар. Диплоид зигота қобиқ билан ўралади ва тиним даврига кетади. Бу давр тугагач, мейоз йўли билан бўлинади. Бунда ҳосил бўлган тўртта гаплоид ҳужайралардан иборат янги индивид юзага келади. Шундай қилиб, улотриксда зиготадан янги авлод юзага келмайди. НАСЛЛАР ГАЛЛАНИШИ. Кўпчилик тубан ва барча юксак ўсимликларда гаплофаза ва диплофазалар галланиши жуда мураккаб насллар галланиши (гаплобионд ва диплобионд) билан боғлиқ. Бунда ҳар қайси келгуси авлод олдингисидан хромосомалар сони кўпинча ташқи кўриниши ва ўлчамлари билан фарқ қилади. Яъни бу даврда икки хил насл, жинссиз насл

www.arxiv.uz спорофит ва жинсий насл гаметофит пайдо бўлади. Бу ҳодисани ўрмон папоротникида яққол кўриш мумкин. Папоротник ўсимлиги – диплобионт. Унинг барг-ларида спорангийлар гуруҳи – соруслар ҳосил бўлади. Спора тутувчи барглар спорофиллар дейилади. Спорангий спорофилларнинг меристемасидан ривожланади ва юмалоқ бўлади. Унинг юқори ҳужайрасидан археспорий тўқимаси ҳосил бўлади. Ички парда – тапетум ҳужайра-ларининг бўлинишидан спороген тўқима вужудга келади. Уларда мейоз бўлиниши натижасида тетраспора етилади. Бу споралар етилгач ташқарига чиқиб шамол ёрдамида тарқалади. Споралар ҳосил қилувчи ўсимликлар споро-фитлар дейилади. Спора ҳосил қилиш йўли билан кўпайиш эса жинссиз кўпайиш дейилади. Қулай шароитга тушган спора ўсади. Унинг гаплоид ядроси митоз йўли билан бўлиниб ўсади ва майса ҳосил қилади. У хромосома сони ва ташқи кўриниши билан диплобионтдан кескин фарқ қилади. Бу кўпҳужай- рали, яшил рангдаги майса, илдизи ва пояси йўқ, тупроққа ризоидлари билан бирикиб туради ва мустақил ўсади. Маълум вақтдан кейин ўсимтанинг пастки туп-роққа қараган томонида гаметангийлар: дастлаб антери-дий, сўнгра архегоний ҳосил бўлади. Улар митоз йўли билан бўлиниб, антеридийдан сперматозоид, архегонийдан эса тухум ҳужайраси етилади. Шундай қилиб, майса жинсий вазифани бажариб, гаметалар ҳосил қилади, шу сабабли у гаметофит ёки жинсий авлод дейилади. Антеридийнинг ичидаги сперматоген ҳужайра-ларида сперматозоид етилади. Улар сувда ҳаракатланиб колба шаклдаги архегонийга тушади. Тушган сперма-тозоидларнинг биттаси тухумҳужайра билан қўшилиб, уни уруғлантиради. Ундан ҳосил бўлган диплоид зигота ўша заҳотиёқ митоз бўлиниб, спорофит насл берувчи муртак шаклланади. Шундай қилиб, папоротникда фақат ядро фазалари галланишидан ташқари, насллар ҳам галланар экан. Ўсимлик айнан ўзига ўхшаш ўсимликни фақат иккинчи авлодда ҳосил қилади.

www.arxiv.uz ЮКСАК ЎСИМЛИКЛАРНИНГ ГЕНЕРАТИВ (РЕПРОДУКТИВ ) ОРГАНЛАРИ 1 ГУЛ Ёпиқ уруғли ёки гулли ўсимликлардагина учрайдиган гул, кўпчилик олимларнинг фикрича, очиқ уруғлиларнинг репродуктив органи, стробиласидан келиб чиққан. Лекин, у одатда икки жинсли ва эволюция жараёнида кучли тараққий этган. Шу боис юқоридаги фикрнинг турли талқинлари мавжуд. Ёпиқ уруғлилар мезозой эрасининг ўрталарида Осиё қитъасининг жанубий шарқий қисмидаги Ангарада пайдо бўлган. Худди шу даврда ҳашаротларнинг ҳам пайдо бўлиши ёпиқ уруғлиларни кенг тарқалишига, кўп ерлардан очиқ уруғлиларнинг сиқиб чиқаришига сабаб бўлган. Гуллар новданинг учки ёки ён меристемаларидан ҳосил бўлади. Ўзида ҳам спора, ҳам жинсий органи мавжуд махсус репродуктив орган ҳисобланади. Гулда ҳам спорогенез, ҳам гаметогенез, ҳам жинсий жараён содир бўлади. Ўсимлик маълум ёшга етгач кўпайиш орган-ларини ҳосил қилади. Бу органларга генератив органлар деб юритилади. Генератив органларга гул ва ундан ривожланган уруғ ва мева киради. Бир ва икки йиллик ўсимликлар ўз ҳаёти давомида бир марта гуллаб уруғ беради. Кўп йиллик ўсимликлар эса ҳаёти давомида кўп марта гуллайди ва уруғ беради. Бундай ўсимликлар поликарп ўсимликлар дейилади. Шундай ўсимликлар борки, улар кўп йил яшаса-да умрида бир марта гуллайди. Буларга агавалар, айрим бамбуклар, шунингдек бизда ўсадиган Ferula туркумига мансуб айрим йирик соябондошлар киради. Ўз умрида бир марта гуллайдиган ва уруғ берадиган бундай ўсимликларни монокарп ўсимликлар дейилади. ГУЛНИНГ ТУЗИЛИШИ ВА УНИНГ ҚИСМЛАРИ. Гул аслида шакли ўзгарган новда бўлиб, унинг қисмлари бажарадиган вазифасига кўра

