Ўсимликларнинг кўпайиши 3 - Биология - Рефераты

Ўсимликларнинг кўпайиши 3

Загружено в:

31.01.2023

Скачано:

0

Размер:

68.5 KB

Ўсимликларнинг кўпайиши Режа: 1. Ўсимликларнинг кўпайиши ҳақида тушунча. 2. Табиий вегетатив кўпайиш. 3. Ўсимликларни сунъий вегетатив кўпайтириш усуллари. 4. Ўсимликларнинг жинсий кўпайиши. 5. Ўсимликларнинг жинссиз кўпайиши. 6. Наслларнинг галланиши.

Таянч иборалар: ўсимликларни кўпайиши, табиий вегетатив кўпайиш, сунъий вегетатив кўпайиш, спорангия, зооспорангия, конидиябандлар, конидияспоралар, наслларнинг галланиши, гаметофат, спорафит, жинсий кўпайиш, гамета, зигота, конюгация, коопуляция, изогамия, гетерогамия, оогамия, тухум ҳужайра, сперматазоид, гаметангия, ооганий, архегоний, антеридий. 2 1. Озиқланиш, нафас олиш, ўсиш ва кўпайиш барча тирик организмлар учун асосий хусусиятлар бўлиб, кўпайишда организм ўзидан кейин насл қолдиради. Натижада турлар сони сақланиб қолади. Ўсимликлар дунёсида кўпайишнинг уч гуруҳи фарқланади: жинсий, жинссиз ва вегетатив кўпайиш. Жинсий кўпайишда физиологик жиҳатдан фарқ қиладиган иккита гаплоид ҳужайранинг қўшилишидан янги организм вужудга келади. Бу ихтисослашган ҳужайралар фақат кўпайиш вазифасини бажаради ва улар гаметалар дейилади. Гаметаларнинг бири урғочи, иккинчиси эса эркак ҳисобланади. Гаметалар қўшилишидан янги бир ҳужайра - зигота ҳ осил бўлади. Зиготанинг ривожланишидан янги организм шаклланади. Гаметалар доимо гаплоид, зигота эса диплоиддир. Жинссиз кўпайиш бир ҳужайрали споралар ёки зооспоралар ёрдамида амалга ошади. Бу кўпайиш жинсий ва вегетатив кўпайишга нисбатан аввал пайдо бўлган деб ҳисобланади. Споралар қуруқликда ўсувчи ўсимликларда ҳосил бўлади. Споралар қуюқ цитоплазмали, озиқ моддаларга бой вегетатив ҳужайрадир. Ташқи томондан қалин пўст билан ўралган бу ҳужайра думалоқ, цилиндрсимон, чўзинчоқ шаклли бўлади. Улар мустақил ҳаракатлана олмайди. Майда ва енгиллиги учун шамол уларни учириб кетади ва тарқатади. Зооспоралар сувўтларида, замбуруғларда ҳосил бўлади. Улар хивчинли бўлиб, шу хивчинлари ёрдамида сувда бемалол ҳаракатланади. Вегетатив кўпайиш , яъни индивидларнинг ривожланиши юксак ўсимликларда уларнинг вегетатив органлари (илдиз, поя, барг, илдизпоялари,

