Микробга қарши моддалар - Биология - Рефераты

Микробга қарши моддалар

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

36.990234375 KB

Микробга қарши моддалар Режа: 1. Микробиология саноати жадал суръатларда ривожланмоқда. 2. Микробиология саноати

Микробга қарши моддалар Олимларимиз инглизлар фойдаланган моғор замбуруғининг бундай штаммларига эга эмасдилар. Микробга қарши моддаларни ўрганадиган Бутуниттифоқ экспериментал тиббиёт институтида ўз хусусий продуцентни топиш учун енг шимариб ишга киришилди. З.В.Ермольева ва Т.П.Балезиналар моғор замбуруғи намуналарининг фаоллигини бирин кетин астойдил текшириб, 93-штамм - пенициллиум крустозум яроқли эканлигини аниқладилар. У ҳозирги кунда ишлаб чиқарилаётган пенициллиннинг дастлабки ишлаб чиқарувчиси эди. Ушбу пенициллин урушда ярадор бўлганларни қутқарди, қоннинг заҳарланиши ёки газ гангренасидан ҳалок бўлаётганларни ўлимдан халос қилди ва яра йирингланишини олдини олди. Бош суягининг оғир шикастланишини, болалар ўпка шамоллашини, бўғма ва скарлатина асоратларидан даволай бошлади. Н.Н.Бурденко синовни худди шу сўзлар билан характерлаб яна шуни қўшимча қилганди: пенициллиннинг олиниши шубҳасиз, олимларимизнинг улкан ютуғидир. Давлат Мудофаа Қўмитаси препаратни тезроқ чиқариш учун фармон берди. Қисқа вақт давомида пенициллин ишлаб чиқарадиган цехлар ва заводлар қуриб ишга туширилди. ...Чорвачиликни жадаллаштириш, уни саноат асосига ўтказиш тўла қимматли оқсилга, қолаверса, ўсимлик озиқасини бойитадиган бошқа қўшимчаларга бўлган эҳтиёжни кескин оширади. Шу жиҳатдан микробиология саноатини ривожлантириш асосий масала қилиб қўйилди. Булар натижасида озиқа ачитқиси ишлаб чиқариш тармоғи ўзининг фаолият кўрсатган йилларида озиқа ва ветеринария антибиотиклари ишлаб чиқаришни 12 марта, ферментли препаратларни - 58 мартага кўпайтирди. Халқ хўжалиги, тиббиёт ва бир қатор саноат тармоқлари учун лизин ишлаб чиқариш, ўсимликларни ҳимоя қилиш ва бошқа маҳсулотларни ишлаб чиқариш ўзлаштирилди.

Бу далиллар кўплаб институтлар олимлари, лойиҳачилари ҳамда корхоналар муҳандислари ва ишчи-хизматчиларининг улкан, долзарб ва ҳақиқий меҳнатининг самарасидир. Ҳозирги кунда биоорганик кимё, биофизика, инсон, ҳайвон ва микроорганизмлар физиологияси, молекуляр биология ва генетика билан чамбарчас алоқада бўлган тирик ҳужайра индустрияси – саноат микробиологияси олдида мураккаб ва масъулиятли вазифалар турибди. Бу фанларнинг микробиология ва биокимё саноати билан мустаҳкам бирлиги (ёки биологик атамани қўллайдиган бўлсак, симбиози) сўнгги вақтларда биотехнология деб умумлаштирилган ном олган ўта янги ҳодисанинг асосий мазмунини ташкил этади. «Бу соҳа, - дейди академик А.Т.Александров, - яқин йиллар ичида алоҳида муҳим роль ўйнай бошлайди, эндиликда кўплаб турдаги доривор препаратлар, озиқа ва озиқ-овқат моддалари, бирикмаларнинг янги турлари ҳозирги фақат тирик организмлар синтези асосида олинмоқда. Бу янги йўналиш улкан аҳамиятга эга бўлиб, у бутун дунёда ривожланиб бормоқда. Ҳозирги кунда биз унинг айрим соҳаларида етакчи ўринни эгаллаб турибмиз. Ўйлайманки, бу ишларни ривожлантиришга кенг йўл очилса, жуда тўғри иш бўлар эди». Фойдали микроорганизмлар маҳсулдор турларини ажратиш янги физиологик фаол моддалар, шу жумладан пестицидларнинг инсон саломатлигига кам таъсир қиладиган турларини яратиш тиббиётда, қишлоқ хўжалиги ва саноатда фойдаланадиган маҳсулотларни ишлаб чиқариш учун биотехнологик жараёнларни ишлаб чиқиш учун табиий ва техник фанлар соҳасида бутун куч- ғайратни сарфлашни талаб қилади. Микробиология саноати жадал суръатларда ривожланмоқда. Замон, вақт амри, халқ ва давлат иродаси шуни таққозо этмоқда. Қишлоқ хўжалиги, айниқса, чорвачиликка микробиологик синтез қилинган маҳсулотларнинг катта оқими керак.

