Ўсимликлар ҳужайра селекцияси - Биология - Рефераты

Ўсимликлар ҳужайра селекцияси

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

3827 KB

Ўсимликлар ҳужайра селекцияси Режа: 1. Ўсимликлардан ажратиб олинган хужайра ва тўқималарини ўстириш техникаси 2. Ўсимликларни клонал микрокўпайтириш 3. Ўсимликларни клонал микрокўпайтиришни усуллари ва босқичлари

Ажратиб олинган тўқималар билан ишлашни асосий шарти – стерилликга қатъий риоя қилишдир. Таркиби бой бўлган озуқа мухити микроорганизмларни ривожланиши учун хам жуда яхши субстрат хисобланади, ўсимликлардан ажратиб олинган фрагментлар (эксплантлар) озуқа мухити билан аралаштирилганда микроорганизмлар таъсирига тез учрайдилар. Шунинг учун хам экслантни хам, озуқа мухитини хам стерилизация қилиш керак. Ажратилган хужайралар ва тўқималар билан қилинадиган барча нозик ишлар (манипуляция) асептик шароитда (ламинар- боксларда) стерилланган ускуналар ёрдамида бажарилади. Ажратилган тўқималарни ўстириш даврида хам стерилликни сақлаш керак, айниқса харорат ва намлик ўзгарганда, чунки пробиркаларни пахта-бинтдан тайёрланган тиқинчалари намланади ва ундан микроорганизмлар осон ўтишади. Эксплантни стерилизацияси, шунингдек уруғлар хам 5-20 минут давомида стерилизация қилувчи эритмада ушлаб туриш, кейин эса стерил сув билан ювиб ташлаш орқали амалга оширилади. Стерилизация даври эксплантни характерига хамда эритмани стерилизация қилиш хусусиятига боғлиқ. Одатда уруғ 10-20 мин, вегетатив қисмлар эса 5-10 мин. давомида стерилизация қилинади. Стерилизация қилувчи эритмаларга мисоллар 3.1- жадвалда кўрсатилган. Эксплант олинмоқчи бўлган ўсимлик органи, дастлаб совунли сув билан шеткалар ёрдамида яхшилаб ювилади ва дистилланган сув билан чайиб ташланади, кейин эса бир неча секунд давомида 70 % ли этанолга ботириб олинади. Уруғлар спиртда 1-2 мин. ушлаб турилади. Тўқималарга спирт билан ишлов бериш, уни стерилизация қилиш хоссасидан ташқари, асосий стерилизация қилувчи эритмани таъсирини кучайтириши билан хам боғлиқ.

1-жадвал. Дастлабки ўсимлик материалларини стерилизация қилиш (Р.Г.Бутенка, 1990 йил) Манба Стерилизация вақти, мин 0,1% ли диацид 0,1% ли кумуш хлорид ( AgCl 2 ) 5-9 % ли гипохлоритла р ( Na , Ca ) 10-12% ли водород пероксид и ( H 2 O 2 ) Уруғлар қуруқ 15-2 10-15 15-20 12-15 намланган 6-10 6-8 10-15 6-8 Тўқималар сутли илдиз, илдизмева 20-3 15-25 15-20 - дарахтланган поя 20-4 20-25 20-25 - барглар 1-3 1-3 3-6 3-5 апекслар 1-10 1-7 3-15 2-7 Стерилизация кейин ўсимлик объектлари стерилланган сув билан тозалаб ювиб ташланиши керак. Сиртқи стерилизация эксплантни фақат ташқи инфекциядан озод қилади. Агар эксплант тўқималари ички инфекцияга эга бўлсалар, уларга антибиотиклар билан ишлов беришга тўғри келади. Айниқса ички инфекцияга йирик томирли тропик ва субстропик ўсимликлар бой бўлишади. Культураларни замбуруғлар ёки бактериялар билан ифлосланиши экилгандан 1-14 кун ўтганда кўзга ташланади. Ёруғлик хонасидаги хавони ифлосланишдан сақлаш учун, ифлосланган культурани дархол йўқотиш керак.