тугунаклари, пиёзбошлари ва бошқалар) дан ёки бу органлар бўлакларидан бошланади. Бир ҳужайрали организмларда она ҳужайра тенг иккига бўлиниб, янги қиз ҳужайраларни, яъни янги индивидни ҳосил қилади. Кўп ҳужайрали ўсимликлардан, масалан, сувўтлари ипсимон танасининг бўлинишидан кўпаяди. Замбуруғларда эса мицелийнинг айрим бўлакларга ажралиб кетиши ёки ачитқи каби замбуруғларда куртакланиш йўли билан, лишайниклар эса ихтисослашган соредийлар ва шамол ёки ёмғир таъсирида осон тарқалувчи ўсимталар – изидийлар ёрдамида вегетатив кўпаяди. 2. Вегетатив кўпайиш – ўсимликнинг йўқолган қисмини ёки органини тиклашга, яъни регенерация ҳодисасига, шунингдек, айрим тана қисмларидан бир бутун ўсимлик пайдо қила олиш хусусиятига асосланган. Вегетатив кўпайишга мисол қилиб баъзи бир ҳужайрали сувўтларини оддий бўлиниш йўли билан икки ёш ҳужайрага айланишини кўрсатиш мумкин. Юксак ўсимликларда вегетатив кўпайиш вегетатив органлар ёрдамида амалга ошади. Айрим ўсимликларда вегетатив кўпайиш учун хизмат қилувчи махсус органлар ҳосил бўлади (туганак, илдизпоя, пиёзбош ва ҳ.к.). Вегетатив кўпайиш билан олинган насл клон дейилади. Вегетатив кўпайишнинг қуйидаги энг кўп тарқалган усуллари мавжуд: 1) Илдизпоялар ёрдамида кўп йиллик ўт ўсимликлар (ажриқ, ғумай, қамиш, қиёқ, саломалайкум) кўпаяди. 2) Ер ости туганаклари билан картошка, топинамбур, картошкагул каби ўсимликлар кўпаяди. 3) Пиёзбошлар билан кўпайиш чўл, чала чўл ва тоғ ўсимликлари орасида кўпроқ кузатилади. Кўп йиллик пиёзбош ўсимликлар – тоғ лоласи, чучмома, наргиз, илонгул, саримсоқ шулар жумласидандир. Айрим ўсимликлар барг қўлтиғида ёки тўп гулларида пиёзчалар ҳосил қилади. Уларнинг тўкилиб ерга тушиши ва ривожланишидан янги ўсимликлар пайдо бўлади.

4) Илдизбачкилар илдизда эндоген йўл билан қўшимча куртакнинг ривожланишидан ҳосил бўлади (гилос, терак, олча, акация, дўлана, какра, печак, қизилмия ва бошқалар). 5) Ер ости новдалар ёки гажаклар ёрдамида судралиб ўсувчи ўсимликлар (қулупнай, ғозпанжа) кўпаяди. Гажакнинг тупроққа тегиб турган қисмида қўшимча илдиз ҳамда куртак ривожланиб, янги ўсимлик пайдо бўлади. Юқоридаги вегетатив кўпайиш усуллари инсон аралашувисиз амалга ошади ва улар табиий вегетатив кўпайишга мисол бўлади. Ўсимликларни вегетатив йўл билан кўпайтириш усулларидан инсонлар қадимдан мевали ва резавор мевали ўсимликларни кўпайтиришда, сабзавотчиликда, далачилик, ўрмончилик ва гулчиликда фойдаланиб келганлар. Вегетатив кўпайишдан ҳосил бўлган насл она ўсимлик белгиларини ўзида мужассамлаштиради. Вегетатив кўпайиш ўсимликларни кўпайтириш жараёнини тезлаштириш ва қимматли ўсимликлар турлари ҳамда навларини соф ҳолда сақлаб қолиш имконини беради. 3. Фойдали ўсимликларни кўплаб етиштириш учун инсонлар томонидан сунъий вегетатив кўпайтириш усуллари ишлаб чиқилган. Уларга қуйидагилар киради: 1) Пархиш қилиб кўпайтириш. Бунинг учун ўсимлик шохлари ёйсимон шаклда букулиб, ерга эгилади ва новдасининг учи ердан чиқариб кўмилади. Бир қанча вақтдан кейин шохнинг тупроққа кўмилган қисмида қўшимча илдизлар пайдо бўлади. Пархиш қилинган қисми она ўсимликдан ажратилиб, бошқа жойга ўтказилади. Пархиш йўли билан ток, тут, самбитгул, анор, тол, терак, анжир ва бошқа ўсимликларни кўпайтириш мумкин. 2) Қ аламча билан кўпайтириш учун она ўсимликнинг новдаларидан қирқиб тайёрланган қисмларидан фойдаланилади. Бу усул мевачилик, гулчилик ва манзарали боғдорчиликда кенг қўлланилади.