www.arxiv.uz метаморфозга учраган. Тўлиқ гул қуйидаги қисмлардан: гулбанди, гулўрни, гул-қўрғон, гултожи, чангчи ва мевачидан иборат. Гулбанди гулни новдага бириктириб туради. Гулбандининг юқори қисми кенгайган бўлиб, у гулўрни деб юритилади. Гулнинг қолган барча қисмлари ана шу гулўрнига бириккан бўлади. Гулкоса гулнинг ташқи қисми. У кўк рангдаги баргчалардан иборат бўлиб, улар гулкосачабарглар деб юритилади. Уларнинг сони турли ўсимликларда турлича бўлади. Масалан, крестгулдошларда 4 та, раъногулдош-ларда 5 тадан бўлади. Гулкосачабарглар алоҳида ёки қўшилиб ўсган бўлади. Асосий вазифаси гулнинг ички нозик қисмларини ҳимоя қилишдан иборат. Гулкоса шаклига кўра трубка ва қўнғироқсимон бўлади. Гултожи сингари у ҳам актиноморф ва зигоморф бўлиши мумкин. Косача одатда гул очилгач тушиб кетади (қизғалдоқларда). Лекин бошқа ўсимликларда, хусусан, лабгулдошларда у сақланиб қолади. Баъзи ўсимликларда косачабарглар ёрқин рангда бўлади. Масалан, акантолимонда у оқиш, Туркманистон тоғларида ўсувчи лабгулдошлар вакили Hymenocrafer да қизил рангда бўлади. Гулкоса аслида учки барглардан келиб чиққан. Буни унинг анатомик, морфологик тузилиши ва барг билан боғланганлиги исботлайди. Гултожи одатда чиройли рангларга бўялган бўлади. У тўғри, яъни актиноморф ва нотўғри яъни зигоморф бўлади. Актиноморф гулларда тожбаргларнинг ўлчами ва шакли бир хил, симметрик жойлашган бўлади (масалан, наргиз). Зигоморф гулларда эса тож баргларнинг шакли ва ўлчами ҳар хил, симметрик жойлашмаганлиги учун ундан фақат битта текислик ўтказиш мумкин (масалан, горох). Шунингдек ассиметрик гултожи ҳам бўлиб, ундан биронта ҳам текислик ўтказиб бўлмайди. Гултожининг ранги ундаги пигментларга боғлиқ. Оқ рангли гултожибаргларда эса пигментлар бўлмайди. Бу ранглар ҳашаротларни жалб қилиш учун хизмат қилади. Гултожининг асосий вазифаси эса чангчи ва уруғчиларни ҳимоялашдан иборат. Гултожи ва гулкоса биргаликда гулқўрғон деб юритилади (17-расм).

www.arxiv.uz Айнан гултожи гулнинг қиёфасини белгилайди. Ўлчами, шакли ва рангининг турли - туманлиги билан гулнинг бошқа қисмларидан ажралиб туради. Гултожилар қўшилиб ўсган ёки айри ўсган бўлади. Айри ўсганда улар алоҳида гултожидан иборат бўлади. Қўшилиб ўсганда эса пастки қисми трубкадан иборат, тепа қисми ажралган, одатда тишчали ёки бўлинган бўлади. Трубканинг узунлиги чангланиш жараёни билан боғлиқ. 17- расм. Гул тузилишининг умумий схемаси 1- гулбанди; 2-гулўрни; гулқўрғон; 4- тожбарглар; 5- гултожи; 6- чангчилар (а- чангчи, б- чангчи ипи); 7- уруғчи (в-оғизча, г- устунча, д-тугунча). Гулнинг симметриясини айнан гултожи белги-лайди. Актиноморф гултожлар одатда нисбатан примитив оилалар – айиқтовондошлар, раъногулдошлар, чиннигул-дошлар, лоладошларда учрайди. Лекин соябонгулдошлар, шўрадошлар, баъзан қоқидошлар сингари тараққий этган оилаларда учрайди. Бу ҳодиса ҳашаротлар билан чангла-ниш жараёнида танлаб чангланиш оқибатида юзага келган. Айиқтовондошлардан аконит ва делфиниумда зигоморф гуллар ҳосил бўлаётганлигини эслатиш кифоя. Ассимметрик гултожи ҳам бўлади, лекин улар ўсимликлар оламида жуда кам учрайди (канн ўсимлигида).

www.arxiv.uz Гултожи афтидан чангчидан келиб чиққан. Буни нилуфар ўсимлигидаги гултожи ва чангчилар ўртасида гултожисифат оралиқ органнинг мавжудлиги исботлайди. Гултожи томондаги чангчилар ҳам ичкаридагилардан кичик. Гултожининг чангчилардан келиб чиққанлигини анатомик тадқиқотлар ҳам тасдиқлайди. Гул аъзоларидан ташқари гулда нектардонлар ҳам мавжуд. Нектардонлар кўпинча диск шаклида бўлади ва тугунчанинг асосида жойлашади. Шу шаклдаги нектарник-лар нормушкдошлар, зарангдошлар, тошбақатолдошлар, узумдошлар ва ялпиздошларга хос. Зирадошларда нектар берувчи диск тугунчанинг устида, очиқ ҳолда жойлашган. Шу сабабли бу ўсимлик-ларни чанглатишга мослашмаган оддий чанглатувчилар, асосан пашша ва қўнғизлар чанглатади. Нектарда турли хил қанд (25-75%) ва кам миқдорда бошқа органик ва ноорганик бирикмалар бўлади. Гулдаги нектарнинг миқдорини қуйидаги рақам-лардан кўриш мумкин. 1 г асал йиғиш учун ари оқ акация-нинг 1500 та гулига ёки 1 кг асал йиғиш учун тахминан себарганинг 6 млн та гулига қўниши керак. Гулнинг асосий қисми чангчи ва уруғчилар ҳисобланади. Алоҳида олинган чангчи, уни микроспо-рофилл деб юритилади, одатда чангчи ипи ва чангдондан иборат. Чангдоннинг ўртасидан боғлагич ўтган, қайсиким аслида чангчи ипининг давоми ҳисобланади. Боғлагич чангдонни иккига бўлиб туради. Ҳар қайси бўлакни ҳам ўртасидан тўсиқ ўтган. Шундай қилиб, ҳар қайси чангдон 4 та чанг уясидан иборат. Чангчилар гулда 1 тадан бир нечта, ҳатто ўнтагача бўлиши мумкин. Унинг сони бир турга мансуб ўсимликларда одатда бир хил, шу сабабли бу асосий систематик белгилардан бири ҳисобланади. Масалан, толда 2 та, ғаллаларда, гулсафсардошларда улар-нинг сони 3 та, қоқидошларда 5 та, лоладошларда 6 та, дуккаклиларда 10 та ва ҳоказо. Гулдаги чангчилар тўплами эса андроцей дейилади. Одатда бир туркумдаги ўсимликларда чангчилар-ни сони бир хил бўлади. Баъзан битта ўсимликдаги чангчи ипининг узунлиги ҳар хил бўлади.