Йилдан-йилга биокимё саноатининг турли хил маҳсулотлари озиқ-овқат, гўшт ва сут, тиббиёт, енгил ва кимё саноати, машинасозлик, қора ва рангли металлургия ҳамда саноатнинг бошқа тармоқлари учун кўплаб миқдорда зарур бўлмоқда. Тирик ҳужайралар индустрияси микробларни маҳсулот ишлаб чиқарувчилар томонидан улкан миқдорда - граммларда, килограммларда эмас, балки минглаб, юз минглаб тонна ишлаб чиқаришга қаратилган. Одатда, табиатнинг у ёки бу ҳодисасидан фойдаланиш тўғрисида сўз юритганда, уни енгиш, баъзида ҳатто бўйсиндириш тўғрисида гапиришади. Ўйлаймизки, ушбу ҳолатга бу атама тўғри келмайди. Енгиш ва бўйсиндириш ҳар доим енгилаётган ёки бўйсиндирилаётганнинг фаоллигини камайтириш билан боғлиқ бўлади, холос. Ҳақиқатан, инсон меҳнати билан яратилган у ёки бу маҳсулотни бузадиган, касаллик қўзғатувчи, парчалайдиган микробларга қарши кураш албатта, уларни жиловлаш ёки бўйсиндиришни таққозо этади. Бироқ саноат микробиологиясида биологлар, биокимёгарлар ва муҳандисларнинг саъй ҳаракатлари микроорганизмлар фаоллигини сусайтириш эмас, балки барча имкониятларини ишга солиб, уларнинг фойдали фаоллигини кучайтиришга қаратилгандир. Инсоният томонидан тўпланган тажриба ҳамда фан ва техниканинг янгича ютуқларидан фойдаланиб, мутахассислар микроб ҳужайралари ривожланиши учун улар табиатдан ҳам топа олмайдиган шароит яратиб бера оладиган йирик саноат аппаратини яратиш устида бош қотирмоқдалар. Озиқа ачитқилари ишлаб чиқариш саноатида ферментёрлар ҳажми 600 - 1000 - 3000 куб метр, баъзида етти-ўн қаватли бинодек келадиган агрегат бўлиб, бу ерда бир вақтнинг ўзида миллиард-миллиард микроб ҳужайралари ривожланишнинг турли босқичларини ўтайдилар, янги авлод берадилар, бу ҳаёт циклида (даврийлиги) яна янгидан қайта-қайта иштирок этиб ҳаёт учун кураш олиб борадилар. Уларнинг ҳар қайсиси учун бизни ўраб турган дунёда қулайлик яратиш керак.

Ҳужайрага тўхтовсиз равишда озиқа муҳити, ҳаво бериш, унинг атрофидаги модда алмашувидан ҳосил бўлган зарарли маҳсулотларни ва иссиқликни доимий равишда чиқариб туриш керак. Маълумки, аксарият биокимёвий жараёнлар иссиқлик ажралиб чиқиши (бундай жараёнлар экзотермик деб аталади) билан рўй беради. Ўстириш қанчалик жадал олиб борилса, микроб ўстирилаётган аппаратдан шунчалик кўп иссиқлик чиқариб юборишга тўғри келади. Масалан, озиқа ачитқисини парафинда ўстириш жараёнида ҳар бир килограмм етиштирилаётган маҳсулот билан етти-саккиз минг килокалорий иссиқлик ажралади. Агар бактериал суюқлик ўз вақтида совутилмаса, унинг ҳарорати кескин ошиб кетиши ва оқибатда парчаланишга олиб келиши мумкин. Ачитқи ҳужайраларининг энг яхши ривожланиш ҳарорати Цельсий бўйича 32-34 даражани ташкил қилади. Бошқа микроорганизмлар учун эса ўзга ҳарорат диапазони (масалан, 25-26 даража) зарур. Бироқ ҳар қандай ҳолатда ҳам ҳароратни керакли даражадан икки-уч даража кўтарилиши ҳужайраларнинг ёппасига ҳалок бўлишига олиб келиши мумкин. Ферментёр қандай ҳажмда бўлишидан қатъий назар унинг бирор бир жойида бактериал суюқлик ва биомассанинг қотиб, бир жойда туриб қолишига йўл қўйиб бўлмайди. Акс ҳолда, аппаратнинг бундай жойи тез орада ўлик ҳужайраларга тўлиб қолади, ҳужайралар бу ердан кислород, ҳаво ва озиқанинг янги етарли миқдорини ололмай ҳалок бўлади, парчаланиб бутун ферментёрни заҳарлай бошлайди. Шунинг учун ферментёрда - ўсаётган ва кўпаяётган ҳужайраларни озиқа муҳити билан бирга жадал суръатда аралаштириб туриш тавсия этилади. Ўтмишда аждодлари забонсиз сукут сақлайдиган тупроқда, шоир таъбири билан айтганда, "асрлар бўйи қоришиб кетган" ачитқи ва бактериялар ферментёрда ҳам шундай қоришиб кетади. Бундай ҳолат аппаратнинг ҳар бир нуқтасида микроорганизм ҳаёт фаолияти учун энг мақбул шароитда бўлиши кераклигини ҳисобга олиб яратилади.

Катта ферментёр ичига солинган озиқа муҳитини бир текис вақир-вақир қилдириш осон эмас. Бунинг учун самолёт паррагига ўхшаш парракли қориштиргичлар ўрнатилган техник қурилмалардан фойдаланилади. Қисқа қилиб айтганда, микроорганизмларни сунъий шароитда ўстириш қўйилган мақсадга, микроорганизмлар хусусиятларига, озиқа муҳитининг кимёвий таркибига, ташқи муҳит шароитларига ва шу каби бир қанча омилларга боғлиқ. Агар хомашё (масалан, шакар) таркибида, молекуласида кислород атоми бўлса, аппаратга ҳужайранинг нафас олиши учун озроқ миқдорда кислород киритиш керак. Агар хомашёда кислород кам ёки ҳеч бўлмаса (масалан, парафинлар), бактериал суюқликни кислород билан кўпроқ аралаштириш керак. Албатта, бунда энергия ҳаражатлари ҳам ошади. Ҳужайра ўзига хос хусусиятининг таъсири тўғрисида. Бактерия ва ачитқилар механик қориштиргичлар билан аралаштиришга бардошлироқдир. Қаттиқ целлюлоза-пектин қобиқли алоҳида олинган ўсимлик ҳужайраси мўрт экан, улар парчаланади. Масалан, Центрофолиа моринда ҳужайра тўплами ферментёрда ҳаво билан аралашиб ўстирилганда, механик қориштиргичли ферментёрда ўстирилганига нисбатан икки марта кўп антрахинон (бўёқ ишлаб чиқариш учун зарур) ҳосил бўлиши аниқланган. Микроорганизмлар ҳужайрасини ўстиришда ферментёр конструкциясига нисбатан яна муҳим бир талаб ҳусусида айтиб ўтамиз. Аппаратга бегона, яъни бошқа турлар, туркумлар ва оилалардан бўлган микрофлора кириб қолиши асло мумкин эмас. Улар кўпайтирилаётган ҳужайраларнинг хавфли душмани бўлиб чиқиши ёки ҳеч бўлмаганда, шунчаки яшашга лаёқатли бўлиб, муҳит озиқа моддасини еб, фойдали маҳсулот бермаслиги мумкин. Тўғри, озиқа оқсили ишлаб чиқариш саноатида фойдаланиладиган ачитқилар ўзи яшайдиган муҳитни нордонлаштириб, бошқа турга кирувчи ачитқи ва бактериялар учун яроқсиз қилиб қўяди. Атроф-муҳитга антибиотиклар, витаминлар, аминокислоталарни ажратувчи