Озуқа мхитларини автоклвда, 120 0 С да 0.75 – 1,0 атм. босимда 20 минут давомида стерилизация қилинади. Агар озуқа мухити таркибига юқори хароратда парчаланадиган моддалар кирса, уларни алохида совуқ стерилизация қилинди. Уларни тешиклар диаметри 0,22 – 0,45 мкм, бўлган бактериал фильтрлардан ўтказилади ва автоклавдан чиққан озуқа мухитини 40 0 С гача совутиб, кейин уларни аралаштирилади. Олдиндан фольгача ёки ўрайдиган қоғозга ўралган идишларни қуруқ иссиқ билан, қуритгич шкафларида 160 0 С да икки соат давомида стерилизация қилинади. Ўсимликларни клонал микрокўпайтириш Уруғли ўсимликлар икки хил йўл билан: уруғдан ва вегетатив йўл билан кўпаяди. Бу иккала йўлни устиворлиги хам камчилиги хам бор. Уруғдан кўпайишнинг камчилигига энг аввало, олинган кўчатларни генетик хилма- хиллиги ва ювенил (уруғдан чиққан майсадан ёки вегетатив куртакдан репродуктив органлар хосил қилиш) даврининг узунлигини кўрсатиш мумкин. Вегетатив кўпайишда она ўсимликни генотипи сақланиб қолади ва ювенил давр қисқароқ бўлади. Аммо кўпчилик турлар (энг аввало ёғоч хосил қиладиганлар) учун вегетатив кўпайиш муаммоси охиригача ўз ечимини топгани йўқ. Бунга асосий сабаблар қуйидагилар:  Биринчидан, кўпчилик турлар (навлар) хаттоки, ювенил босқичда хам вегетатив усулда керакли самара билан кўпаявермайди (эман, тилоғоч, ёнғоқдошлар ва бошқалар);  иккинчидан, ўсимликларни кўпчилик дарахт навларини 10-15 ёшдан кейин, қаламча ёрдамида кўпайтириш мумкин эмас;

 учинчидан, хар доим хам стандарт экиш материали олиш мумкин эмас (юқумли касалликлар тўпланиши ва ўтиши мумкин);  тўртинчидан, пайванд қилиш орқали катта ёшли (ёғочли) ўсимликларни кўпайтириш жуда хам қийин ва мураккаб; бешинчидан, йил давомида бир хил генетик материални олиш учун ишлаб чиқилган технологиялар самарадорлигининг ўта пастлигидир.  Хужайра ва тўқимлара культуралари бўйича эришилган ютуқлар вегетатив кўпайишни тубдан янги бўлган усулини клонал микрокўпайтириш in vitro шароитида (пробиркада), жинсий бўлмаган йўл билан, ўсимликларни дастлабки нусхаси билан генетик бир хил бўлган навини яратиш). Бу усул асосида ўсимлик хужайраларига хо бўлган ноёб хусусият, тотипотентлик, яъни ташқи таъсирини бутун ўсимлик организми хосил бўлишига туртки бўлиши ётади. Албатта, бу усулни бошқа анъанавий усуллардан устунлик томонлари жуда хам кўп:  генетик бир хил экиш материалининг олиниши;  меристема тўқималари культуралари ишлатилиши хисобига ўсимликларни вирусли ва бошқа юқумли касалликлардан холи бўлиши;  кўпайиш коэффициентининг юқорилиги (ўтчил ва гулли ўсимликлар учун 10 4 -10 5 ; нинабаргли ўсимликлар учун –10 4 );  селекция даврининг қиқариши;  ўсимлик ривожланишшини ювенил даврдан репродуктив фазага ўтишини тезлашиши;  анъанавий йўллар билан қийин кўпаядиган ўсимликларни кўпайтириш;  ишни йил давомида ташкил этиш имкониятларининг мавжудлиги ва кўчат материаллари ўстириш учун керак бўлган майдонни тежаш;  ўстириш жараёнини автоматлаштириш имкониятлари ва х.к.