www.arxiv.uz Масалан, карамдош-ларда 2 та қисқа ва 2 та узун ипли чангчилари бор. Бир қанча оилалардаги ўсимликларнинг чангчилари қўшилиб ўсган. Мелия дарахтининг 10 та чангчиси қўшилиб най ҳосил қилиб ўсган. Дуккаклиларда эса 9 та чангчи қўши-либ, 1 таси эса айри ўсади. Андроцейнинг хилма- хиллиги К.Линнейга ўсимликлар систематикасини яратишга асос бўлган. Чанг иплари баъзан жуда узун бўлади ва гулқўрғондан ташқарига чиқиб очилиб туради (цезаль-пинияда), баъзан эса жуда қисқа бўлади (картошкада). Чангдонда чанг етилади. Чангларнинг ўлчами кичик, одатда 5-150 мкм га тенг бўлади. Шакли эса шар ва овал шаклда, таркиби кўплаб озиқ моддалар: қанд, ёғ, минерал тузлар, оқсил ва витаминларга бой. Гулда битта ёки бир нечта уруғчи бўлиши мумкин. Гулдаги уруғчилар тўпламини гинецей деб юритилади. Уруғчи уруғлангандан сўнг мева ҳосил бўлади, шу сабабли уни баъзан мевачи ҳам деб юритилади. Уруғчи одатда 3 қисмдан: тугунча, устунча ва оғизчадан иборат. Оғизча турли тузилишга эга, лекин уларнинг ҳаммаси чангни яхши ушлаб қолишга мослашган. Устунча қабул қилинган чангни тугунчага ўтказиш вазифасини бажа-ради. Тугунча ичида уруғмуртак жойлашиб, уруғланиш жараёнидан кейин унда уруғ етилади. Тугунчадан мева, тугунча деворидан эса мева қати ҳосил бўлади. Устунча одатда оғизчани тепага кўтариб яхши чангланишга имконият яратади. Уруғчи морфологик жиҳатдан жуда хилма-хил. Унинг тузилиши турнинг тараққиёт даражаси, систематикаси ва мослашувини кўрсатади. Кўпчилик примитив ўсимликларда (айиқтовон-дошлар, магнолиядошлар, лолақизғалдоқ ва бошқ.), шунингдек шамол ёрдамида чангланувчи (масалан, ғалладошлар)да устунча тараққий этмаган. Бошқа гуруҳ (масалан, лоладошларда) ва шамол билан чангланувчи ўсимликларда аксинча устунча жуда узун (18- расм). Уруғчи баргдан келиб чиққан. Буни биринчи бўлиб Гёте айтган эди. Лекин кейинги тадқиқотлар буни рад этади. Айни пайтда уруғчи қадимги очиқ уруғлилар-нинг мегаспорофиллидан келиб чиққан, деб ҳисобланади.

www.arxiv.uz Агарда гулда ҳам андроцей, ҳам гинецей бўлса, у икки жинсли гул дейилади. Бир жинсли гулларда фақат андроцей ёки гинецей бўлади. Фақат андроцейи бўлган гуллар бир жинсли эркак гул , фақат гинецейи бўлган гуллар эса бир жинсли урғочи гул дейилади. Эркак ва урғочи гуллар битта ўсимликнинг ўзида жойлашган бўлса, булар бир уйли ўсимлик дейилади. Масалан, ёнғоқнинг ёш новдалари учида урғочи гуллар, икки йиллик новдаларида кучала тўпгулда эса эркак гуллари жойлашган. Демак, бу ўсимлик бир уйли ҳисоб-ланади. Агарда эркак гуллари бир ўсимликда, урғочи гул-лари бошқасида жойлашган бўлса, икки уйли ўсимлик дейилади. Исмалоқ, наша, тол, терак, облипеха, арча, айлант ва бошқалар бунга мисол бўлади. 18- расм. Гулнинг турли - туманлиги. Қўшгулқўрғонли гуллар:1- тўғри (юлдузўт), 2- нотўғри: а- моносимметрик (яснотка), б- асимметрик (валериана); о ддий гулқўрғонли: 3- тожсимон (пролеска), 4- косачасимон (ильм); гулқўрғонсиз (тол): 5- эркак, 6- урғочи. Бўлинган тожбаргли гуллар: 7- кўптожбаргли (магнолия), 8- тўрттожбаргли (чистотел); қўшилиб ўсган тожбаргли: 9- карнайсимон (наврўзгул), 10- тилсимон (сачратқи), 11- қўнғироқсимон (қўнғироқгул), 12- капалаксимон (бурчоқ).

www.arxiv.uz Ёпиқ уруғлиларнинг катта кўпчилигининг гуллари икки жинсли. Очиқ уруғлиларда эса аксинча бу камдан-кам ҳолатларда учрайди. Лекин фақат айрим ёпиқ уруғли-ларда гуллари бир жинсли. Икки жинсли гуллар бел- гиси билан белгиланади ( - Марс планетаси белгиси: қилич ва қалқон; - Венера планетаси белгиси: ручкали ойна). Кўпчилик ўсимликларда икки жинсли гуллар қаторида айрим жинсли гуллар учраб, улар турлича ком-бинацияда бўлади. Бундай гуллар кўпуйлилик ёки кўп-никоҳлилик (полигамлик) деб аталади. Кўпчилик заранг- ларда ва торондошларда учрайди. Кейинги пайтларда эса урғочи икки уйлик ҳодисаси, яъни икки жинсли ва урғочи гулларнинг биргаликда учраши кўп учрамоқда. Кам ҳолларда гулнинг жинсий орган сифатидаги фаолияти тўлиқ редукциялангани ва стериль гуллар ҳосил бўлгани кузатилади. Ҳашаротларни жалб этишга хизмат қилувчи бу гуллар чеккада, ўртада эса икки жинсли гуллар жойлашади (кунгабоқар, калина). Кўпчилик алоҳи-да жинсли гулларда қарама-қарши жинснинг изларини топиш мумкин ва бунинг турли изоҳлари мавжуд. Гулнинг тузилишини формула шаклида ифодалаш мумкин. Бунинг учун унинг қисмлари қуйидаги белгилар билан ифодаланади: гулкоса-Са ( Calyx ); гултожи-Со ( Corolla ); гулқўрғон-Р ( Perigonium ); андроцей-А ( Androe - ceum ); гинецей-С ( Gynoeceum ). Гулларнинг типи ҳам шартли белгилар билан ифодаланади: - бир жинсли урғочи гул; - бир жинсли эркак гул; - зигоморф гул; - актиноморф гул; ( )- бирикиб ўсганлигини билдиради. Гул қисмларининг сони эса рақамлар билан ифодаланган: Ca 5 , Co 6 . Мабодо уларнинг сони 10 тадан ошса- белгиси қуйилади. Мисол учун, сабзининг гул формуласи қуйида-гича ифодаланади: Са 5 Co 5 А 5 G (2)

www.arxiv.uz ТЎПГУЛ, УНИНГ ТИПЛАРИ . Аксарият ўсимлик-ларда гуллар тўп- тўп бўлиб жойлашади ва улар тўпгуллар дейилади. Тўпгулларнинг шакли, ўлчами ва ундаги гуллар сони турлича бўлади. Тўпгулларда гуллар унинг биринчи тартиб ўқида жойлашган бўлса оддий тўпгул , иккинчи ёки учинчи тартибдаги ўқига ўрнашган бўлса мураккаб тўпгул дейилади. 19-расм. Оддий тўпгуллар. А- бошоқ, Б- сўта, В- шингил, Г- кучала, Д- соябон, Е- бошча, Ж- саватча (узум шингили). Оддий тўпгуллар. Бу тўпгулларнинг қуйидаги типлари мавжуд. Бошоқ. Бундай тўпгулнинг асосий ўқида бандсиз ёки бандли гуллар зич жойлашади (зубтурум, тизимгул ва бошқалар). Шингил ёки шода. Бунда асосий гул ўқида гулбандига эга бўлган гуллар якка-якка жойлашади Оддий қалқон. Асосий гул ўқининг пастида жойлашган гул бандлари узунроқ бўлиб, гулнинг ҳаммаси бир текис жойлашади (олма, нок ва дўлана).