микрорганизмлар бундай чидамликка эга эмаслар. Ҳақиқатан ферментёрни мустаҳкам бекиладиган қилиш, дезинфекциялаш, бир сўз билан айтганда, ўстириш жараёнида ишлатиладиган озиқа муҳити ва ҳавони жиддий стериллашга тўғри келади. Бироқ ҳамма микроорганизмлар ҳам озиқа муҳитининг чуқур қатламида яхши ривожланавермайди ва стериллашни талаб қилавермайди. Масалан, моғор замбуруғлари ҳаво билан мулоқотда бўлиб намланган қаттиқ озиқа моддалари – буғдой ва сабзавот тўпламларида ва бошқа чиқиндиларда яхши ўсиб, оқсил, пектин, крахмал, целлюлозани парчалайдиган бизларга керакли ферментларни ҳосил қилади. Органик кислоталар, жумладан лимон ва итокан каби қимматбаҳо кислоталар ҳосил қиладиган моғор замбуруғи озиқа суюқлигининг 12 смдан ошмаган очиқ қатламида ўсганда энг юқори маҳсулдорликка эга бўлади. Моғор замбуруғини юзаки ўстириш катта ишлаб чиқариш майдонини ва кўп қўл меҳнатини талаб қилиб, очиқ юзада ўстирилаётган замбуруғ идиш четларида бетартиб бўлиб жойлашганлиги туфайли механик ва автоматик ишлов бериш қийин кечади. Микробиология саноати Микробиология саноатининг илмий технологик чизмаси хомашё (озиқа муҳити) тайёрлаш, маҳсулотни ажратиб олиш, қуюлтириш, тозалаш ва қуритишни ўз ичига олади. Бу бўғинлар ҳар бирининг иши пировард натижа муваффақиятлари учун муҳим аҳамият касб этади. Хомашё бўлинмаларидаги (цехлари) биринчи технологик занжир бўйлаб, озиқа муҳитини тайёрлашгача ферментёрда углерод, азот, фосфор, калий, кальций тузлари ҳамда турли микроэлементларга - уларнинг ўз авлодини тезлик билан давом эттириш ва фаол ҳаёт кечириш учун зарур бўлган аминокислоталар, нуклеотидлар, оқсиллар, липидлар, полисахаридларга ташна ва эҳтиёжманд бўлган микроорганизмларнинг топилиш-топилмаслигига боғлиқ бўлади.

Ферментация цехидан кейин келадиган барча цех ва бўлинмаларнинг бутун фаолияти фақат бир маҳсулотга қаратилган - микробиологик синтез орқали олинадиган (ферментлар, аминокислоталар, витаминлар ва бошқалар) маҳсулотнинг биологик фаоллигини тўла сақлаб қолиш, унга истеъмолчи учун анча қулай бўлган тайёр маҳсулот шаклини беришга қаратилган бўлади. Барибир микробиология саноатида ачитқилар, бактериялар, замбуруғлар ва сўнгги пайтда вирусларни ҳам ўстириш (ўсимликларни касалликлар ва зараркунандалардан ҳимоя қилишда) энг муҳим ҳисобланади. Завод жамоаси ишининг муваффақиятлари аввало, микробнинг маҳсулдорлик сифатига - қўлланиладиган штаммларнинг генетик томондан белгиланган ирсий хоссаларига, уларнинг имкониятларидан ишлаб чиқаришда қанчалик тўлиқ фойдаланишга боғлиқ. «Ёввойи» микроорганизмларнинг туганмас манбаларини ўргана бориб, микробиолог олимлар фойдали қазилмалар бўйича қидирув ишларини олиб борувчи геологларга ўхшаб доимо табиатдан бактериялар, замбуруғлар, вирусларнинг янги турлари ва уларнинг штаммларини излаб топадилар. Улар биз учун ўзининг фойдали белги ва хоссаларини, айтиш мумкинки, қобилияти ва истеъдодини тўла намоён қиладилар. Бироқ табиатдан янги штаммлар ажратиб олиш - селекционерлар ишининг фақат дастлабки босқичидир. Асосий масала эса бу микроблар малакасини ошириб керакли функциясини кучайтиришдир. Тадқиқотчилар фақат ҳужайра ривожланишининг турли босқичларида амал қилувчи синтез жараёни ва модда алмашуви технологиясинигина чуқур ўрганишни эмас, балки бу технологияни ишлаб чиқариш манфаатларини кўзлаган ҳолда яхшилаш, такомиллаштириш, ирсий томондан ўзгартиришга интиладилар. Табиатдан хўжаликда керакли продуцентларни излаш, албатта, мутлақ зарур иш. Бироқ олимлар ҳам олтин изловчилар сингари у ёки бу экспедиция иш якунини илгаридан башорат қила олмайдилар. Муваффақиятларга, кўп ҳолларда, омад меваси бахтли воқеа сингари қаралади. Бу эса жадал ривожланиб бораётган саноат микробиологияси учун етарли емас. Халқ