Клонал микрокўпайтиришни дастлабки муваффақиятлари ўтган асрнинг 50-йиллари охирида француз олими Жорж Морел орхидея ўсимлигининг регенерантини яратганда эришилган эди. Бу муваффақиятга ўшў вақтларда яратилган, In vitro шароитида ўсимликларни апикал меристемаларини кўпайтириш техникаси ўз хиссасини қўшган. Одатда олимлар бирламчи эксплант сифатида ўтчил ўсимликларни устки меристемаларидан фойдаланадилар, ва озуқа мухити таркибини ўсимликни регенерация ва пайдо бўлиш жараёнларига таъсирини ўрганадилар. Худди шу мақсадда чиннигул, хризантема, кунгабоқар, нўхат, маккажўхориқоқиўт ва бошқа ўисмликлар ўрганиб чиқилган эди. Ж.Морель ўз тажрибаларида худди шундай қилиб, цимбидиум (орхидеялар оиласига мансуб ўсимлик)ни учки қисмини ишлатган. У ўсиб келаётган конуссимон кўринишдаги ва икки-уч барг олди элементларидан иборат бўлган ва ундан маълум шароитда қуббали, юмалоқ-прокариотлар пайдо бўлишини кузатган эди. Хосил бўлган (етилган) протокормларни бўлиш ва кейин алохида мустақил равишда янги тайёрланган озуқа мухитида барг ва илдиз пайдо бўлгунча ўстириш мумкин бўлган эди. Натижада у, бу жараён чегарасиз эканлигини ва юқори сифатли генетик бир хил, вируссиз экиш материалини жуда хам кўп миқдорда тайёрлаш мумкинлигини кузатган эди. Россияда клонал микрокўпайтириш профессор Р.Г.Бутенко номи билан боғлиқ. К.А.Темирязев номидаги ўсимликлар физиологияси институтида бу олима ўз шогирдлари билан, картошка, қанд лавлаги, чиннигул ва бошқа гулларни клонал кўпайтириш шароитларини ишлаб чиққан. Мамлакатимизда бу усул илмий лабораторияларда синаб кўрилмоқда. Хусусан, Тошкент Давлат аграр университети биотехнология кафедраси илмий лабораториясида картошкани клонал микрокўпайтириш усуллари

орқали касалликларга, иссиққа, шўрланишга чидамли навларини яратиш бўйича илмий изланишлар олиб борилмоқда. Шуни хам эслатиб ўтиш ўринлики, микрокўпайтиришдан фойдаланиш доираси жуда кенг бўлиб, кундан кунга янада ошиб бормоқда. Энг аввало бу in vitro шароитида ўсимликларни ёғочли турларини, айниқса, ингибиторлар ва бу усулни йўқолиб кетаётган ўсимликлар хамда доривор ўсимликларни кўпайтириш учун ишлатилганда катта самара беради. Ёғочли (дарахтларни) ўсимликларни тўқима культураси бўйича биринчи илмий ишлар 1920 йилларда чоп этилган бўлиб, француз олими Готре номи билан боғлиқ. Бу мақолаларда тилоғоч дарахти камбиал тўқималарини in vitro шароитида каллусогенезга имкониятлари (қобилиятлари) борлиги хабар қилинган. 1960 йилларда Матес деган олим биринчи марта ОСИН дарахти регенерантини олишга эришган ва уни тупроққа экишгача етказган. Нина баргли ўсимликларни in vitro шаротида ўстириш узоқ вақт тажриба сифатида ишлатилиб келинди. Бу ўсимликдан ажратиб олинган ювенил айниқса, катта ёшли тўқималарни ўсишида ўзига хос қийинчиликлар борлиги билан боғлиқ Маълумки, ёғоч хосил қилувчи дарахтлар, айниқса игна баргли ўсимликлар жуда хам секин ўсадилар, қийин томир оладилар, жуда кўп миқдорда иккиламчи бирикмалар (феноллар, терпенлар ва бошқа моддалар) сақлайдилар, бу моддалар эса алохида ажратиб олинган тўқималарда фенолаза ферментлари таъсирида оксидланадилар. Ўз навбатида фенолларни оксидланган махсулотлари одатда хужайрани ўсишини ва бўлинишини ингибирлайдилар, бу эса бирламчи эксплентларни нобуд бўлишига ёки ёғочли ўсимликлар тўқимасини регенерация имкониятларини пасайишига ва ёши улғайган сари секин бутунлай йўқолишига олиб келади. Аммо, қанчалик қийин бўлишига қарамасдан олимлар изланиш манбаи сифатида тез-тез ёғочли ўсимликларни тўқима ва органларидан фойдланиб келмоқдалар.

