Ўсимликларнинг вегетатив органлари - Биология - Рефераты

Ўсимликларнинг вегетатив органлари

Загружено в:

31.01.2023

Скачано:

0

Размер:

27.4248046875 KB

Ўсимликларнинг вегетатив органлари а) Илдиз, унинг вазифаси ва тузилиши Режа: 1. Илдиз, унинг вазифаси ва илдиз системаси типлари. 2. Илдиз учининг тузилиши. 3. Илдизнинг бирламчи ички тузилиши. 4. Илдизнинг иккиламчи ички тузилиши. 5. Илдизнинг шакл ўзгаришлари. 6. Илдизнинг тупроқдаги бактериялар ва замбуруғлар билан ҳамкорлиги.

Таянч иборалар: илдиз системаси, асосий илдиз, ён илдиз, қўшимча илдиз, ўқ илдиз, попук илдиз, универсал типдаги илдиз системаси, мавсумий илдизлар, илдиз бачкилари, илдиз ғилофи, бўлиниш зонаси, ўсиш зонаси, сўриш зонаси, илдиз тукчалари, эпиблема, ўтказиш зонаси, эпидермис, бирламчи пўстлоқ, экзодерма, мезодерма, эндодерма, марказий цилиндр, камбий, радиал нурлар, феллоген қавати, перидерма, илдизмева, илдиз туганак, таянч илдизлар, сўрғич илдизлар, ҳаво илдизлари, нафас олувчи илдизлар, ризосфера, туганак бактериялар, микориза, ташқи ва ички микориза, микотроф озиқланиш. 1. Илдиз юксак ўсимликларнинг (мохлар бундан мустасно) ер ости вегетатив органидир. У ўсимликларни тупроққа маҳкам ушлаб туради, турли механик таьсирларга чидамлилигини оширади. Илдиз орқали ўсимликлар тупроқдан сув ва унда эриган минерал моддаларни ўзлаштиради. Шунингдек илдизлар шаклини ўзгартириб запас озиқ моддаларни тўплашга хизмат қилади. Айрим ўсимликларда илдиз қайта тикланиш (вегетатив кўпайиш) вазифасини ҳам бажаради, баьзи ўсимлик (дуккаклилар) илдизлари замбуруғ ва бактериялар билан симбиоз ҳаёт кечиришга мослашган. Эволюция натижасида илдизнинг алоҳида орган сифатида шаклланиши ўсимликлар тузилишида жиддий ўзгаришларга, жумладан махсус тўқималар вужудга келишига олиб келди. Ҳақиқий илдиз қирққулоқсимонларда вужудга келиб, гулли ўсимликларда илдиз такомиллашди. Илдиз пайдо бўлиши ўсимликлар эволюциясида катта ҳодиса бўлиб, у ўсимликларга қуруқликни эгаллашга имконият яратди. Илдиз бошланғичи уруғ муртагида бўлиб, уруғ ривожланиши билан у пўстни ёриб ташқарига чиқади. Бир паллалиларида бир неча, икки паллалиларда битта илдиз чиқади. Ўсиш жараёнида икки паллалиларда у ривожланиб, ўқ илдизга айланади. Кўпчилик ўсимликлар кучли шохланган, морфологик ва физиологик жиҳатдан бир бутун илдизлар йиғиндиси – илдиз системасига эга. Келиб чиқишига кўра асосий, ён ва қўшимча илдизлар бўлиб, улар илдиз системаси таркибига киради. Асосий илдиз муртак илдизчадан ривожланиб, тик ўсади ва тупроқнинг қуйи қатламларига кириб боради. Ён илдизлар асосий илдиз атрофида шаклланиб, эндоген йўл билан келиб чиқади. Перецикл ҳужайраларининг бўлиниши ва марказий цилиндр юзасида меристематик бўртма ҳосил бўлиши билан ён илдизнинг шаклланиши бошланади. Бир неча бўлинишлар туфайли илдиз қини ва ички меристемаларда мавжуд бўлган илдизча вужудга келади. Улар одатда тупроқ юзасига нисбатан параллел ёки бироз бурчак ҳосил қилиб ўсади ва аста-секин тупроқнинг остки қатламларига кириб боради. Биринчи тартибли ён илдизлардан иккинчи, иккинчи тартиблилардан учинчи ва ҳоказо тартибли илдизлар ўсиб