хўжалиги селекционерлар олдига ўзининг талабини қўймоқда: бу айрим даражада олтин изловчиларга хос бўлган шунчаки танлаб олиш эмас, балки янги организмларни излаб топишдир. Микроорганизмларнинг юқори маҳсулдор штаммлари селекцияси физика, кимё ва генетика ютуқларига таяниб, сўнгги йилларда улкан муваффақиятларга эришди. Селекционерлар кимёвий мутагенлар ва ионлаштирувчи нурлар (рентген, ультрабинафша, гамма-нурлар ва тезлашувчи нейтронлар) ёрдамида маҳсулдорлиги бўйича дастлабки шаклдан 10-20-50 ва ҳатто 100-500 марта махсулдор бўлган штаммларни ола бошладилар. «Бундай самара, - деб ёзади С.И.Алиханян,- ҳайвонот ва ўсимликлар селекцияси тарихида маълум эмас. Агар, масалан, тиббиёт амалиёти етарли миқдорда пенициллинга эга экан, аввало, селекционерлар дастлабки штаммларида 100 бирлик ўрнига (ёввойи штаммда) бир мл озиқа муҳитида 10-25 минг бирлик фаолликка эга бўлган штаммларни яратганликларининг натижасидир». Алиханяннинг ҳисобларига таяниб шуни айтиш керакки, агар шу давр ичида пенициллин продуценти штаммларининг фаоллиги шунчалик кўпаймаганда эди, у ҳолда инсоннинг ҳозиргидан кўра 200 баробар кўпроқ микробиология заводлари қуришига тўғри келарди. Мисол тариқасида бошқа бир ҳолатни олиб кўрамиз. Айтайлик, янги штаммнинг маҳсулдорлиги 10-20 ва 100-200 марта эмас, балки бор йўғи ўтмишдошлариникидан беш марта катта. Ҳатто микроорганизмнинг ана шундай ўсиш фаоллиги ҳам уч-бешта ўрнига ўша миқдордаги маҳсулот чиқариш учун битта завод билан чегараланиш имконини беради. Бироқ мутагенлар микроб ҳужайрасининг генетик аппаратига танламай таъсир қилади. У ёки бу модданинг синтезини кодлайдиган, фақат муайян генларда мутация келтириб чиқарадиган мутагенлар йўқ. Профессор В.Г.Дебабов шундай дейди: "Мутагенларнинг 3-5 мингта бактериал ҳужайра генларидан ҳар қайсисига тенг равишда бир хил зарар етказиш эҳтимоли бор. Бундай мўлжалсиз отишмада фақат миллиондан ва ўн миллиондан биттаси нурланган ҳужайралардан биз учун зарур бўлган

мутациялар йиғиндисини ярата олади. Биз бошқа кўплаб ҳужайралар ичидан бу ҳужайрани излаб топишимиз керак". Селекционерлар талаб қилинаётган мутантни қидиришнинг кўплаб оқилона усулларини ўйлаб топмоқдалар. Айниқса, бундай йўл билан янги саноат штаммини яратиш ниҳоятда машаққатлидир ва узоқ вақтни талаб қилади. Асосийси, уни топиш учун кетган ўнлаб йиллар ҳар доим ҳам кутилган натижага олиб келавермайди. Қадимги Юнон афсоналарида ҳикоя қилинишича, Ахиллеснинг жуфт от қўшилган абадий учқур араваси троя урушининг шон-шуҳратга бурканган қаҳрамонини душман томонидан қурилган мустаҳкам тўсиқлар ва истеҳкомлар орасидан яшин тезлигида олиб ўтади. Олимлар томонидан лойиҳалаштирилган ДНКнинг икки занжирли рекомбинантли молекуласини керакли генни ҳужайрадан ҳужайрага, организмдан организмга ҳатто табиат томонидан турлараро чатиштириш тўсиқларидан, прокариотларни эукариотлардан ажратувчи генетик жарликлардан талофотсиз олиб ўтувчи Ахиллеснинг учқур от-аравасига қиёслаш мумкин. Генетиклар, селекционерлар, ген муҳандислари ўзаро ҳамкорликда саноат учун зарур, муайян хусусиятга эга бўлган микроорганизмлар штаммларини олдиндан мўлжалланган асосда ишлаб чиқишга эришдилар. Шундай микроорганизмлардан бири, треонин аминокислотасини ҳосил қилувчи бактерия штаммлари тарихи хусусида қисқача ҳикоя қиламиз. Маълумки, треонин буғдой, сули, шоли, дуккакли (соя) ёки ёғли ўсимликлар (кунгабоқар) оқсилида етишмайди. Шунинг учун у ҳам лизин каби озиқа ва истеъмол қилинадиган донли озиқ-овқат маҳсулотларини (нон ва нон маҳсулотлари) бойитиш, уларнинг сифатини ошириш учун керак. Яқин-яқинларга қадар аминокислоталарнинг саноат шароитида ишлаб чиқариш учун коринебактериялардан фойдаланилган. Бироқ уларнинг ирсий аппарати бўш ўрганилган ва шунинг учун тажрибалар учун бошқа бактерияни – ген муҳандислигининг кўпгина ютуқлари белгилаб берган машҳур ичак таёқчаси (E scherichia coli ) танлаб олинган.