www.arxiv.uz Сўта. Битта этдор йўғон ўқда бошоқдаги сингари бир неча гуллар жойлашади (маккажўхори). Соябон. Тўпгулнинг асосий ўқи қисқа, барча гулларнинг гулбандлари шу ўқ ичидан чиққан каби жойлашади (гилос, нок, пиёз, примула). Бошча. Асосий ўқ бироз кенгайган, гуллар бандсиз ёки қисқа бандли бўлади (себарга). Саватча. Асосий ўқ «саватчага» ўхшаш кенгайган бўлиб, майда ўтроқ гуллар зич жойлашади. Булар кунгабоқар, бўтакўз, қоқида учрайди (19- расм). Мураккаб тўпгуллар. Гул ўқининг ўсишига қараб мураккаб тўпгуллар симподиал ёки аниқ ва моноподиал ёки ноаниқ тўпгулларга бўлинади. Симподиал тўпгулнинг ўқи гул билан тугайди, гулларнинг очилиши учидан ён новдаларга томон, гуллар бир текисликда жойлашганда гуллаш марказдан четга томон боради. Моноподиал тупгулнинг ўқи узоқ ўсиб, гулларнинг очилиши асосидан учига томон, гуллар бир текисликда жойлашганда эса марказга томон боради. Симподиал гуллар ўз навбатида қуйидаги типларга бўлинади (20- расм): Монохазий . Бу тўпгул икки хил бўлади: гажак ва илонизи тўпгул. Гажак тўпгулнинг ўқи бир томонлама ўрнашиб буралган бўлади (кампирчопон). Илонизида ўқи икки томонлама бирин-кетин ўрнашган бўлиб, илонизига ўхшайди (мингдевона). Дихазий (айри тўпгул) . Унинг асосий ўқи гул билан тугайди. Ёнидаги ўзаро қарама-қарши ўқлар ўсиб, улар ҳам гул билан тугайди (чиннигуллилар ва мелияда). Плейохазий (сохта соябон тўпгул). Тўпгулнинг асосий ўқи қисқарган, атрофда доира ҳолида ўрнашган бир қанча ўқлардан ташкил топган тўпгуллар жойлашади (сутламадошларда).

www.arxiv.uz Тирс. Тўпгулнинг марказий ўқида бир неча оддий тўпгуллар жойлашади (лабгулдошлар, капалакгулдошлар, сигирқуйруқдошлар). Моноподиал тупгулларнинг эса қуйидаги типлари мавжуд (21- расм): Мураккаб шингил ёки шода. Гулнинг асосий моноподиал ўқи узоқ муддат ўсади ва ундан бир нечта шохчалар, бу шохчалардан иккинчи тартибли шохчалар ривожланади ва уларда гуллар ҳосил бўлади (қашқарбеда). Мураккаб соябон тўпгуллар. Асосий гул ўқи қисқариб, 20- расм. Симподиал тўпгуллар А-монохазий, Б-дихазий, В-плейохазий, Г-тирс.

www.arxiv.uz 21-расм. Моноподиал тўпгуллар. А-мураккаб бошоқ, Б-мураккаб соябон, В-шингил. унда катта ўрама барг жойлашади. Бу баргнинг қўлтиғида оддий соябон гуллар ўсиб, улар биргаликда мураккаб соябон тўпгулларни ташкил қилади (соябон-гулдошлар). Мураккаб бошоқ . Ташқи кўринишидан мураккаб шодага ўхшайди. Марказий ўқда бир неча бошчалар зич ўрнашган (арпа, буғдой). Мураккаб рўвак. Оддий бошоқлар узун шохланган бандлари билан марказий ўқда иккинчи ва учинчи тартиб шохчалар ҳосил қилади (шоли, сўли, тариқ, қўнғирбош). ГУЛЛАШ ВА ЎСИМЛИКЛАРНИНГ ЧАНГЛАНИШИ . Гуллашнинг моҳияти чангдоннинг ёрилиб чангни қабул қилишга тайёр турган оғизчага тушиши билан белгиланади. Ўсимлик гуллашдан олдин ғунча ҳосил қилади. Ғунчанинг гулкосабарглари билан тожбарглари-нинг пастки қисмлари юқорига тез ўсади ва очилади. Айни пайтда чангчилар ва уруғчилар ҳам очилади. Шу ҳодиса гуллаш деб аталади. Гуллашнинг тугаши гултожи-нинг, баъзан гулқўрғоннинг сўлиши билан белгиланади. Лекин айрим ўсимликлар, масалан сохта каштанда гултожи гуллашдан кейин ҳам анча кун сақланиб туради. Алоҳида гулларнинг гуллаш муддати турлича: бир неча соатдан – бир неча ҳафтагача (масалан, архидеяларда). Гулнинг очилиши маълум ҳарорат ва намликни талаб этади. Шу сабабли айрим гуллар эрталаб очилса, бошқалари пешинда ёки кечқурун очилади. Чангланиш. Гулдаги чанг уруғчининг тумшуқ-часига бориб тушиши чангланиш дейилади. Чангчидан чиққан чанг уруғчи тумшуқчасига турли йўллар билан келиб тушади. Агарда гул икки жинсли бўлиб ундаги чанг шу гулнинг уруғчисини тумшуқчасига келиб тушса бу жараён ўз-ўзидан чангла-ниш, яъни автогамия (юнон. а вто-ўзи ) деб юритилади.

www.arxiv.uz Битта ўсимлик гулининг чанги бошқа ўсимлик гулидаги уруғчининг тумшуқчасига тушганда эса четдан чангланиш, яъни ксеногамия (юнон. к сенос-бегона ) дейилади. Бир ўсимлик гулидаги чанг шу ўсимликдаги бошқа гул мевачасига келиб тушса гейтеногамия (юнон. г ейтон-қўшни ) дейилади. Ксеногамиянинг биологик нуқтаи-назардан устун-лиги шундаки, унга генетик белгилар алмашинуви содир бўлиб, турлар ўртасида хилма-хилликни ва келгусида мослашувчанликни оширади. Автогамиянинг устунлиги эса бу чангланишда тур-даги белгилар мустаҳкамланади, селекцияда эса соф инди-вид ажратиб олишда фойдаланилади. Гейтеногамия кўп гулли тўпгулларга эга бўлган ўсимликларда содир бўлади (масалан, қоқидошларда). Генетик нуқтаи назардан у автогамияга тенг бўлиб, унда индивидуал белгиларни алмашиниши юзага келади. Гулларда ўз-ўзидан чангланишдан қочиш учун турли мослашувлар мавжуд. Бу дихогамия дейилади ва чангчи билан уруғчининг турли муддатларда етилиши натижасида содир бўлади. Чангчиларнинг уруғчиси олдин етилиши протерандрия , (юнон. proteros -эртароқ, andros -эркак) уруғчининг чангчилардан олдин етилиши протеро-гиния (юнон. gine -аёл) дейилади. Протерандрия чиннигулдошлар, ёронгулдошлар, гулхайридошлар, қоқидошлар, лоладошларда учраса, протерогиния карамдошларнинг кўпчилигида, раъногул-дошлар ва ҳилолдошларда учрайди. Табиатда протеран-дрия кўпроқ учрайди. Афтидан уруғчига нисбатан чеккада жойлашган чангчилар эртароқ етилса керак. Айрим ўсимликларнинг гулларидаги устунча чанг-чилардан анча узун, бошқаларида эса устунча жуда қисқа, чангчи иплари анча узун бўлади. Бу ҳодиса гетеростилия (юнон. гетерос-ҳар хил; стюлос- устунча) дейилади. Гетеростилиянинг мавжудлиги гейтеногамия ҳодисасидан ҳимояланиш деб