Хозирги вақтга келиб, in vitro шароитида кўпайтирилган ёғочли ўсимликлар сони 40 оилага мансуб бўлган 250 турдан ошиб кетган (каштан, дуб, қайин, заранг, тоғ тераги, толни тоғ тераги билан гибриди, сосна, арча ва х.к.). Ўсимликларни клонал микрокўпайтиришни усуллари ва босқичлари Клонал микрокўпайтириш жараёнини 4 га босқичга бўлиш мумкин:  биринчи – донор ўсимликни танлаш, эксплантларни ажратиш ва яхши ўсадиган стерил культура олиш;  иккинчи – микрокўпайтиришни ўзи, бунда мериклонларни энг кўп (максимал) миқдорини олишга эришилади;  учинчи – кўпайтирилган навдани илдиз олиши ва уларни тупроқ шароитига мослаштириш, керак бўлганда регенерант – ўсимликларни совуқ хароратда ( 2 0 ,  10 0 ) сақлаш;  тўртинчи – ўсимликни иссиқхона шароитида ўстириш ва уларни майдонга чиқариб экиш ёки сотишга тайёрлаш (3.8-расм). Клонал микрокўпайтиришни кўп усуллари маълум. Кўплаб муаллифлар эксплантларни ўстиришга шароитни морфогенез жараёнига таъсирини ўргана бориб, ўстириш шароитини ўзгаришига хар хил мофогенетик реакция бўлишини кузатганлар, бу эса клонал микрокўпайтириш методларини янги классификациясини яратишига олиб келди. Илмий адабиётлардан маълум бўлган, ўсимликларни микрокўпйтириш услублари асосида, бу жараённи қуйидаги йўллар билан амалга ошириш мумкин:

 ўсимликда бор бўлган меристемаларни ривожланишини жадаллаштириш (поя апекси, пояни куртаклари);  эксплантлар тўқималарида тўғридан - тўғри адвентив куртаклар хосил бўлишини индукция қилиш;  соматик эмбриогенезни индукция қилиш;  бирламчи ва кўчат олувчи каллусли тўқималарда адвентив куртакларни табақалаштириш. Ўсимликларни клонал микрокўпайтиришда ишлатиладиган асосий усул – бу ўсимликларда бор бўлган меристемаларни ривожланишини фаоллаштириш бўлиб, у апикал устиворликни (доминирования) олиб ташлашга асосланган (3.9-расм). Бунга икки йўл билан эришиш мумкин:  пояни тепа меристемасини олиб ташлаш ва кейин навдани in vitro шароитида гормон сақламаган мухитда микроқаламчалаш;  озуқа мухитига цитокинин таъсирига эга бўлган моддалар қўшиш (навдани ўсишини кучайтириш). Одатда, цитокинин сифатида – 6–бензиламинопурин (БАП), 6– фурфуриламинопурин (кинетин), хамда 2-изопентениладенин (2 ip ) ва зеатин ишлатилади. Шундай йўл билан олинган навдаларни бирламчи она эксплантидан ажратилади ва қайтадан янги тайёрланган озуқа мухитида ўстирилади. Хозирги вақтда бу усул қишлоқ хўжалик ўсимликларини вируссиз экув материалларини тайёрлашда кенг қўлланилади. Шу йўл билан қанд лавлаги, тамаки, хмель, топинамбур, помидори, картошка, бодринг, қалампир, ошқовоқ ва бошқа ўсимликларни соғломлаштирилган кўчатларини тайёрлаш йўлга қўйилган.

1-расм. Ўсимликларни клонал микрокўпайтириш 1-йўл – бор меристемаларни ривожланишини фаоллаштириш усули; 2-йўл- эксплантда адвентив куртаклар хосил бўлишини индукция қилиш. 1-дастлабки эксплант танлаш; 2–стерил культура олиш; 3-бирламчи эксплантда, тўғридан – тўғри адвентив куртаклар хосил бўлиши; 4- куртакларни ўсиши ва микро навдаларни хосил бўлиши; 5–микронавдаларни кўпайтириш (қаламча); 6–микро новдаларни илдиз олиши; 7–регенерант ўсимликни паст хароратда сақлаш (депонаровака қилиш); 8–ўсимликларни иссиқхона шароитига ўтказиш; 9 – регенерант ўсимликларни далага экиш.