Тўрт муҳим аминокислота - лизин, метионин, треонин, изолейцин - аспарагин кислотасидан бактериялар ёрдамида синтез қилинади. Тилга олинган бу аминокислоталарнинг тартиби тасодифий эмас, улар айнан шу кетма-кетликда синтезланади. Жараённи, айтайлик, лизинда тўхтатиш учун, яъни аспарагин кислотаси ҳосилаларининг метионин, треонин ёки изолейцинга айланиб кетмаслиги учун унинг йўлига тўсиқ қўйиш керак. Шундай шароитдагина лизиннинг юқори даражадаги синтези бошланади. Бошқача қилиб айтганда, лизин ишлаб чиқарилиши тезлашади. Бактерия ҳужайрасининг треонин ишлаб чиқаришини кучайтиришга мажбур этиш учун, унинг кейинчалик изолейцинга айланиши йўлини тўсиб қўйиш керак. Ҳар икки ҳолатда ҳам ҳужайра ферментлари тизими ишининг жиддий ўзгариши, кўпгина биокимёвий реакциялар нормал жараёнининг бузилиши тўғрисида сўз юритилади. Шундай бўлсада, уларни тартибга солишнинг барча механизми ҳужайраларда ҳар қайси аминокислотанинг кўп ҳам, кам ҳам эмас, айнан, оқсил яратиш учун керак бўлган, қатъий белгиланган миқдорда синтезланишига қаратилган. Агар бирор-бир аминокислота кўп бўлса, унда зудлик билан унинг синтезида иштирок этувчи ферментларнинг ҳаракати бостирилади, кейин эса бунинг ўзи етарли бўлмаса, бу ферментни (ёки бир қатор ферментларни) кодлайдиган геннинг (ёки генларнинг) фаоллиги бостирилади. Треонинни синтез қилишга масъул бўлган ичак таёқчаси ДНКсининг қисми (бундай қисм оперон деб аталади) учта ген ва улар бошқарувини тартибга солувчи соҳадан ташкил топган. Бу оперон бирин кетин аввал треонин, кейин эса изолейцинни ҳосил қилувчи тўртта ферментни кодлайди. Хуллас, катта куч-ғайрат эвазига оперон генлари мутациясини амалга оширишга муваффақ бўлинди. Шундай қилиб, мутантли ҳужайраларда бир томондан изолейцинни синтезлаш тўхтади. Иккинчи томондан эса, треонин синтезига жавобгар оперонлар ва уни тартибга солувчи қисмларининг иши жадаллашди.

Бироқ, бу мутант ҳужайралар ҳали ҳам кўзда тутилган миқдорда треонин синтезлаш хусусиятига эга эмас эдилар. Шунда унга фаг ёрдамида махсус алоҳида ген киритилди, оқибатда у геннинг маҳсулоти, аминокислоталар, жумладан, треониннинг синтези учун масъул бўлган генлар ишини фаоллаштирди. Шундан кейингина ичак таёқчасининг ҳужайралари ферментациянинг бир даврий вақтида бактериал суюқликнинг ҳар бир литрига икки-уч грамм миқдорда треонин ишлаб чиқара бошлади. Бироқ бундан умид катта бўлса-да, ҳали бу бошланиши эди, холос. Штамм саноат ишлаб чиқариши учун яроқли бўлиши учун камида бу аминокислоталарни 10-15 марта кўп ишлаб чиқариши керак эди. Нима қилиш керак? Мутахассислар плазмидаларнинг муҳим ҳусусиятларидан фойдаланишга қарор қилдилар. Эслатиб ўтамиз, плазмида бирор-бир ҳужайрага кириб олгач, бу ерда зудлик билан кўпая бошлайди ва одатда, 15-20 та авлод ҳосил қилади. Агар бирор-бир табиий сабаб ёки сунъий аралашув (масалан, муҳитга киритилган хлорамфеникол таъсирида) бўлса, бактериал хромосомадан бошқариладиган оқсил синтези тўхтайди ва ҳужайрадаги плазмида авлоди сони кескин ўсади. Улар сонининг 3000 га етгани кузатилган. Бироқ улар нусхасининг оз миқдордаги қисми ҳам амалий қизиқиш уйғотади. Биринчидан, муайян генни (ёки генларни) ташийдиган плазмидани бундай оммавий йўл билан ишлаб чиқариш орқали етарли даражада хомашё жамғариш - келгусида уларни қайта кўчириш ва бошқа тажрибалар учун материал олиш имконига эга бўладилар. Иккинчидан, ҳужайрада катта миқдордаги бир хил плазмидалар генларининг вужудга келиши ва тўпланиши янги сифатга ўзгаради, ҳужайрада бу генлар таъсири остида моддаларнинг синтези кучая бошлайди. Бактерияларнинг бундай штаммлари ҳаётда зарур бўлган моддаларни ўта юқори даражада синтез қилиш лаёқатига эга бўлиб, бу микробиология саноати учун айни муддаодир.

Керакли ферментни танлаб олиш ва унинг ёрдамида илгари бактерия штаммидан ҳар учала ген ва тартибга солувчи участкаси бўлган треонинли оперон сақловчи ДНК фрагменти хромосомалари ичидан хромосомалардан биронта ҳам ортиқча генни илаштирмасдан кесиб олишда жуда кўп вақт ва қувват сарфланди. Шундан сўнг бу оперонни плазмидалар таркибига киритилди ва уни шундай штаммли бошқа бактерияга киритилди. У ерда гибрид плазмида кўпая бошлади ва треонин синтези кучайди. 48 соат ферментация давомида бундай янги штамм бир литр бактериал суюқликка қарийб 20 грамм треонин чиқарди. Бу кўпгина маълум бўлган штаммлар унумдорлигидан икки баравар ошиб кетди. Бироқ, бунда яна бир янги муаммо пайдо бўлди. Гап шундаки, ичак таёқчаси оддий шакар эритмаси, яъни манбаи қанд лавлаги саноати чиқиндиси - меласса (патока) бўлган сахарозада ўсмасдан, ўзининг овқатланиши учун глюкоза ва фруктозани танлади. Бу углеводлар эса қимматли озиқ-овқат маҳсулотидир. Улар нафақат мелассадан 3-4 баравар қиммат, балки танқис ҳамдир. Уларни ўнлаб тонна треонин ишлаб чиқариш учун хом-ашё сифатида ишлатиб бўлмайди. Генетиклар ва селекционерлар энтеробактерлардан сахарозани глюкоза ва фруктозага парчалаб юборадиган фермент синтезини кодлайдиган генларни ажратиб олдилар ва ичак таёқчаси штаммларига қўшдилар. Шу билан бирга ўстириш шароити яхшиланди ва штамм бор-йўғи 30 соатда бир литр бактериал суюқликка 30 граммгача треонин ажратди. Маҳсулдорликнинг бундай даражаси штаммни саноат ишлаб чиқаришига тавсия қилишга имкон берди. Глутамин кислотаси ва лизин продуцентларининг 60-70 соатлик ферментация давомида бир литр культурал суюқлигида 60 граммгача аминокислоталар ҳосил қиладиган штаммлари ҳам маълум. Ҳар қандай микробиология корхонасининг маҳсулот ишлаб чиқариш ҳажми пировард натижада ферментация цехининг қуввати, ферментёрлар миқдори ва ачитқилар, бактериялар ёки бошқа микроорганизмларни