чиқади. Қўшимча илдизлар ўсимликнинг турли органларидан – пояси, илдизи, баргидан ҳосил бўлади. Улар перицикл, камбий ва ҳатто феллогендан эндоген йўл билан шаклланади. Кўпчилик ўсимликларнинг ер усти органлари нам тупроққа кўмилиб қолганда уларда қўшимча илдиз ҳосил бўлади. Илдизлар ташқи кўринишига кўра хилма-хил бўлиб, бунда илдиз системасининг шаклланишида асосий ва қўшимча илдизлар турли даражада иштирок этади. Одатда ўқ илдиз ва попук илдиз системалари ажратилади. Ўқ илдиз системасида асосий илдиз кучли ривожланган бўлиб, ён илдизларга нисбатан яққол ажралиб туради ва вертикал ўсади. Попук илдиз системасида асосий илдиз ривожланмайди ва у асосан қўшимча илдизлардан ташкил топган бўлади. Баьзи ўсимликлар илдизи универсал тип даги илдиз системаси дан иборат бўлиб, бунда илдиз ҳам горизонтал, ҳам вертикал йўналишда яхши ривожланади. Намгарчилик вақти-вақти билан бўладиган шароитда ўсувчи айрим ўсимликларда, масалан баҳорги намгарчилик вақтида, мавсумий ёки эфемер илдизлар ҳосил бўлади. Намнинг кескин камайиши билан улар қуриб қолади. Шувоқ, ранг каби чўл ўсимликларида шундай илдизлар ҳосил бўлади. Баьзи кўп йиллик ўсимликлар ён илдизларида қўшимча куртаклар ҳосил бўлиб, кейинчалик улардан илдиз бачкилари деб аталувчи янги ер усти органлари ўсиб чиқади. Бундай ўсимликларга илдиздан бачкиловчи ўсимликлар дейилади. Ўсимликларнинг илдизи ўсиши ва тупроққа жойлашишига қараб ҳам фарқланади. Янтоқ, оққурай, беда каби ўсимликларнинг асосий ва ён илдизлари кўпинча вертикал ҳолда яхши ривожланиб, тупроққа чуқур кириб боради (10-20 метргача). Бошқа ўсимликларда, масалан чўлда ўсувчи оқ саксовул ва қандимларда ён илдизлар асосий илдиздан атрофга 15-20 метрга чўзилиб кетиб, атиги 1,5-2 м чуқур киради. 2. Илдизнинг ўсиши унинг учки қисмидаги ўсиш конусида жойлашган ҳосил қилувчи ҳужайраларнинг бўлиниши ҳисобига амалга ошади. Илдиз учи ташқи томондан илдиз қини (ғилофи) билан ўралган. Илдиз ғилофи бир-бири билан кучсиз боғланган юпқа пўстли, бир оз чўзиқ ва нозик ҳужайралардан иборат бўлиб, улар доимо янгиланиб туради. Чунки ташқи томондаги қари ҳужайралар тупроқ билан ишқаланиб нобуд бўлади ва емирилади. Емирилган ва шилимшиқланган ана шу ҳужайралар тўплами илдизни тупроқ зарраларининг турли механикавий таьсирларидан ҳимоя қилиб, уни тупроқнинг чуқур қатламларига бемалол кириб боришини таьминлайди. Илдиз ғилофи баьзи ўсимликларда уруғ муртагидаги алоҳида ҳужайралардан (айрим бошоқлиларда), бошқаларида эса илдиз ғилофи остидаги меристема ҳужайраларининг бўлинишидан ҳосил бўлади (масалан, дуккаклиларда).