www.arxiv.uz қаралади. Бу ҳодисани наврўздошлар, газакдошлар ва бошқаларда кузатиш мумкин (22- расм). Четдан чангланишда чанг уруғчи тумшуғига турли воситалар ёрдамида келиб тушади. Кўп ҳолларда чанг ҳашарот ва шамол ёрдамида, баъзида эса сув, ҳатто қушлар ёрдамида олиб келинади. Шундай қилиб, чангланиш усулига кўра энтомофилл – ҳашаротлар ёрда-мида, анемофилл – шамол ёрдамида, гидрофилл – сув ёрдамида ва орнитофилл – қушлар ёрдамида чангланувчи ўсимликларга бўлинади. 22- расм. Гетеростилия ҳодисаси Дастлабки ёпиқ уруғлилар афтидан ҳашаротлар ёрдамида чангланган. Ўша даврда эса Ер юзида очиқ уруғлиларнинг салмоғи катта бўлган ва ҳашаротлар ёрдамида чангланиш ёпиқ уруғлиларнинг ҳукмронлиги даврида кўпайган. Ёпиқ уруғлиларнинг шамол ёрдамида чангланиши эса эволюциянинг кейинги даврида пайдо бўлган. Анемо-филл ўсимликлар филогенетик жиҳатдан анча ёш ўсим-лик. Гидрофилия принцип жиҳатдан анемофилиядан, энтомофилия эса орнитофилиядан фарқ қилмайди. Ўз-ўзидан чангланиш ҳам иккиламчи ҳодиса. Афтидан қандайдир ҳолатлар ўсимликларни ўз-ўзидан чангланишга мажбур этган. Ушбу чангланишдан ҳосил бўлган авлоднинг насли бой эмас, шу сабабли у кучсиз бўлади.

www.arxiv.uz Бинобарин, ксеногамия натижасида тўлақонли авлод ҳосил бўлади. Шу нуқтаи назардан икки ўйлилик ҳодисаси бир ўйлиликка қараганда прогрессив ҳисобла-нади. Ўсимликлар чангланиш усулига қараб турли хил хусусиятларга эга бўлади. Энтомофилл ўсимликларнинг гули йирик ўткир рангда ва гулида нектар безлари бўлади. Одатда улар чуқур жойлашади. Шунингдек, уларнинг чанглари йирик ва ёпишқоқ бўлиб ҳашарот оёғига ёпишишга мослашган. Гулли ўсимликларнинг аксарияти ҳашаротлар ёрдамида чангланади. Эволюция жараёнида гулли ўсим-ликлар ва ҳашоратларнинг бир даврда пайдо бўлгани ва уларни ўзаро мутаносиб ривожланганлиги маълум. Фақат ҳашоратлар туфайлигина турлар хилма-хиллиги кўпайган. Баъзан бу икки туркум вакиллари бир-бирисиз кўпаймас-лиги мумкин. Айнан маълум ҳашаротлар гуруҳи етишма-ганда айрим ўсимликлар мутлақо чангланмайдилар. Энтомофилл ўсимликлар нектар безларидан яхши ҳид тарқатиш орқали ҳашаротларни жалб қилади. Ҳар қайси ўсимликнинг ўз ҳиди, шу сабабли ўз ҳашаротлари мавжуд. Айрим энтомофилл ўсимликларга ҳашаротлар чанг йиғиш учун келади. Наматак ва лолақизғалдоқ чанглари оқсилга бой (15-30%) бўлиб, арилар улардан личинкалари учун озуқа тайёрлайдилар. Орнитофилл ўсимликлар одатда фақат тропик ўрмонларда учрайди, чунки бу жойларда кичик қушлар яшайдилар. Бу гуруҳга мансуб ўсимликлар гулининг рангдорлиги ва нектарининг мўллиги билан характер-ланади. Гули йирик, шу сабабдан айрим тропик ўсимлик-ларни ҳатто кўршапалаклар чанглатади. Анемофилл ўсимликлар кўп эмас. Улар ёпиқ, уруғлиларнинг тахминан 10% ини, мўътадил иқлимнинг ўрмон зонасида 20% ни ташкил этади. Уларнинг гули ҳашаротлар билан чангланадиган ўсимликларникидан кескин фарқ қилади. Гуллари кўримсиз ёки ранглари қарийб вегетатив органининг

www.arxiv.uz рангига ўхшаш. Уларнинг гулқўрғонлари бўлмайди. Чанглари майда, енгил ва кўп миқдорда ҳосил бўлади. Анемофилл ўсимликларга бошоқдошлар, якан-дошлар, ҳилолдошлар, қоқидошлар, шунингдек, каноп ва чаёнўт; дарахтлардан – қайин, терак, тол, қайрағоч, эман, ёнғоқ, тут, чинор ва бошқалар киради. Бу гуруҳдаги ўсимликлар одатда икки жинсли гулларга эга бўлиб, чангчилари узун тебраниб турувчи шохларда жойлашади. Енгил ва қуруқ чанглари узоқ-узоқларгача учиб бориши мумкин. Чангланиш муваффақиятли бўлиши учун айрим ўсимликлар, масалан, бошоқдошларда чангчиларни барча- 23- расм. Гунафша 1. Меваси клейстогам гулдан ривожланган ўсимлик; 2. КлГ- Клейстогам гул; М-мева; си сутканинг фақат маълум вақтида очилади, яъни чанг-ланиш эҳтимолини оширади. Гидрофилия усулида чангланиш табиийки сув ўтларида учрайди. Булар зостера, наяда, роголистник ва бошқалар. Бу ўсимликлар чангида экзина қавати йўқ, сувда енгил ҳаракатланиши учун узунчоқ ипга ўхшаш шаклда.