ўстирадиган бундай аппаратларнинг ҳар бирининг маҳсулдорлиги билан белгиланади. Кўпгина озиқа ачитқиси заводларида суткалик маҳсулдорлиги 28-30 тонна биомасса (қуруқ маҳсулот ачитқилар ҳисобида) берадиган аппаратлар ўрнатилган. Бир тонна ачитқи 580-630 килограмм нам ёки 450-500 килограмм ҳазм бўладиган оқсилга тўғри келади. Демак, ҳар бир бундай аппарат сутка давомида 12,6-15,0 тонна, бир йилда эса (аппаратнинг 330 иш куни) 4-5 минг тонна олий сифатли, ҳазм бўладиган оқсил ишлаб чиқариш имконини беради. Бу кўп эмасми? Бундай ферментёр оқсил ишлаб чиқариш бўйича ҳар йили 108 минг бош чўчқани боқишга мўлжалланган, тахминан уч-тўрт (балки бешта) чўчқачилик мажмуига тенг эканлигини айтишнинг ўзи кифоя қилади. Бундай ҳисоб-китоблар қанчалик шартли бўлмасин, улар микроб синтезининг моҳиятини, унинг жадаллиги ва маҳсулдорлиги нақадар катта эканлигини кўрсатади. - Ачитқи - бу мол гўшти ёки чўчқа гўшти эмас. Ахир мол гўшти ёки чўчқа гўштини ачитқи билан алмаштиришнинг нима ҳожати бор? Ахир ундан бифштекс ёки димлама тайёрлаш мумкин бўлмаса? Хўш, бундай солиштиришнинг нима кераги бор? Ниҳоят, буларнинг барчасининг маҳсулотлар тўкин-сочинлигини таъминлашга қандай алоқаси бор? Биз бунга мана бундай деб жавоб берамиз. Микробиология саноатида ачитқилар ва аминокислоталар, антибиотиклар ва витаминлар, ферментли препаратлар ва бошқа озиқа ҳамда бактериал маҳсулотлар, замбуруғли ва вирусли препаратлар дастурхонимиз доимо мол, қўй, чўчқа ва парранда гўштлари, колбаса, тухум, сут ҳамда сабзавот ва мевалар билан тўлиб туриши учун, ҳар хил касалликлар ва зараркунандалар камроқ бўлиши учун керак. Микробиология саноатининг қимматбаҳо озиқ-овқат маҳсулотларининг тўкин-сочинлиги ҳамда ферментёрдан дастурхонимизгача бўлган йўлнинг

бир-бирига боғлиқлиги янада тушунарли бўлиши учун битта кўргазмали мисол келтирамиз. Олдимизга шундай савол қўямиз: қайта ишланган ёғоч чиқиндиларидан гўшт ёки тухум олиш мумкинми? Агар сиз бундай савол билан бирон-бир танишингизга мурожаат қиладиган бўлсангиз, улар эҳтимол сизнинг бу ғалати саволингиздан лақиллатяпти, деб хафа бўлиши ёки ҳайрон бўлиб, сизга диққат билан тикилиши ҳамда сизнинг қандай аҳволда эканлигингизни билиб, қуйидагича луқма ташлаши мумкин. - Ақл бовар қилмайди! Эсинг жойидами ўзи? Ўйлаб гапириш керакда... Ҳоҳлайсизми, йўқми, ёғочни қайта ишлаш билан биокимёвий асосда чорвачилик ва паррандачиликда гўшт ва тухум олиш - бу хом хаёл ёки келажакни ўйлаб қилинаётган башорат эмас. Сиз бугун нонуштада истеъмол қилган тухум ёки мазали товуқ гўшти ёки гўштдан тайёрланган ажойиб таомингиз айнан шу усулда олинганига асло шубҳа қилмасангиз ҳам бўлади. Сиз қандайдир аралашмани (суррогат, сунъий) еб қўйдим, деб хаёлингизга ҳам келтира кўрманг. Йўқ, бунинг ҳақиқий, энг сифатли маҳсулот эканлигига ишонаверинг. Агар бу маҳсулотларни олишда ҳақиқатан ҳам ёғочдан фойдаланилган ва уни биокимёвий қайта ишлаш воситасида олинган бўлса, бунда унинг озиқлик ва мазалилик хусусиятлари фақатгина яхшиланади, холос. Албатта, гап бу ерда ўтин ва тарашадан бевосита гўшт ва сут тайёрлаш устида бораётгани йўқ. Бу ерда технологик ҳалқа бирмунча мураккаброқ ва кўплаб бўғинлардан ташкил топган. Аввало, кимёгарлар гидролиз заводларида ёғочдан шакар ажратиб оладилар, кейин микробиологлар бу шакарда озиқа ачитқисини ўстирадилар. Оқсил ва витаминга бой бўлган ачитқи омихта емга қўшилиб, паррандачилик фабрикалари ва фермаларда ёки саноат мажмуиларида пировард натижада қўшимча тонналаб парранда ва мол гўштига, минглаб дона тухумга айланади. Бу ерда асосий масала бирор организмга зўрлик ўтказиш ёки ҳайвонларнинг айрим тизимлари ёки органлари ривожини жадаллаштириш

