Ўсимликларнинг касалликларга чидамлилик селекцияси

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

48.5 KB

Скачать

Ўсимликларнинг касалликларга чидамлилик селекцияси Режа. 1. Ўсимликларнинг касалликларга чидамлилик. даражасинининг турлари. 2. Ўсимликларнинг касалликларга чидамлилик генетикаси 3. Ўсимликларнинг касалликларга чидамлилиги ва унинг кенг тарқалиши. 4. Ўсимликларнинг касалликларга чидамли навларини ҳосил қилиш йўллари. 5. А) Конвергент навлар. 6. Б) Кўп линияли навлар. 7. В) Полегенли чидамлилик. 8. Адабиётлар:1,2,3,4,5.

Ўсимликларнинг касаллик ва ҳашоратларга чидамлилик селекцияси энг мураккаб илмий масала ҳисобланади. Инсон қишлоқ хўжалик экинларининг навларини яратиш жараёнида ўсимлик эволюциясини ҳашорат ва касаллик қўзғатувчисининг селекцияси жараёни билан боғлаб олиб бориши зарур. Яъни селекционер олимлар фитопатологлар, энтомологлар билан ҳамкорликда иш олиб бориши зарур. Яратиладиган янги навларни касалликка ва ҳашоратларга чидамлилик даражасига қараб 3 гуруҳга бўлиш мумкин. 1. Ўсимликнинг касалликка чидамлилиги - яъни паразитларнинг ривожланишини тўхтатиш хусусияти. Бунда паразит ривожланиши секинлашиши, ҳаёт жараёни тўхташи ёки улар сонининг маълум миқдорга пасайиши назарда тутилади. Бунда ўсимликнинг иммунитет хусусияти асосий роль ўйнайди. 2. Паразитга бардошлик деганда - касаллик қўзғатувчиси ўсимликда нормаль ривожлансада, ўсимлик қониқарли миқдорда ҳосил беради. 3. Паразитдан четлаб ўтиш. Касаллик қўзғатувчиси ва ўсимликни ривожланиш фазаларидаги ҳар хил муддатнинг вужудга келиши. Кўпчилик ўсимликлар қисқа муддат ичида пишиб етишганлигидан касаллик ёки ҳашоратлар ўз ривожланиши циклини тугаллаб улгурмайди. Масалан, кўпгина ғалла экинлари занг замбуруғидан шундай қилиб сақланиб қолади. Картошканинг эрта экиладиган навларини етиштириш фитофторанинг тарқалишига имкон бермайди. Юксак ўсимликларнинг касалликларга чидамлилиги ген воситасида назорат қилинади. 1905 йил Биффен томонидан буғдойнинг занг замбуруғига чидамлилиги Мендель қонунига амал қилади деб кўрсатган. Ҳақақатдан ҳам ҳар қандай ўсимлик нави яратишида фитопатологлар ва генетиклар ҳамкорлиги муҳим аҳамиятга эга. Ҳар қандай ўсимликнинг касалликларга чидамлилиги бир неча генлар асосида амалга ошади. Кўп генга эга бўлган ўсимликларда кўп касалликларга чидамлилик ҳосил қилади. Бунда касаллик қўзғатувчиларининнг физиологик рассалари асосий роль ўйнайди. Ҳар бир

расса мустақил паразит ҳисобланиб, унга чидамлиликни ўсимликнинг маълум бир физиологик ёки биохимик хусусиятлари пайдо бўлади. Масалан, ғўзанинг вилт касаллигига чидамли навларни яратиш жараёнида тупроқдаги микроорганизмларни ҳам селекция қилиб борилади. Вақт ўтиши билан ҳосил бўлган рассалар янги навни ҳам зарарлаш хусусиятига эга бўлади. Касалликнинг кенг тарқалиши асосан қулай экологик шароит ва инфекция манбаининг кўпайиб кетишига сабаб бўлади. Маълум бир пайтда бир хил навдаги ўсимликни сурункасига етиштириш касалликнинг кенг тарқалишига сабаб бўлади. Масалан, картошкада фитофториоз, ғалла экинларида занг, узумнинг милдью касаллиги, ғўзада вилт касалликлари кенг тарқалгандан улар орасида касалликларга чидамли ўсимликларни ажратиб олиш селекция ишларидаги дастлабки босқич ҳисобланади. Шундай усулда танлаб олинган ўсимликлар мавжуд навлардан танлаб олинган чидамли навлар билан ўзаро чатиштириш бошланади. Масалан, занг касаллига чидамли бўлган кунгабоқарнинг Зеленка нави, фитофториозга чидамли бўлган картошканинг Чемпион, фузариозга чидамли бўлган канопнинг Бизон навлари чидамли навлар ичидан танлаб олинган ўсимликларни чатиштириш асосида ҳосил қилинган. Бу навларни етиштириш жараёнида улар ҳам маълум муддатдан кейин яна касалликларга чидамлилигини йўқотиб, турли миқдорда касаллана бошлайди. Касалликнинг кенг тарқалиши олдини олиш мақсадида селекция, уруғчилик, навларни районлаштириш ишлари амалга оширила бошлайди. Бу масалани мувофаққиятли ривожланишида конвергент навларни яратиш, кўп линияли навлар яратиш ва полиген чидамли навлар яратиш ишлари муҳим аҳамиятга эга. Конвергент навларнинг хусусияти. Конвергент навлар бир неча чидамли генларга эга бўлиб, бу генлар маълум физиологик рассаларга чидамлилик хусусиятини намоён қилади. Бундай чидамлиликни моноген чидамлилик дейилади. Моноген чидамлилик ўсимликларни касалликлардан ҳимоя қилиши мумкин эди, лекин кўпгина