3) Тупларни бўлиш. Кўп йиллик манзарали ўсимликлар (флокс, наврўзгул, равоч, отқулоқ) ҳамда бута (наъматак) ларнинг тупланган новдалари ковлаб олиниб илдизи билан бўлиб ўтказилади. 4) Пайвандлаш . Унинг моҳияти шуки, ўз жойида ўсиб турган бир ўсимликга бошқа нав тур қаламчаси ёки куртаги улаб ўстирилади. Уланадиган куртак ёки қаламча олинган ўсимлик пайванддўст, пайвандўст уланадиган ўсимлик эса пайвандтаг дейилади. Пайвандлаш усули илдиз отиши қийин бўлган, қаламча ва пархиш йўли билан кўпая олмайдиган ўсимликларни кўпайтиришда кенг кўлланилади. Бу усул қимматли мева дарахтларини кўпайтиришда, манзарали ўсимлик шаклларини сақлаб қолишда муҳим аҳамиятга эга. Пайванлаш йўли билан кўпайтиришда пайвандтагнинг фойдали хусусиятлари эътиборга олиниши лозим. Пайвандтаг турли зараркунандаларга ва касалликларга ёки тупроқ намлик даражасининг ўзгаришига, шўрга чидамли бўлиши ва бошқа хусусиятларга эга бўлиши мақсадга мувофиқдир. 4. Жинсий кўпайишда ҳосил бўлган организмлар ота ва онага хос ирсий белгиларга эга бўлиши билан характерланади ва шунинг учун ҳам турларнинг эволюциясида муҳим биологик аҳамиятга эга. Ўсимликларнинг жинсий кўпайиши конюгация ва коопуляция деб аталувчи икки типга бўлинади. Конюгация йўли билан кўпайиш сувўтларига хос бўлиб, бунда ўзаро яқин турган икки ҳужайра бир-бирига қарама-қарши махсус ўсимта ҳосил қилади ва улар бир-бирига қараб ўсади. Ўсимталар бир-бири билан туташган жойидаги парда эриб, каналча ҳосил бўлади. Ана шу каналча орқали ҳужайранинг биридаги протопласти иккинчисига ўтади ва ядро иккинчисининг ядросига, цитоплазмаси эса цитоплазмасига қўшилиб, зиготани вужудга келтиради. Бу зигота қалин пўст билан ўралиб ноқулай шароитдан ўзини асрайди. Қулай шароитга тушиши билан зигота