хусусида бораётгани йўқ. Аксинча, емни ачитқи ва бошқа микробиологик қўшимчалар - витаминлар, ферментлар, аминокислоталар билан бойитиб ҳайвонларнинг озиқа моддаларига бўлган табиий талабини тўлароқ қондиришга интилишдир. Шу тарзда ва фақат ана шундай йўл билан организмнинг айрим тизимлари ва умуман, организмнинг уйғун ва юқори самарали фаолияти учун қулай шарт-шароит яратилиши мумкин. Бу унга табиий қобилияти ва юқори маҳсулдорлигини тўлиқ намоён қилишга имкон беради. Омихта емга беш-саккиз фоиз (вазнига қараб) озиқа ачитқиси, бир фоиздан кўпроқ лизин, унчалик кўп бўлмаган улушда витаминлар солинади ва ҳатто бундай унчалик кўп бўлмаган қўшимча мисли кўрилмаган мўъжиза кўрсатади. Фермадаги ёш моллар соғломлашиб, кучли ва бақувват бўлиб жадал ўсиб ривожлана бошлайди, бачадони кенгайиб, вазни ошади, боқилиш муддати эса қисқаради. Бу қўшимчаларни ҳайвонларга дон ва бошқа озиқа билан берганда ҳам унинг сарфини вазн бирлигига нисбатан қисқартиради ва маҳсулот сифатини оширади. Кўпгина ривожланган мамлакатларда ачитқи ишлаб чиқарадиган дастлабки лойиҳадаги ферментёрлар бир сутка давомида бор-йўғи олти-ўн тонна биомасса (қуруқ маҳсулот ҳисобида) етиштиришга мўлжалланган эди. Кейинги йилларда суткасига 28-30 тонна биомасса ишлаб чиқаришга мослашган аппаратларга ўтилмоқда. Лойиҳачилар томонидан сўнгги йилларда янада маҳсулдор бўлган аппаратлар яратилмоқда. Қуюқлаштирилган гидролиз хомашёсини (ёғочни гидролизлаш йўли билан олинган шакар аралашмалари) ишлаш учун суткасига 50 тонна биомассани, 50 -100 тоннача парафинни қайта ишлайдиган ачитқи аппаратлари лойиҳалаштирилган. Бундай техникани жорий қилиш нимани билдиради? Иккита унча катта бўлмаган ҳисоб-китобни келтирамиз. Биринчи ҳисоб: йил давомида (345 иш куни) 100 тонналик битта аппарат 34500 тонна озиқа ачитқиси ёки 16,5 тоннадан ортиқ аъло даражадаги енгил ҳазм бўладиган

оқсил ишлаб чиқариш имконини беради. Деҳқончиликда бундай миқдордаги оқсилни олиш учун 80 минг гектарга яқин ерга буғдой, камида 40 минг гектар ерга нўхат экилиши ва бунинг учун 5-10 та хўжаликнинг экин майдони талаб қилинар эди. Бунинг учун барча ерлардан ҳар йили ғаллани нест-нобуд қилмай йиғиштириб олишнинг ўзи ҳам анчалик осон иш эмас. Ахир, даладаги ҳосилнинг натижаси яна об-ҳавонинг инжиқликлари, экиладиган ғалланинг нави, агротехникаси каби бир қатор инжиқликларга ҳам боғлиқ. Ферментёрдаги оқсил чиқишининг барқарорлиги эса табиатнинг кутилмаган кучлари таъсирига камроқ дуч келадиган завод технологияси билан кафолатланади. Бу ерда фарқ жуда жиддий. Бундан ташқари, ачитқи оқсили таркибига кўра донли ўсимликлар оқсилига қараганда танқис аминокислоталарга (лизин, метионин, триптофан, треонин) яхшироқ тўйинган. Умумий биологик қимматига кўра, озиқа ачитқиси оқсилнинг табиий концентрати сифатида витаминлар ва бошқа биологик фаол моддалар, бошоқли ўсимликлар донидан бирмунча устунлик қилади. Демак, деҳқончилик билан қиёслаш жуда шартли ва кўпгина тузатишларни талаб қилади. Иккинчи ҳисоб: омихта емга келажакдаги белгиланган тақсимот бўйича (паррандалар учун тахминан 40 фоиз ва чўчқалар учун 60 фоиз) 34,5 минг тонна ачитқи қўшилиши чорвачилик хўжаликларига қўшимча 40 минг тонна гўшт (тирик вазнда) етиштириш имконини беради. Бундай миқдордаги гўшт аҳолиси 350 минг кишидан иборат бўлган саноат марказини бир йил давомида илмий асосланган нормада озиқ-овқат маҳсулоти билан таъминлаш имконини беради. Бу аппаратларда ачитқи ўстириш жараёнини назорат қилиш ва бошқариш эндиликда электрон ҳисоблаш машиналарига - замонавий компьютерлар зиммасига юклатилган. Юнон афсонасидаги ўткир кўзли, зийрак ва хушёр Аргус каби ЭҲМнинг ўнлаб ва юзлаб узатгичлари орқали ачитқи ҳужайрасининг ҳаракати ва ҳол-аҳволи, популяцияларнинг маҳсулдорлиги, аппаратнинг ҳар қандай қўл етмас чуқур жойларида вужудга келган