www.arxiv.uz Айрим ўсимликларда, жумладан гунафша, тегма-нозик, ерёнғоқларда чангланиш гул очилмасдан содир бўлади. Бундай чангланиш хусусиятига эга бўлган ўсимликлар клейстогам (юнон. клейстос-ёпиқ ) ўсимлик-лар дейилади (23 - расм). Юқорида айтилганлардан хулоса шуки, гулли ўсимликлар жуда хилма-хил усулларда чангланади. Бир турга мансуб ўсимликнинг ўзи турли хил воситалар ёрдамида чангланиши мумкин. Масалан, каштан дарахти ҳам шамол, ҳам ҳашарот ёрдамида чангланади. Уруғланиш. Чангланишдан кейин уруғланиш содир бўлади. Уруғланиш содир бўлгунга қадар эса маълум вақт ўтади. У турли ўсимликларда турлича бўлиб, масалан, эманда – 12-14 ой, ольхада – 3-4 ой, орхидеяда – одатда бир неча ҳафта давом этади. Кўпчилик ўсимликларда чангла-нишдан уруғланишгача бўлган давр 1-2 сутка, тегманозик-да – 2 соат, кўк саққизда – 15-45 минутга тенг. Ҳарорат эса бу жараённи тезлатади. Бу мураккаб жараён қуйидагича кечади. Чанг ҳали чангдонда турган давридаёқ жиддий ўзгаришларга учрайди. Чанг донасининг ядроси микроспора ичида турган пайтда бўлиниб 2 та, ҳужайра ҳам бўлиниб 2 та гамета, яъни спермия ҳосил қилади. Бу икки ҳужайра чанг трубкасидан микропиле орқали муртак халтасига томон ҳаракатланадилар. Бу ерда чанг трубкаси ёрилиб, уларнинг бири тухум ҳужайраси, иккинчиси эса муртак халтасининг иккиламчи ядроси билан қўшилади. Биринчи ҳужайранинг қўшилишидан уруғ муртак, иккинчисидан эса эндосперм ҳосил бўлади. Бу жараён шу сабабли қўш уруғланиш дейилади ва уни 1898 йилда рус олими С.Г.Навашин ихтиро қилган. Ушбу жараён фақат ёпиқ уруғлиларда кузатилади. Уруғланган тухумҳужайра парда билан ўралиб тиним даврига кетади. Бу давр турли ўсимликларда турлича бўлади. Масалан, ғалладошлар ва қоқидошларда бир неча соат давом этади. Сўнгра тухумҳужайра иккига, чанг йўлига қараган терминал, унга тескари томонда базал ҳужайраларига

www.arxiv.uz бўлинади. Бу жараён узунасига ва кўнда-лангига қараб бир неча марта такрорланишидан ҳамма томони тўрт бурчак ҳужайралар юзага келади. Бу ҳужайраларнинг ҳар бири ҳам бўлиниб, октанг (лот. окто-саккиз ) деб аталувчи ҳужайралар ҳосил бўлади. Шу вақт мобайнида базал ҳужайра кўндаланг тўсиқлар билан ажратилиб, тортма ҳосил қилади. Тортма эмбрион пайдо қилувчи терминал ҳужайранинг озиқ моддаларини эндосперм жойлашадиган эмбрион халтаси бўшлиғига суриб туширади. Эндосперм махсус тўқимага айланиб уруғдаги озиқ моддаларни тўплай бошлайди. Тортманинг учидаги ҳужайра ўсиб пуфаксимон найга ўхшаб, гаустория сўрғичга айланади. Октанг ҳужайраларининг остки қисмидан новда апекси, уруғпалла, унинг устида гипокотиль тараққий этади. Уруғпаллалар ва тортма ўртасидаги пастки ҳужай-ралардан бирламчи илдиз ҳосил бўлади. Уруғмуртак аста-секин уруққа айланади. Инти-гументлардан пўст, нуцеллусдан перисперм ҳосил бўлади. Тугунчанинг ҳамма қисми мевага айланади. Апомиксис . Жинсий ҳужайралар қўшилишида уруғланмаган тухумҳужайрадан янги организм ривож-ланиши апомиксис дейилади (юнон. а n о-инкор, миксис-қоришиш ). Бу ҳодиса кўпинча қоқидошлар, раъногул- дошлар ва ғалладошлар сингари эволюцион жиҳатдан тараққий этган оилаларда кузатилганлиги сабабли, апомиксис келгусида жинсий кўпайиш ўрнини эгаллайди, натижада янги ўсимликлар гуруҳи пайдо бўлади, деган фикрлар билдирилмоқда. Айрим ўсимликларда уруғмуртаги тухумҳужайра уруғланмасдан ривожланади. Бу ҳодиса партеногенез дейилади. Уруғланмасдан мева ҳам ҳосил бўлиши мумкин, лекин унинг уруғи пуч бўлади. Бу ҳодиса эса партенокарпия дейилади.

www.arxiv.uz МЕВА Меванинг тузилиши ва типлари. Мева фақат ёпиқ уруғли ўсимликларга хос. У гулнинг уруғланишидан кейин содир бўладиган ўзгаришлар натижасида ҳосил бўлади. Мева уруғнинг етилишига, ҳимоя қилинишига, тарқалишига хизмат қилади. Уларнинг морфологик тузилиши хилма-хилдир. Меваларнинг хилма-хиллиги қуйидаги 3 та белгилар билан белгиланади: 1) мева қатининг тузилиши; 2) очилиши ва тўкилиш усули; 3) тарқалиш билан боғлиқ хусусиятлар. Айтиб ўтганимиздек, мева уруғчининг тугунчаси-дан ҳосил бўлади. Айрим ҳолларда эса мева ҳосил бўли-шида устунча, жуда кам ҳолларда – оғизча иштирок этади. Агарда мева ҳосил бўлишида мевачидан ташқари уруғнинг бошқа қисмлари, кўп ҳолларда гулўрни иштирок этса, мева сохта мева дейилади. Мевалар турли хил шакл ва ўлчамларда, мева қати эса турли таркибда бўлади. Ҳўл меваларда мева қати 3 қисмдан: ташқи –экзокарп, у одатда пишиқ ва мустаҳкам, ўрта – мезокарп, гўштдор ва яхши ривожланган, ҳамда ички – эндокарпдан иборат. Ички қавати турли таркибда, айрим ўсимликларда, масалан гилос, олчада у қаттиқ бўлади. Мева қати қуруқ меваларда кўзга ташланмайди. Мева ҳосил қилишида қатнашган уруғчининг сонига қараб мевалар оддий ва мураккаб меваларга бўлинади. Агарда гулда битта уруғчи бўлса, бу уруғчидан ҳосил бўлган мева оддий, гулда бир нечта уруғчи бўлиб, бу уруғчидан ҳосил бўлган мева мураккаб мева дейилади. Агарда мева бир нечта гулдан ёки тўпгулдан ҳосил бўлса тўп мева дейилади. Масалан, анжир ва тутнинг меваси тўп мевага мисол бўлади.

www.arxiv.uz Айтиб ўтилган хусусиятларга асосланиб, мевалар классификацияланган. Морфологик хусусиятларига қараб, бу сунъий система аввало мевалар қуруқ ва ҳўл меваларга бўлинади. Қуруқ мевалар эса очиладиган кўп уруғли -кўсак-симон ва очилмайдиган бир уруғли – ёнғоқсимон бўлади. Кўсаксимон мевалар қуйидаги типларга бўлинади: Барг мева – битта мева баргчасининг бирикиб ўсишидан ҳосил бўлган бир уяли, кўп уруғли, бир томонлама очиладиган қуруқ мева. Бунга айиқтовон-дошлар вакиллари мисол бўлади. Дуккак – битта мева баргчасининг бирикиб ўсишидан ҳосил бўлган бир уяли, бир, икки ёки кўп уруғли, икки томонлама очиладиган мевалар. Дуккак-дошлар оиласининг вакиллари бунга мисол бўлади. Қўзоқ ва қўзоқча мева – иккита мева баргчаси-нинг бирикиб ўсишидан ҳосил бўлган, икки уяли, кўп уруғли мева ҳисобланади. Уруғлари сохта пардага ўрнаш-ган, икки томонлама очиладиган қуруқ мева. Буларга карамдошлар вакиллари мисол бўлади. Кўсак мева – икки ёки бир нечта мева барглари-нинг бирикиб ўсишидан ҳосил бўлган кўп уруғли қуруқ мева, бангидевона, мингдевона, ғўза меваси бунга киради (24- расм). 24-расм. Кўсаксимон мевалар.