Илдиз ғилофи остида меристематик ҳужайралардан ташкил топган бўлиниш зонаси бор. Унинг ўлчами 1 мм атрофида бўлиб, ранги сариқ, ҳужайралари цитоплазма билан тўла ва вакуоласи бўлмайди. Бўлиниш зонасидан кейин ў сиш зонаси жойлашган, унинг узунлиги бир неча мм га етади. Бу зона ҳужайралари кучли ривожланиб, сув билан тўйинади ва уларда тирик вакуолалар ҳосил бўлади. Натижада илдиз ҳажми ортади. Ўсиш зонасидан кейинги учинчи зона сўриш зонаси дейилиб, бу зонадаги эпиблема ҳужайраларининг айримлари ташқи томонга бўртиб ўсиб, тукчалар ҳосил қилади. Тукчалар ўзини ҳосил қилган ҳужайрадан тўсиқ билан ажралмайди. Ўртача узунлиги 1 мм бўлган тукчаларнинг қобиғи юпқа целлюлозадан иборат бўлиб, кутикула билан қопланмайди. Унинг ичида цитоплазма ва ядро бўлиб, улар тукчанинг учига яқин жойлашади. Илдиз тукчалари тупроқ заррачалари орасига кириб букилади, айримлари тупроқ зарраларини ўраб олади. Улар осмос қонуни бўйича тупроқдан сув ва унда эриган минерал моддаларни шимиб олади, тупроқнинг айрим эримайдиган зарраларини эрийдиган ҳолга келтирадиган органик кислоталарни ажратади. Илдиз тукчалари тупроқ зарраларига тақалиб, илдиз ўсиши учун яхши таянчлилик вазифасини ҳам бажаради. Турли ўсимликларда илдиз тукчалари сони турлича бўлади. Қуруқ тупроқли шароитда ўсувчи ўсимликлар илдизининг 1 мм 2 да 400-500 тагача тукчалар бўлса, сувли ва ботқоқли ерлардаги ўсимликлар илдизида тукчалар сони жуда кам ёки умуман бўлмайди. Тукчаларнинг ҳар бири 10-20 кун яшайди. Эскилари нобуд бўлгач, ўрнини янгилари эгаллаб боради. Девори қалинлашиб ёғочланган айрим тукчалар 2 йилгача яшаб, сўриш қобилиятини сақлаб қолади. Илдизнинг тукчалар жойлашган қисми эпиблема дейилади. Илдиз учининг ўсиши эпиблеманинг нобуд бўлишига ва унинг остида экзодерма қолишига, экзодерма эса ўз навбатида перидерма билан алмашиниб доимий қопловчи тўқимани ҳосил бўлишига олиб келади. Ён илдизлар чиқарувчи ўтказиш зонаси сўриш зонасидан юқорида жойлашади ва бу зонада иккиламчи тузилишга эга бўлган гистологик элементлар пайдо бўлади ва ўтказиш вазифасини амалга оширади. 3. Эмбрионал тўқима барча ҳужайраларининг ўсиб кўпайиши ва меристемада прокамбий ҳосил бўлиши натижасида илдизнинг бирламчи йўғонлашуви бошланади. Илдизни бирламчи қопловчи тўқима эпидермис ў раб туради. Бу тўқимани икки палали ўсимликлар илдизида дермотоген деб аталувчи меристема ҳужайралари пайдо қилади. Эпидермис остида бирламчи пўстлоқ жойлашади. Бирламчи пўстлоқ дермотоген ҳужайралари остидаги переблема деб аталувчи ўртанчи қават ҳужайраларидан