2-расм. Усимликларни бор меристемаларини фаол- лаштириш усули билан кыпайтириш чизмаси: 1 - тепа меристемасини юлиб ташлаш йыли; 2 - озу=а мущитига цитоки- нинлар =ышиши йыли Б/Г – гормонсиз мущит; Ц- цитокининлар, А-ауксинлар. Баъзи бир қишлоқ хўжалик ўсимликлари учун (масалан, картошка ўсимлиги) клонал микрокўпайтириш технологияси саноат даражасига кўтарилган. Ўсимликларда бор бўлган меристемаларни фаоллаштириш усулини ишлатилиши бир йилда бир дона картошка меристемасидан 10 5 дона ўсимлик етиштириш имконини беради, бундай технология пробиркада микро туганаклар - қимматбахо вируссиз уруғлик яратишни ўз олдига қўйган (3.10- расм.). Иккинчи усул – Бу эксплант тўқималарида тўғридан-тўғри адвентив куртаклар пайдо бўлишини кучайтириш (индукция қилиш). Бу усул ўсимликни ажратиб олинган қисмини қулай озуқа мухитида етишмаган

қисмини (органларини) хосил қилишига асосланган, шундай қилиб, бутун ўсимлик ренерация (хосил) қилиш. Адвентив куртак хосил қилишни ўсимликни хохлаган органи ва тўқимаси (ажратиб олинган куртак, барг, поя, уруғпалла, илдизни бир қисми ва х.к) асосида ташкил этиш мумкин. Аммо, материал захарланмаган (юқумли касалликлардан холи) бўлиши шарт. Бу жараён, одатда алохида цитокинин ёки уни ауксин билан аралашмаси (10:1 ёки 100:1) сақлаган озуқа мухитида амалга ошади. Ауксин сифатида кўпроқ  -индолил–3-сирка кислота (ИУК) ёки  -нафтилсирка кислота (НУК) ишлатилади. Бу микрокўпайтиришни энг кенг тарқалган усули бўлиб, шу усул билан илдиз мевали гуллар (нарцисса, лилия, гиацинт, гладиолус, лолақизғалдоқ); Brassica авлодига мансуб ўсимликлар (рангли карам) шунингдек пиёз, саримсоқпиёз, помидор ва бошқа бир қатор ўсимликлар кўайтирилган

3-расм. Ысимликларни in vitro шароитида бор былган меристемаларни ысишини фаоллаштириш усули: а – стахис; б – анор ; в – картошка . 4 -расм. Ысимликларни адвентив куртакни индукция =илиш ор=али кыпайтириш: а- бу`дой; б- орхидея; в- сосна.

Ер тути (земляника) ўсимлигини апикалли меристемаларини ўстиришга асосланган клонал микрокўпайтириш технологияси хам яхши йўлга қўйилган (5-расм.). 6 -расм . Ер тутини клонал кыпайиши а- микрокыпайишни ызи; б– адаптация былган ысимлик. Ёш ва вирус билан касалланмаган, соғлом ўсимликни юқори меристемасини ажратиб олиб, уни Мурасига ва Скугани модификация

қилинган озиқа мухитида ўстирилади. Озуқа мухити 0,1-0,5 мг/л 6- бензиламинопурин (БАП) сақлаши керак. 3-4 хафта ўтгандан кейин меристема майсага айланади ва уни асосида адвентив куртаклар хосил бўла бошлайди, хамда тез ривожланиб. Янги куртак солдилар. 6-8 хафта мобайнида куртакларни тартибсиз йиғиндиси (конгламерати) хосил бўлади. Бу куртаклар ривожланишни хар хил босқичида бўлиб, бир-бирлари билан боғловчи тўқимлар орқали боғланган бўлади. Калта қаламчалардан барглар пайдо бўлади, уларни тагида эса янги адвентив куртаклар чиқа бошлайди. Мана шу куртакларни ажратиб олиб янги озуқа мухитига экилади. Цитокинин сақлаган мухитда новдаларни пролиферацияси (кўпайиш орқали янги хужайра ва тўқималарни хосил бўлиши) давом этади, гормон сақламаган мухитда эса 4-6 хафта давомида нормал холатдаги, илдиз ва баргли ўсимлик хосил бўлади. Эксплантни морфогенетик фаоллиги 3-4 йил мобайнида сақланади. Шундай қилиб, битта ўсимликдан бир йилда бир неча миллион регенерант ўсимлик етиштириш мумукин. Табиийки, изланувчиларни адвентив куртакларни келиб чиқиши, хусусан меристемани табақаланишида қайси бир хужайра қавати иштироқ этиши қизиқтиради. Хозирча бу масалада бир хил фикр йўқ. Масалан, Тран Тан Ван ўзини тамаки тўқималарибилан олиб борган ишларида энг фаол тўқима эпидерма эканлигини, ундан озиқа мухити таркибидаги гормон балансига қараб, куртак, каллус ёки илдиз чиқишлигини кўрсатиб берган. 7 -расм. Эксплантни эпидермал ва субэпидермал щужайра =аватида адвентив куртакларни щосил былиши