www.arxiv.uz А-барг мева, Б-тўп барг, В-дуккак, Г- қўзоқ, Д-бўлинган қўзоқ, Е- қўзоқча, Ж-И-кўсак. 25- расм. Ёнғоқсимон мевалар. А-ёнғоқ, Б-ёнғоқча, В-дон, Г-желудь, Д-қанотча, Е-бўлинган қанотча, Ж-писта, З-И-тўп ёнғокча. Ёнғоқсимон маваларга эса: Ёнғоқ ва ёнғоқча – мева қати қаттиқ ёғочланган, бир уруғли очилмайдиган қуруқ мева. Ёнғоқда одатдаги ёнғоқлар, ёнғоқчага канопнинг ёнғоғи мисол бўлади. Дон – иккита мева баргчасининг бирикиб ўсиши-дан ҳосил бўлган, очилмайдиган қуруқ мева. Масалан арпа, буғдой, шоли ва бошқалар. Қанотча – мева ёнлиги терисимон, экзокарп қавати яхши ривожланган бўлиб, пардасимон қанотча ҳосил қилган. Қайрағоч, шумтол, заранг меваси бунга мисол бўлади. Желудь – мева қати ёнғоқникига қараганда юмшоқ, асосида пиёлачага ўхшаш ўрами бор. Писта – мева қати терисимон, спермодерма билан ёпишмаган (25- расм).

www.arxiv.uz Ҳўл мевалар эса қуйидаги типларга бўлинади. Резавор мева – серсув, кўп уруғли ҳўл мева. Узум, итузум, картошканинг меваси резавор мева ҳисобланади. Данак мева – битта мева баргчасининг бирикиб ўсишидан ҳосил бўлган ҳўл мева. Мева қати 3 қатламдан иборатлиги аниқ кўринади. Шафтоли, гилос, ўрик, мевалари бунга мисол бўлади. Қовоқ мева – ҳосил бўлишида гулўрни иштирок этган кўпуруғли сохта мева: экзокарп қавати қаттиқ, мезокарп ва эндокарп серсув. Тарвуз, ошқовоқ мевалари бунга киради. Мевалар табиий системага кўра уларнинг қандай гинецейдан ҳосил бўлганлигига қараб классификация-ланади. Яъни, мевалар апокарп, синкарп, паракарп ва лизикарп гуруҳларга бўлинади. Апокарп меваларга туташмаган ёки мураккаб мева, яъни юқори гул тугунчасидан ҳосил бўладиган бир неча уруғчи барглардан ташкил топган мевалар киради. Айиқтовондошлар, магнолиядошлар, раъногулдошлар, бур- чоқдошлар оиласи вакиллари шундай мевалар ҳосил қилади. Битта уруғчи баргдан ҳосил бўлган бир чаноқли мева баргча баргак ёки монокарп мева деб аталади. Улар келиб чиқишига кўра жуда содда, очилиши унинг устки ўнг томонидан (исфара). Баргакнинг мослашишидан дуккак мева келиб чиққан бўлиб, улар бир-биридан очилиш хусусияти билан фарқ қилади. Дуккак икки томондан, яъни қорни ва орқа чокидан ёрилиб очилади (цезальпиндошлар, мимозадош- лар). Баргчадан мезокарп ширасининг ошиши, эндо-карпнинг ёғочланиши, уруғларнинг камайиши нати-жасида данакли мевалар: бир хонали, бир уруғли (олча, гилос, ўрик, бодом) ва кўп данаклилар (дўлана, итузум) келиб чиққан. Кўп уйли данакли мураккаб мевалар малина, маймунжон кабиларда учрайди. Улар гул ўрнидан ҳосил бўлади, данагида уруғ сони битта. Синкарп мевалар (юнон. син-биргаликда ). Бу гуруҳ мевалар апокарп меваларга яқин, чунки улар ҳосил бўлган гинецейлари ўзаро яқин. Синкарп

www.arxiv.uz кўсак – кўп уруғли мева, икки ёки ундан кўп мева баргчалардан ташкил топади. Лоладошлар, сигирқуйруқдошлар, итузум-дошлар, зубтурумдошлар, кўкнордошлар шундай мева ҳосил қилади. Тугмачагул, гулхайри, зирадошлар, ялпиздош-ларда учрайдиган икки ёки кўп уйли, пастки ёки ўрта тугунчадан ҳосил бўладиган мерикарпий ёки бўлинадиган мевалар ҳосил бўлади. Устки тугунчадан ҳосил бўладиган бир уруғли қуруқ, қобиғи пўст билан ўралган мева ёнғоқча дейилиб, айиқтовон ва эспарцетларда учрайди. Қанотчали мевалар ҳам мерикарпий мевалар турига кириб, уларнинг ёнида қанотчалари бўлади (заранг, ясень, қайрағоч). Қўзоқ ва қўзоқча икки уйли синкарп мева бўлиб, тушиб кетадиган икки қопқоқчага ўхшаб пастдан тепасигача ёрилиб, улар орасида уруғлар бўлади (битгулдошлар). Резавор мевалар , кўп уйли ва кўп уруғли, баъзан бир уруғли мевалар (узум, помидор, бақлажон). Олма – эволюцион нуқтаи-назардан кам тарақ-қий этган содда синкарп мева (олма, беҳи, нок). Остки синкарп тугунчаси гул найчасининг туташишидан ҳосил бўлади. Анор – кўп уруғли синкарп мева бўлиб, остки тугунчадан ҳосил бўлади. Мева пўсти қалин. Ёнғоқ – бир уруғли, ёғочланган мева қатига эга қуруқ мева. Такомиллашган остки тугунчадан ҳосил бўлади (фундук, эман). Псевдомонокарп (сохта). Остки тугунчадан пайдо бўлиб, бир уйли, бир уруғли бўлади (ёнғоқ). Паракарп мевалар (юнон. пара-олдида ) . Паракарп мевалар ҳам гинецийдан ҳосил бўлишини назарда тутадиган бўлсак, ёпиқ уруғлилар ривожланиши-нинг дастлабки этапларида синкарп мевалардан келиб чиққан. Бу гуруҳ мевалар орасида кўп уруғли ва бир уруғли, очиладиган ва очилмайдиган, юқори ва пастки типлари учраб, бир неча мевабаргларнинг йиғиндисидан ҳосил бўлган бир уйли меваларга айтилади.