ривожланади. Бирламчи пўстлоқ экзодерма, мезодерма ва эндодерма қатламларидан иборат. Экзодерма юпқа целлюлоза пўстли, кўп қиррали, йирик паренхима ҳужайраларидан тузилган. Эпиблема нобуд бўлгач, бу ҳужайралар ўсиб қирралари билан туташиб, оралиқларсиз бутун қаватни ҳосил қилади. Бу қават ҳужайраларининг пўсти қисман пробкалашиб, то ҳақиқий пробкали қават ҳосил бўлгунча қопловчи ва ҳимояловчи вазифасини бажаради. Мезодерма кўп қаватли ҳужайралардан ташкил топиб, у бирламчи пўстлоқ паренхимаси ҳам деб аталади. Унинг ҳужайралари цитоплазмали, ядроси бор, ҳужайра пўсти юпқа целлюлоза билан қопланган. Бу ҳужайраларнинг экзодерма ҳамда эндодермага яқин жойлашганлари жуда майда, ўртароқдагилари эса йирик ва улар орасида бўшлиқ мавжуд. Айрим ўсимликлар илдизларида бу бўшлиқ яхши ривожланиб ҳаво йўллари– аэренхимани ташкил этади. Мезодерманинг асосий вазифаси тупроқдан илдиз тукчалари орқали сўрилган сув ва унда эриган моддаларни тўплаб, илдизнинг марказий цилиндрига ўтказишдан иборат. Эндодерма бирламчи пўстлоқнинг бир қаватли ҳужайралардан иборат ички қавати бўлиб, ҳужайра пўсти суберин ёки лигнин моддаси билан тўйиниб, ёғочлашади ёки пўкаклашади. Натижада ҳужайра пўсти қалинлашиб, ҳужайралар сувни ўтказмайди. Аммо эндодерманинг айрим ҳужайралари пўсти юпқалигича қолиб, сувни ўтказиш қобилиятини сақлаб қолади. Ана шу ҳужайралар мезодермадан кўндалангига оқиб келувчи сувни марказий цилиндрнинг ксилемасидаги ўтказувчи бойламларигача етказиб беради. Бу ўтказувчи ҳужайралар марказий цилиндрнинг ксилемасидаги ўтказувчи найлар қаршисида жойлашган бўлади. Марказий цилиндр илдизнинг марказий қисми бўлиб, ўсиш конуси меристемасининг ички қисми-плеромадан ҳосил бўлади. Марказий цилиндр перецикл деб аталувчи эндодермага тақалиб турувчи алоҳида ҳужайралар қатламидан бошланади. Бир қаватли ҳужайралардан ташкил топган перецикл ҳужайраларининг пўсти юпқа, ядроси, цитоплазмаси бўлиб, ҳосил қилувчи тўқима вазифасини бажаради. Перецикл ҳужайралари бўлиниб ён илдизчаларни ҳосил қилади. Перецикл, айниқса камбий ҳалқасини ҳамда феллогенни ҳосил бўлишида фаол иштирок этади. Марказий цилиндрнинг перециклдан ичкари томонида илдизнинг ўтказувчи системалари жойлашади. Илдизнинг кўндаланг кесими микроскопда қаралса, радиус бўйлаб юлдуз шаклида жойлашган йирик найчалар кўринади. Булар ксилема найчалари бўлиб, уларнинг ҳалқасимон, спиралсимон, нуқтали, хошияли шакллари бор, улар орасида ёғочли паренхима ҳужайралари учрайди. Ксилема нурлари орасида навбатлашиб

жойлашган луб қисми – флоэма ҳам бор. Флоэма элаксимон найлардан иборат бўлиб, йўлдош ҳамда луб паренхима ҳужайраларидан ташкил топган. Флоэма ва ксилема орасида юпқа пўстли паренхима ҳужайралари жойлашган. Ўсимлик турига қараб ксилема нурлари сони ҳар хил бўлади. Бир ва икки паллали ўсимликлар илдизининг тукли зонасида илдиз бирламчи тузилишга эга бўлади. Икки паллали ўсимлик илдизлари кейинчалик иккиламчи тузилишга ўтади, бир паллалиларда эса ўзгармасдан қолади. 4. Икки паллали ўсимликларда илдизнинг иккиламчи тузилишга ўтиши асосий паренхима ҳужайраларидан камбий ҳосил бўлиши билан бошланади. Марказий цилиндрда флоэма билан ксилема орасидаги юпқа пўстли паренхима ҳужайраси чўзилиб иккиламчи ҳосил қилувчи тўқима камбий ёйларини ҳосил қилади. Уларнинг ҳужайралари бўлинишидан эса иккиламчи ксилема вужудга келади. Айни пайтда ксилема нурлари учида жойлашган перецикл ва паренхима ҳужайралари ҳосил қилган камбий ёйлари туташиб, камбий ҳалқасини ясайди. Унгача паренхима ҳужайраларининг камбий ёйлари бўлиниб, флоэмага нисбатан иккиламчи ксилемани кўпроқ ҳосил қилади ва бирламчи флоэмани ўз ўрнидан сиқиб чиқаради, натижада камбий доира шаклини олади. Доира шаклидаги камбий ҳалқасининг ички ҳужайралари иккиламчи ксилемани, ташқилари эса иккиламчи флоэмани ҳосил қилади. Камбий ҳалкасининг бўлиниши жараёнида иккиламчи ксилема флоэмага нисбатан тезроқ ва кўпроқ ривожланади. Шу сабабли икки паллалиларда иккиламчи ксилема иккиламчи флоэмага нисбатан яхши тараққий этади. Илдизнинг иккиламчи ксилемаси орасида озиқ моддаларни ўтказувчи ва запас озиқ моддалар тўпланишида хизмат қилувчи, кўндаланг жойлашган радиал нурлар деб аталувчи паренхима ҳужайралари бор. Улар бирламчи ксилема нурлари устида жойлашади. Камбий ташқарисида жойлашган флоэмада ҳам кескин ўзгариш кузатилади. Камбий ташқарисидаги перецикл ва пўстлоқ паренхимасининг ташқи ҳужайраларидан пробка камбийси – феллоген қавати ҳосил бўлади. Феллоген ҳужайралари бўлиниб ички қават – феллодермани, ташқи қават – пробкани ҳосил қилади. Пробка, феллоген ва феллодерма биргаликда перидерма дейилади. Шундай қилиб, иккиламчи ҳосил қилувчи тўқима – камбий ўзидан ичкарига иккиламчи ксилемани, унинг гистологик элементлари бўлган ўтказувчи найлар, ёғочлик толалари, ёғочлик паренхимаси, шунингдек радиал нурларини, айрим ўсимликларда запас озиқ моддаларни тўпловчи кўп қаватли паренхима ҳужайраларини ҳосил қилади. Камбий ўзидан ташқарига қараб эса флоэма ва унинг гистологик элементлари бўлган элаксимон