патоген организмларга хос бўлган ўзгарувчанлик туфайли янги рассалар ҳосил бўлиб туради. Ҳар қандай янги нав ген ва ген назариясига асосан ўсимликларнинг чидамлилик хусусиятига нисбатан патогеннинг агрессивлик хусусиятини намоён қилади. Лекин бу агрессивликнинг келиб чиқишига 4-5 йил ўтиши мумкин. Янги нав яратилиши билан янги рассалар ҳосил бўлади ва у маълум вақтдан кейин турлича зарарланадиган бўлиб қолади. Шунинг учун конвергент навларни яратишни режалаштирилганда навбатдаги янги муддатда яна янги нав яратишни режалаштириб қўйиш керак. Кўп линияли навлар. Кўп линияли навлар - ўсимликнинг агрономик белгилари билан бир хил бўлсада, ҳар хил чидамлилик хусусиятлари билан фарқ қилади. Яъни кўп линияли навлар ҳар хил касалликларга нисбатан ҳар хил чидамлиликка эга бўлган генотиплар йиғиндисидир. Бундай навлар буғдойни ун шудринг, сариқ занг касаллигидан сақлашда кенг фойдаланилади. Улар Мексикада келтириб чиқарилган бўлсада 10 йил давомида мувофаққиятли етиштирилмоқда. Полигенли чидамлилик . Полигенли чидамлилик хусусиятига эга бўлган ўсимликлар барча патогенларнинг рассасига чидамлилик қилади. Бу турдаги чидамлилик горизонтал ёки даладаги чидамлилик дейилади. Полиген чидамлиликнинг ҳосил бўлишида: замбуруғларнинг кириб келишига чидамлилик, тарқалишига чидамлилик, инкубацион даврига чидамлилик турига бўлинади. Замбуруғларнинг кириб келишига тўсқинлик қилувчи факторлар қуйидагилар бўлади: 1. Баргнинг ташқи томонидан тук билан қопланганлиги. 2. Баргнинг усти мумли қаватининг мавжудлиги. 3. Устицалар сони ва кутикуланинг қалинлиги. 4. Патогеннинг ўсишини тезлаштирадиган ёки тўхтатадиган моддаларнинг мавжудлиги.

Инфекциянинг тарқалишига чидамлилик қуйидаги факторлар асосида бўлади. 1. Колленхима ва склеренхима қаватининг бўлиши. 2. Ўсимлик таркибида паразит учун зарарли моддалрнинг бўлиши. 3. Паразит учун зарур озиқанинг бўлмаслиги. Полиген чидамлилик сабабли ўсимлик микроорганизмларининг кириб келишига, унинг тарқалишига, унинг спора ҳосил қилишини камайишига олиб келади. Натижада ўсимликнинг зарарланиши кечикиб, ўсимлик нормал ривожланиб, ҳосил миқдори ортади.

$Адабиётлар: 1. Қишлоқ хўжалигида иқтисодий ислохатларни чуқурлаштириш дастури 1998-2000 йиллар.- Т:«Ўзбёкистон» .- 1998 2. К.В.Попкова . Учение об иммунитете растений .- М:.Колос.-1979. 3. К.В.Попкова, З.П Качалова . Практикум по иммунитету растений.- Москва . Колос.- 1984. 4. М.В.Горленко . Краткий курс иммунитета растений к инфекционным заболеваниям . М: Высшая школа.-1973. 5. Л.В.Метлицкий , О.Л.Озерецковская. Фитоиммунитет. М:, Наука.-1963. 6. Р.Пайнтер. Устойчивость растений к насекомўм. М:, ИЛ.- 1953 7. Р.Пайнтер. Устойчивость растений к повреждениям насекомых \ Современные проблемы энтомологии\ М:, ИЛ.-1961. 8. И.Д.Шапиро, Н.А.Вилкова . Устойчивость сельскохозяйственных культур к вредителям. М:, Изд. МСХ СССР, ВНИИ ТЭИСХ.-1975. 9. А.Шералиев. Тутнинг фузариоз касаллиги , Т:,Фан.-1992.$

Ўсимликларнинг касалликларга чидамлилик селекцияси

20.09.2019

0

48.5 KB

Похожие