www.arxiv.uz Очиладиган паракарп мевалар кўкнор, лолақиз-ғалдоқ, картошкада учрайди. Паракарп қўзоқча кўсак-чадан келиб чиққан. Бу мевалар икки уйли иккита мевабаргнинг бирикишидан ҳосил бўлган ва пастдан юқорига қараб очилади (карам, турп). Қовоқдошлар оиласи вакиллари қуйи паракарп меваларнинг махсус типини ҳосил қилади. Қовоқнинг меваси қаттиқ, экзокарп кўпинча пишиқ ва мустаҳкам, мезокарп серэт. Карамдошлардан ташқари бир қанча оилалар вакиллари, аввало ҳилолдошлар ва ғалладошлар бир уруғли устки паракарп мева ҳосил қиладилар. Остки паракарп меваларни эса қоқидошлар ва тўнғизтароқдошлар ҳосил қилади. Қоқидошлар пистаси остки паракарп тугунчадан иккита мевачи баргнинг қўшилиши ва ягона уруғмуртакдан ҳосил бўлади. Лизикарп мевалар (юнон. лизис-эриш ) . Бу типдаги мевалар кўсакча мева бўлиб, синкарп мевалар кўсакчасидан келиб чиққан. Чиннигулдошлар оиласининг аксарият туркумлари ҳақиқий лизикарп кўсакча ҳосил қилади. Лизикарп меваларга хос хусусиятлардан бири кўсакча тўлиқ очилмайди, аксинча учидаги тишчалари очилади. Лизикарп мевалар бир неча уруғчи барглардан ташкил топган синкарп (туташ тугунчали мева) уруғида кўсаклар ўртасидаги парда йўқолиб ҳосил бўлган бир уйли тугунча мевалардир (26-расм).

www.arxiv.uz 26-расм. Мевалар: писта (қоқиўт); қанотча (ильм-2, шумтол- 3, заранг- 10); бир данакли (гилос- 4, аччиқ бодом- 19, ширин бодом- 20); дуккак (қараған- 5, гледичия- 15); бирбаргчали (исфарак- 6); кўпбаргчали (магнолия- 7); кўпёнғоқчали хўл мева (земляника-8, наъматак- 9); икки чаноқли қўзоқ (ёввойи турп- 11); ёнғоқ (ўрмон ёнғоғи- 12); желудь (эман-13); кўсак (очилмайдиган мева ва уруғ, сохта каштан-14); бир уруғли дуккак (аморфа- 16); олма (рябина-17, олма- 18); кўпданакли (маймунжон- 21); ризовор мева (марваридгул- 22). МЕВА ВА УРУҒЛАРНИНГ ТАРҚАЛИШИ . Мева ва уруғлар ҳаво оқими (анемохория), сув (гидрохория), ҳайвонлар (зоохория) ва одам (антропохория) воситасида тарқалади. Лекин айрим ўсимликлар ўз меваси ёки уруғини улоқтиришга мослашган (тегманозик, қутурган бодринг). Айрим ўсимликларнинг уруғи шу қадар кичкинаки, улар озгина шамолда ҳам узоқ узоқларга учиб кетади. Масалан, солабдошлар ва сигирқуйруқдошлар вакилларининг 100 дона уруғи атиги бир неча миллиграмм келади. Бироз йирик уруғларда эса тарқалиш учун турли воситалар пайдо бўлган. Тол ва терак уруғлари тукчалар билан ўралган бўлиб, уруғнинг тарқалишини осонлаш-тиради. Қоқидошлар вакилларида

www.arxiv.uz ҳам шундай тукчалар мавжуд. Масалан, қоқида парашют шаклидаги туклар уруғни осон тарқатади. Қанотчалар қайрағоч, ясень, заранг, қайин ва бошқа дарахт меваларида учрайди. Чиннигулдошларнинг қатор вакилларида ҳам қанотчалар мавжуд. Сув ёрдамида одатда сувда ўсувчи ўсимликлар уруғлари тарқалади. Бу гуруҳ вакилларининг уруғи сувда узоқ муддат туришга мослашган. Чўлдаги айрим ўсимликлар уруғлари пишгач илдиздан узилиб шарга яқин шаклга киради. Шамол билан узоқ-узоқларга думалаб, ўз уруғини тарқатиб чиқади. Шўра, янтоқ, боялич каби чўл ўсимликлари бунга мисол бўлади. Ҳайвонлар ёки одам ёрдамида ҳам жуда кўп ўсимлик уруғлари тарқалади. Уларнинг ташқи тузилиши жуда хилма-хил. Улар орасида ҳам қуруқ, ҳам ҳўл мевалар мавжуд. Қуруқ меваларда ҳайвонларга ёпишиб олиш учун турли илгаклар мавжуд (қўйтикан, қариқиз). Оқпарра ва келинсупургидаги илгаклар жуда бақувват бўлиб, бир илашганча бутун бошли мева бирданига илашади. Мева қати серэт бўлган жуда кўп ўсимликлар уруғини қушлар тарқатади. Қушлар истеъмол қилганда, одатда уларни уруғи ажралиб қолади, чунки бундай уруғлар қаттиқ қобиқ билан қопланган. Ўрмондаги айрим ўсимликлар уруғини, ҳатто чумолилар (мирмекохория) тарқатади. Буларга гунафша, бурмақора, ғозпиёз мисол бўлади. Мева ва уруғлар одам томонидан ҳам кенг тарқа-тилади. Шафтоли, ўрик, тут, мош, нўхат юртимизга Хитой-дан Буюк Ипак йўли орқали келтирилган. Гултожихўроз, элодея, тамаки, картошка сингари кўпдан-кўп ўсимликлар Шимолий Америкадан келтирилган. Бугунги кунда Ўзбекистон Фанлар академиясининг Ботаника боғида 5 мингга яқин ўсимлик турлари иқлимлаштирилиб ўстирилаётганини эслатиш ўринлидир.

www.arxiv.uz

www.arxiv.uzА Д А Б И Ё Т Л А Р : 1. Ахмедова М.М. Маҳмедов А.М., Ҳусанов Н.А. Инглизча -ўзбекча-русча ботаника атамалари лўғати : Ўзбекистон, 2002.128б. 2. Васильев А.Е., Воронин Н.С., Еленевский А.Г., Серебрякова Т.И., Шорина Н.И. – Ботаника: Морфология и анатомия растений. М: «Просве-щение», 1988. 3. Жуковский П.М. - Ботаника. М., «Колос», 1982. 4. Зокиров Қ.3., Набиев М.М., Пратов Ў.П., Жамол- хонов Х.А. Русча-ўзбекча ботаника терминлари- нинг қисқача изоҳли луғати. Тошкент, 1963. 5. Икромов М.И., Нормуродов Х.Н., Юлдашев А.С. Ботаника. Ўсимликлар морфологияси ва анатомия-си. Тошкент: «Ўзбекистон», 2002. 6. Набиев М.М. Ботаника атлас-луғати. Тошкент, 1963. 7. Хржановский В.Г., Пономаренко С.Ф. Ботаника. М., «Колос», 1988. 8. www.ziyonet.uz

www.arxiv.uz

Похожие

Ўсимликларнинг кўпайиши 3

Ўсимликларнинг гуллаши, чангланиши, уруғланиши. Уруғ ва меванинг тузилиши. Ўсимликларнинг кўпайиши

Вирусларнинг кўпайиши

Ўсимликларнинг химояланиш механизми

Ўсимликларнинг ҳимояланиш механизми