найлар ва унинг йўлдош ҳужайраларини, луб толаларини ҳамда луб паренхималарини вужудга келтиради. Кўпчилик ўсимликларнинг илдизлари этли бўртмалар ҳосил қилади. Уларда запас озиқ моддалар тўпланади. Илдизда запас озиқ моддаларни тўпловчи асосий тўқима ксилемада ҳам, флоэмада ҳам бўлиши мумкин. Сабзи, петрушка илдизларидаги флоэманинг луб паренхималарида, турп, шолғом, редиска илдизи ксилемасининг ғамловчи паренхималарида запас озиқ моддалар тўпланади. 5. Ўсимликлар илдизининг шакл ўзгаришлари хилма-хил бўлиб, уларга илдизмевалар, илдиз туганаклари, таянч илдизлар, сўрғич илдизлар, ҳаво илдизлари кабиларни киритиш мумкин. Илдизмевалар - паренхима ҳужайрасиларида озиқ моддалар тўпланиши туфайли илдиз йўғонлашиши тарзида ҳосил бўлади. Илдизмева кучли ривожланган ўқ илдиз бўлиб, у бош, бўйин ва асосий илдиздан ташкил топган. Илдизмеванинг бош қисмида барг ва куртаклар жойлашган бўлиб, унинг бўғим оралиғи жуда қисқаргандир. Бошча остидаги бўйин қисми йўғонлашган гипокотель ҳисобланади ва илдизмеванинг бу қисмидан барг ҳам, ён илдизлар ҳам ривожланмайди. Илдизмеванинг қуйи қисмида асосий илдиз жойлашган бўлиб, унда ён илдизлар ва тукчалар мавжуд. Сабзи, шолғом, турп, лавлаги, редиска кабилар илдизмеваларга мисол бўлади. Илдиз туганак лар ён ва қўшимча илдизларда запас озиқ моддалар тўпланиши натижасида ҳосил бўлади. Илдиз туганаклардан ўсимликларни вегетатив кўпайтиришда фойдаланилади. Уларга картошкагул, батат, қўзиқулоқ, ширач, орхидей ва бошқаларни мисол қилиш мумкин. Таянч илдизлар маккажўхори, жўхори каби баланд бўйли ўсимликларда учрайди. Одатда улар поянинг пастки биринчи, иккинчи бўғинларида қўшимча илдиз шаклида ривожланиб, ўсимликлар ер устки қисмини мустаҳкам ушлаб туришда таняч вазифасини бажаради. Таянч илдизларда механик тўқималар яхши ривожланган бўлади. Бундай илдизларни денгиз бўйларидаги тўлқинлар таъсирида сувга ботиб турувчи ўсимликларда ҳам учратиш мумкин. Сўрғич илдизлар одатда текинхўр ўсимликларда асосий илдиз ўрнида ривожланади. Хлорофилл доначалари бўлмаганлиги учун бу ўсимликлар сўрғич илдизлари билан бошқа ўсимликларнинг озиқ моддаларини сўриш ҳисобига яшайди. Сўрғич илдизлар шумғияда, зарпечакнинг ҳар хил турларида шаклланади. Тропик мамлакатларда ўсувчи ўсимликларда ҳаво илдизлари ҳам учрайди. Улар поядан ўсиб чиқиб ҳавода осилиб туради. Масалан, монстера ўсимлигида ҳосил бўлган ҳаво илдизлари ёғин суви ёки ҳаводаги сув буғларини ўзлаштиради.