Шунингдек, адвентив куртаклар меристематик хужайраларни юқори қатламидан пйдо бўлиши хам кўрсатиб ўтилган. Сосна дарахти мисолида адвентив куртакни куртакни уруғпалласини ва субэпидермал қаватларида пайдо бўлиши кузатилган ва бу жараён сосна учун ишлатиладиган цитокининларга боғлиқ эмаслиги кўрсатиб ўтилган. Клонал микрокўпайтиришда қўлланиладиган учинчи усул . Соматик хужайралардан, ташқи кўриниши зиготали куртакчага ўхшаган куртаксимон структурани табақаланишига (дифференциация) асосланади. Бу усул соматик эмбриогенез деб ном олган. In vitro шароитида куртак хосил бўлишини in vivo (табиий) холатдагидан фарқи шундан иборатки,соматик куртаклар, куртак қопчасидан ташқарида асексуал ривожланадилар ва ўзларини ташқи кўринишлари бўйича бир вақтни ўзида поя ва илдизни апикал меристемаларини ривожланиши кузатиладиган икки полярли тузумани эслатадилар. 0000Стевардни тушунтирилишича, соматик куртаклар ривожланишни уч босқичини ўтадилар: глобуляр, юраксимон, торпедосимон ва оқибатда майса бўлиб униб чиқади. 1950 йилларда сабзи хужайраларида биринчилардан бўлиб кузатилган бу кўриниш хозирги даврда Orchidaceae ва Rutaceae оилаларига мансуб бўлган шунингдек бошоқлиларни баъзи бирларини (буғдой арпа) беда, редис, ток ва баъзи дарахтлар каби кўплаб ўсимликларни кўпайтириш учун ишлатилиб келинмоқда. Тўқима культурасида эмбриоидларни пайдо бўлиши икки босқичда амалга ошади:  Биринчи босқичда хужайра эксплантлари озуқа мухити таркибига солинган акусинлар, энг аввало 2,4 – дихлорфеноксирка кислотаси (2,4 -Д) хисобидан эмбрионалга айланади.  Иккинчи босқичда хосил бўлган хужайраларни эмбриоидларгача ривожланишига мажбур қилиш керак бу эса, озуқа мухит таркибидаги

ауксинларни миқдорини камайтириш ёки уларни бутунлай чиқариб ташлаш орқали амалга оширилади. Соматик эмбриогенезни тўғридан – тўғри бирламчи эксплантлар тўқималарида, хамда каллусли культураларда кузтиш мумкин. Шуни хам таъкидлаб ўтиш лозимки, каллусли культуралардан клонал микрокўпайтиришда фойдланиш камроқ самара беради, чунки шу йўл билан тайёрланган экув материаллари (кўчатлар) донор – ўсимликга нисбатан генетик турғун (мустахкам) бўлмайди. Кўпинча, каллусли хужйраларни суюқ озуқа мухитида ўстирилганда, соматик эмбриогенез келиб чиқади ва энг қийин операцидлардан хисобланади. Бунга сабаб, хар доим хам хужайраларга хос бўлган тотипотентлик амалга ошавермайди.

Похожие

Ҳужайра мухандислиги ( хужайра инжинерияси )

Ўсимликларнинг касалликларга чидамлилик селекцияси

Ипак курти селекцияси ва уругчилиги

Очиқ ва ёпиқ уруғли ўсимликлар

Микробга қарши моддалар