ривожланиб, янги организм пайдо қилади. Конюгация йўли билан кўпайиш энг содда усул бўлиб, унда вегетатив ҳужайралар қўшилади. Жинсий кўпайишнинг иккинчи типи – коопуляция ("коопуляция" лотинча сўз бўлиб жуфтлашиш маъносини билдиради) эволюцион тараққиётнинг юқори босқичи бўлиб, у қуйидаги уч хил усулда амалга ошади: изогамия, гетерогамия ва оогамия. Изогамия юнонча сўз бўлиб, "изос" –тенг, "гомео" –никоҳланаман деган маънони беради. Жинсий кўпайишнинг бу содда усулида бир хил катталикдаги эркак ва урғочи гаметалар биттадан хивчинлари билан сувда тез ҳаракатланиб, бир-бирига яқинлашади ва қўшилиб хивчинсиз битта ҳужайра -зиготани ҳосил қилади. У кейинроқ қалин пўст билан ўралиб ўзини ноқулай шароитдан асрайди. Тиним даври ўтгач, қулай шароитда зигота ривожланиб янги ўсимликни вужудга келтиради. Изогамия кўпайиш усули сувўтлари ва замбуруғларда кузатилади. Гетерогамия юнонча "гетерос"- ҳар хил, "гомео"– никоҳланаман сўзларидан олинган бўлиб, бунда ҳар хил катталикдаги бемалол ҳаракатлана оладиган хивчинли иккита гамета қўшилади. Эркак гамета микрогамета дейилиб, кичикроқ ва тез ҳаракатланувчандир. Урғочи гамета эса макрогамета дейилади ва у йирик ҳамда кам ҳаракатланувчан бўлади. Уларнинг қўшилиши сувда рўй беради ва зигота ҳосил бўлади. Яшил ва қўнғир сувўтлари гетерогамия йўли билан кўпаяди. Оогамия ҳам юнонча "оог"–тухум ва "гомео"–никоҳланаман сўзларидан тузилган бўлиб, жинсий кўпайишнинг бу усули энг кенг тарқалгандир. Оогамия йўли кўпайишда иштирок этувчи урғочи гамета йирик ва қўзғалмас ҳамда хивчинсиз бўлади, шунинг учун ҳам у тухум ҳужайра дейилади. Эркак гамета эса жуда майда ҳамда ҳаракатчан бўлиб, хивчини мавжуд ва сперматазоид деб аталади. Кўпчилик тубан ўсимликлар ва барча юксак ўсимликлар оогамия йўли билан кўпаяди. Юксак ўсимликларда сперматазоидлар хивчинсиз бўлганлиги учун спермия деб номланади.

Ўсимликларда гамета ҳосил қилувчи органга гаметангия дейилади. Тубан ўсимликларда урғочи гаметангия (тухум ҳужайра) ооганий , юксак ўсимликларда эса архегоний деб номланади. Барча ўсимликларда сперматазоид ёки спермия ҳосил қилувчи гаметангия эса антередей деб юритилади. 5. Жинссиз кўпайиш эволюцион тараққиёт жараёнида жинсий ва вегетатив кўпайишга нисбатан олдин пайдо бўлган. Споралар ёки зооспоролар воситасида амалга ошадиган бу кўпайиш усули ҳозир ҳам кўпчилик ўсимлик турларида учрайди. Споралар ва зооспоралар она ўсимликнинг махсус ҳужайраларида ёки органларида шаклланади. Уларнинг спора ҳосил қилувчиларига спорангия , зооспора ҳосил қилувчиларига эса зооспорангия дейилади. Ўсимликларнинг эволюцион тараққиёти жараёнида спорангийларнинг тузилиши мураккаблашиб борган. Юксак ўсимликларда у мустақил кўп ҳужайрали органга айланган. Хилма-хил кўринишли спорангийлар замбуруғларда учрайди. Кўпчилик замбуруғларда махсус спорангийлар мицелийсининг охиридаги ҳужайралар бир неча марта бўлиниши натижасида спорага айланади. Замбуруғнинг споралар ҳосил қилувчи гифалари конидиябандлар ва уларнинг учида етилган споралар эса конидияспоралар дейилади. Спора ва зооспоралар редукцион (мейоз) бўлинганлиги учун улар гаплоид хромосомга эга. Спораларнинг ўлчами одатда жуда кичик бўлиб, оддий кўз билан уларни қалпоқчали замбуруғларда, қорақарағай, савр, қайин, ёнғоқ ва бошқа ўсимликларда сариқ-қўнғир чанглар шаклида кўриш мумкин. Эволюцион тараққиётда уруғли ўсимликларда спора уруғ билан алмашинган. Лекин спора ҳосил қилиш уруғли ўсимликлар ҳаёт циклида ҳозир ҳам кузатилиб, у чангининг чангдонида (микроспора) ва уруғчининг уруғ куртагида (мегаспора) ҳосил бўлади. Она ўсимликдан ажралган спора ва зооспора қулай шароитга тушиши билан ўсади, яъни уруғланиш жараёни ўтмасдан янги ўсимлик ҳосил бўлади. Шунинг учун ҳам бундай кўпайиш жинссиз кўпайиш дейилади. Споралар ва