Ботқоқлик ёки ботқоқлашган жойларда ўсувчи ўсимликларда аэренхима тўқимаси кучли ривожланган нафас олувчи илдизлар шаклланади. Улар ўсимликни кислород билан таъминлашга хизмат қилади. Бу каби илдизлар ботқоқ сарвисида бўлади. 6. Ўсимлик илдизлари тарқалган тупроқ қатламида кўплаб микроорганизмлар яшайди ва бу қатлам ризосфера дейилади. Юксак ўсимликлар илдизи орқали тупроқда ҳаёт кечирувчи шу микроорганизмлар билан узвий боғлангандир. Юксак ўсимликларнинг бактериялар билан ҳамкорлиги бунга мисол бўла олади. Рус олими М.С. Воронин 1886 йилда кўпчилик дуккакли ўсимликлар илдизида бактериялар иштирокида туганаклар ҳосил бўлишини аниқлаган. Тупроқдаги туганак бактериялар ён ва қўшимча илдиз асосий тўқимасига кириб перециклни кучли бўлинишига ва ҳажмининг ортишига олиб келади. Натижада улардан туганакларни ҳосил қилувчи ўсимталар ривожаланади. Туганакларда тўпланган бактериялар юксак ўсимликдаги озиқ моддалар ҳисобига озиқланади ҳамда ҳаводаги азотни ўзлаштиради. Бу бактериялар нобуд бўлгач улар тўплаган азотдан юксак ўсимликлар озиқланади. Кўпгина дарахт, ўт ўсимликлари, шунингдек дуккакли, бошоқли ўсимликлар илдизида замбуруғлар яшайди ва улар микоризалар дейилади. Микориза ҳодисасини 1881 йилда рус олими Ф.М.Каменский ўрганган. Илдизда яшовчи замбуруғлар қийин эрувчи баъзи озиқ моддаларни парчалаб, уларни ўзлаштирилишини осонлаштиради, шунингдек замбуруғлар илдиз туганаклари каби илдизнинг шимиш кучини оширишга хизмат қилади. Замбуруғ гифасининг юксак ўсимлик илдизида жойлашишига қараб ташқи (эктотроф) ва ички (эндотроф) микоризалар ажратилади. Ташқи (эктотроф) микоризада гифалар илдизни ташқи томондан ўраб олади. Бунда ўсимлик илдизидаги туклар йўқолиб кетади. Туклар вазифасини гифалар бажаради. Ташқи микориза нок, терак, эман, оқ қайин каби дарахт ўсимликлари илдизида учрайди. Ички (эндотроф) микориза кўпинча ўт ўсимликларда учрайди. Бунда замбуруғ юксак ўсимлик илдизи ичига кириб боради. Ҳужайра ичига кирган замбуруғ гифалари аста-секин парчаланиб, ўсимлик ҳужайраси томонидан ўзлаштирилади. Баъзи ўсимликларда ҳам ички, ҳам ташқи микораза учрайди (қайин, заранг ўсимликларида). Микориза ҳодисаси 2000 дан ортиқ ўсимликлар илдизида кузатилади. Юксак ўсимликларнинг замбуруғлар иштирокидаги озиқланишига микотроф озиқланиш дейилади.

Похожие

Ўсимликларнинг вегетатив органлари 2

Ўсимликларнинг вегетатив органлари 3

Ўсимликларнинг кўпайиши

Ўсимликларнинг химояланиш механизми

Ўсимликларнинг ҳимояланиш механизми