қийинчиликлар ва носозликларни ўз вақтида бартараф этиш ва микроорганизмлар ривожланишига қулай шароит яратишни механизмлар орқали ҳушёрлик билан кузатиб бориш мумкин. ЭҲМ ёрдамида автоматик бошқариб суткасига 100 тонна биомасса ишлаб чиқара оладиган саккиз-ўнта агрегатлар ва унга қўшимча автоматлашган асбоб-ускуналар билан жиҳозланган цехлар оқсил витаминли концентратларни ишлаб чиқаради. Ҳозирги пайтда кимё ва нефть машинасозлиги саноати ёрдамида оқсил- витаминли концентрат, озиқа гидролиз ачитқиси ва фурфуролнинг лизин аминокислотасини ишлаб чиқариш, витамин В 2 (рибофлавин), ксилит (диабет билан касалланган беморлар учун зарур) ва бошқа бир қатор физиологик фаол моддалар ишлаб чиқариш бўйича комплекс технологик линиялар яратилди ва ишлаб чиқаришга жорий қилинди. Юқори қувватли асбоб-ускуналар ва агрегатларни серияли ишлаб чиқаришни ташкил этиш орқали микробиология саноати тараққиёти ва техник жараёни анча жадаллашди. Яна бир мисол тариқасида озиқа ва озиқ-овқат саноати учун танқис бўлган лизин аминокислотаси ишлаб чиқаришни олиб кўрайлик. Йилига беш минг тонна маҳсулот берадиган технологик линия ёрдамида икки ярим миллион тоннадан ортиқ омихта емни лизин билан мувофиқлаштириш мумкин. Бу эса қўшимча тахминан 140 минг тонна гўшт (тирик вазнда) тайёрлаш имконини беради. Иккинчи бир мисол. Бир килограмм буғдой унига бор йўғи тўрт грамм лизин ва бир ярим грамм треонин қўшилса, нондаги оқсилнинг қиймати сутнинг асосий оқсили бўлмиш казеиндан қолишмайди. Демак, беш минг тонна лизиндан фойдаланиб новвойчиликда лизин билан тўла тўйинган миллион тоннадан ортиқ нон ишлаб чиқариш мумкин. Агар бу ноннинг оқсил таркиби сутникига тенг бўлишини истасак, унга яна бир ярим минг тонна треонин қўшиш керак, албатта. Ажратиб алоҳида олинган юксак организмлар ҳужайраларининг саноат миқёсида ўстириш истиқболлари тобора реал воқеликка айланди.

Эндиликда саноат миқёсида ноёб ёки четдан келтирилаётган доривор ўсимликлар (аёл илдизи, раувольфия, диокорея ва бошқалар) биомассаларини исталган миқдорда етиштириш имкониятлари мавжуд. Микробиология саноатининг кўплаб заводларида женьшен ҳужайрасини ўстириб парвариш қилиш йўлга қўйилган. Эскирган бўлса ҳам, бир мисолни келтириб ўтиш лозимдир. Академик Ю.А.Овчинников таъкидлашича, 1981 йилда женьшен "овловчиларнинг" машаққатли меҳнатлари туфайли тиббиёт саноати бор йўғи 250-300 килограмм мўъжиза – женьшен илдизи экстрактини етиштириб берган. Ўша йили микробиология саноати корхоналари эса беш тонна шундай экстракт ишлаб чиқарган. Эндиликда ҳайвон ва инсоннинг айрим тўқималари ва ҳужайраларини саноат миқёсида етиштириш фурсати ҳам етиб келди. Бу шунчаки хом хаёл эмас. Америкалик олим Г.Грин ва унинг ходимлари 20 йиллик изланишдан сўнг терини тезлик билан ўстириш усулини ишлаб чиқдилар. Терининг бир ҳужайра эпителиясида икки ҳафта ичида икки квадрат сантиметр майдондан иборат мустаҳкам тирик ҳужайра тўқимасини ўстиришга эришилди. Бу усул донорнинг бир квадрат сантиметр терисидан ҳужайраси икки-уч ҳафта ичида умумий майдони уч квадрат метр бўлган тери қатламининг эпителиал ҳужайрасини ўстириш имконини беради. Олимларнинг фикрича, шунга ўхшаш усулдан кўз соққаси, кўз жилди, оғиз бўшлиғи ва ҳалқумнинг эпителиал ҳужайрасини экиб ўстиришда фойдаланиш мумкин. Ўсимлик тўқималарини ўстириш усули ўсимликларнинг маҳсулдорлиги юқори, қимматбаҳо ҳамда секин кўпаядиган шакллларининг кўпайишини анчагина тезлаштириш имконини беради. Масалан, биз олма дарахтининг тепа шохидан йил давомида тўқимасини экиб кўпайтириш орқали 60 минг кўчат, картошка ҳосил туганагининг исталган қисмини қайта экиш йўли билан эса икки йил давомида вируслар ва патоген микроорганизмлардан ҳоли бўлган уч миллиард донагача юқори навли туганак олиш

имкониятларига эгамиз. Сабзавот ва мевалар, резавор ва ёғочсимон ҳамда бошқа ўсимликларни жадаллик билан кўпайтиришнинг бундай усуллари ишлаб чиқилган ва ишлаб чиқилмоқда. Шундай қилиб, илм-фан, жумладан биотехнологиянинг тараққий этиши билан кечагина хаёлий туш бўлиб кўринган нарса ва ҳодисалар ҳақиқий воқеликка айланиб бормоқда.

Адабиётлар: 1. Панфилова Н.Е. Сут ва саломатлик. Тошкент- «Меҳнат» 1991й.124 б. 2. Регулятор ы роста растений /Под. ред. Г.С.Муромцева/ М., 1979. 3. Семихатова Н.М. Хлебопекарн ые дрожжи. М, 1980. 4. Готтиеалк. Метаболизм бактерий. М., 1982. 5. Егоров Н.С . Основ ы учения об ан т ибиотиках. М., 1986. 6. Ауэрман Л.Я . Технология хлебопекарного производства. М, 1972. 7. Стейнцер Р, Э.Эдельберг, Ингрэм Дж. Мир микробов. в 3 т. Шер. с англ/ Под ред. Е.Н.Кондратьевой и др. М,. 1979.

Похожие

Оксилли моддалар

Микроорганизмларда моддалар алмашинуви

Моддалар ва энергия алмашинуви

Оқсилли моддалар. Оқсилларнинг умумий хоссалари. Оқсилларнинг кимёвий тузилиши

Илдиз, нихол, кучат зараркунандалари ва уларга қарши кураш чоралари