зооспоралар учун ҳаво ҳарорати, чиринди ва нам етарли бўлган муҳит қулай шароит ҳисобланади. 6. Кўпчилик юксак ва тубан ўсимликларда ҳам жинсий, ҳам жинссиз кўпайиш кузатилади. Ўсимликнинг бундай икки хил йўл билан кўпайиб икки хил насл пайдо қилиши маълум тартибда галланиб туради ва наслларнинг галланиши дейилади. Организмнинг ҳаётий циклида икки хил насл пайдо бўлади. Жинсий ҳужайраларни вужудга келтирувчи насл гаметофит , споралар ҳосил қилувчи насл эса спорофит деб аталади. Спора ҳосил бўлишидан олдин редукцион бўлиниш юз беради, споралар доимо гаплоид (хромосомалар сони х ) бўлади. Спораларнинг ўсишидан ҳосил бўлган насл – гаметофит ҳам гаплоид хромосомалидир. Бироқ кейинги жинсий процессда иккита жинсий ҳужайра - гаметанинг қўшилиши натижасида диплоид (2 х ) хромосомали зигота ҳосил бўлади. Зигота ўсиб ўзидан жинссиз насл–спорофитни вужудга келтиради. Спорофит ҳам диплоид хромосомалидир. Лекин спорофит ҳосил қиладиган споралар яна гаплоид хромосомали бўлади. Шундай қилиб, ўсимликларда дастлаб жинсий кўпайиш, кейинроқ эса жинссиз кўпайиш содир бўлади. Яшил сувўтларининг жинсий ва жинссиз насллари ташқи кўринишдан бир хил бўлсада, улар мустақил яшайди. Мохларда гаметафит насл спорофит наслга нисбатан яхши ривожланган бўлиб, баргпоя ҳосил қилувчи ризоидли ўсимликдир. Спорофит насли урғочи гаметофитнинг юқори қисмида жойлашган банддаги қутича (спорангий)дан иборат. Папоратникларда спорофит гаметофитга нисбатан бир неча марта йирик ўсимлик, гаметофит эса архегоний ва антередий ҳосил қилувчи мустақил, кичик ўсимтадир. Очиқ уруғлиларда жинсий насл–гаметофит жуда қисқарган бўлиб, эркак гаметофит чанг, эндосперм ва уруғ куртак (урғочи гаметофит) ичида жойлашган архегонийдан иборат. Очиқ уруғлиларнинг спорофит насли юзлаб йиллар ўсиш хусусиятига эга бўлган бўйи бир неча ўн метрга етувчи дарахтдир.

Гулли ўсимликлар спорофити вегетатив ва генератив органлар ҳосил қиладиган юксак ўсимликдир. Гаметофит насли эса жуда қисқарган бўлиб, эркак жинсий насл чангни ва урғочи жинсий насл – муртак халтасини ҳосил қилади. Муртак халтаси уруғ куртакнинг ичида жойлашган бўлиб, у уруғчи тугунчасидан вужудга келади. Юксак ўсимликларда наслларнинг галланиши муҳим биологик аҳамиятга эга. Жинссиз кўпайишда ҳосил бўлган споралардан минглаб ўсимлик ривожланса, жинсий жараёнда ҳар хил гаметалар қўшилиб, спорофит наслнинг ноқулай ташқи муҳит шароитига мослаша оладиган ҳаётчан шаклларининг ривожланишига олиб келади.

Похожие

Ўсимликларнинг кўпайиши

Ўсимликларнинг вегетатив органлари 3

Ўсимликларнинг гуллаши, чангланиши, уруғланиши. Уруғ ва меванинг тузилиши. Ўсимликларнинг кўпайиши

Вирусларнинг кўпайиши

Ўсимликларнинг химояланиш механизми