Ўсимликлар морфологиясига кириш. Вегетатив органлар тузилиши қонуниятлари - Биология - Рефераты

Ўсимликлар морфологиясига кириш. Вегетатив органлар тузилиши қонуниятлари

Загружено в:

31.01.2023

Скачано:

0

Размер:

23.41015625 KB

Ўсимликлар морфологиясига кириш. Вегетатив органлар тузилиши қонуниятлари Режа: 1. Ўсимликлар морфологияси тўғрисида тушунча. 2. Ўсимликларда қутблилик ва симметрия ҳодисаси. 3. Тропизм ҳодисаси ва унинг шакллари. 4. Гомологик ва аналогик органлар. Конвергенция. 5. Рудимент органлар. 6. Корреляция ҳодисаси ва унинг аҳамияти.

1.Ўсимликларнинг ташқи кўринишини, айрим органлари тузилишини ҳамда уларнинг индивидуал ва тарихий ривожланиши жараёнида ташқи муҳит таьсирида ўзгариб боришини ў симликлар морфологияси ўрганади. Ўсимликлар морфологияси ботаниканинг қадимги бўлимларидан ҳисобланади. Ўсимликларга морфологик таснифларни Теофрастнинг (эрамиздан авалги 371-286 йиллар) «Ўсимликлар тўғрисида илмий ишлар» асарида кўрамиз. Бу асарда 480 турдаги ўсимликнинг илдизи, пояси, барги ва гулининг тузилиши кўрсатилган. Ўсимликлар морфологиясининг ривожланишига Ибн Сино, А.Чезальпено, К.Линней, И.В.Гёте, К.Ф.Вольф, О.И.Декандоль, Р.Браун, Ч.Дарвин ва бошқалар катта ҳисса қўшдилар. Е.П.Коровин, И.А.Райкова, И.Г.Попов, М.В.Культиасов, В.П.Дробов, К.З. Зокиров, Р.В. Камелин ва бошқалар Марказий Осиё шароитида ўсувчи ўсимликлар морфологиясини тадқиқ қилганлар. Юксак ўсимликларда ташқи муҳит шароитига мослаша бориш натижасида икки хил органлар гуруҳи вужудга келган: 1) Вегетатив органлар - илдиз, поя ва барг. Улар архигонияли, очиқ ҳамда ёпиқ уруғли ўсимликларда яхши ривожланган. 2) Генератив органлар - гул, мева ва уруғ. Булар асосан гулли ва айрим очиқ уруғли ўсимликларда тараққий этган. Бир йиллик ўсимликларда уруғ униб чиқиши билан вегетатив органлар (илдиз, поя ва барг) ривожланиб, ўсимликнинг ҳаёти янги уруғ пайдо бўлиши билан тугайди. Кўп йиллик ўсимликларда ҳам уруғ униши билан вегетатив органлар ривожланиб уруғли мевалар ҳосил бўлади. Икки йиллик ўсимликларда биринчи йили вегетатив органлар ривожланиб, иккинчи йили эса генератив органлар ҳосил бўлади. Кўп йиллик, аммо бир неча йил фақат вегетатив органлар ҳосил қиладиган, умрининг охирги йили генератив органлар пайдо қилиб, уруғ берувчи ўсимликлар гуруҳи ҳам мавжуд. Уларга монокарплар дейилади (каврак, бамбук). 2. Қ утблилик ўсимликлар вегетатив органлари ўсишидаги қонуниятлардан бири бўлиб, унинг моҳияти ўсимлик новдасининг юқори ҳамда пастки учлари морфологик ва физиологик жиҳатдан бир-биридан кескин фарқ қилиши билан изоҳланади. Новданинг пастки учида илдиз пайдо бўлади, юқори учидаги куртакдан эса янги новда ўса бошлайди. Илдиз пастга қараб, новда эса юқорига қараб ўсади. Ўрмончилик, боғдорчилик ва гулчиликда ўсимликларни қаламчалар билан кўпайтиришда қутблиликка амал қилинади. Қаламчалар тупроққа пастки учи билан ўтказилади, натижада илдиз тез ҳосил бўлиб, улар яхши ривожланади. Ўсимликлар органлари тузилишидаги яна бир хусусият симметриялик бўлиб, бунда ўсимлик органлари юзасидан симметрик чизиқ ўтказилганда улар тенг бўлакларга

ажралади. Вегетатив органларда симметриянинг турли хиллари кўп учрайди. Ўсимлик органи юзасидан бир неча симметрик чизиқ ўтказиш мумкин бўлса, бунга радиал симметриялик дейилади. Масалан, илдизмевалар - сабзи, лавлаги, шолғом ҳамда олма гули радиал симметрик органлардир. Орган юзасидан фақат иккита симметрик чизиқ ўтказиш мумкин бўлса, бунга билатериал симметриялик дейилади (бодом ёки ёнғоқ меваси). Баъзи органлардан фақат битта симметрик чизиқ ўтказиш мумкин. Бундай симметрия моносимметрия дейилади. Айрим органлар ёки баъзи ўсимликлар танасидан бирорта ҳам симметрик чизиқ ўтказиш мумкин бўлмайди. Улар ассимметрик тузилишга эга бўлади (масалан, картошка туганаги). 3. Ўсимликлар ташки муҳит таъсирларига жавоб бериш ва унга мослашиш хусусиятига эга. Бу аввало уларнинг ўсиш характерининг ўзгаришида намоён бўлади. Ташқи муҳит таъсирига жавобан ўсимлик органлари ўсиш йўналишининг маълум томонга қараб ўзгаришига тропизм дейилади. Тропизм ўсимликнинг ўсиш қисмларида кузатилиб, асосан барг, илдиз ёки новданинг бир томонидаги ҳужайраларнинг нисбатан тез ўсиш натижасида юзага келади. Бунга ауксин ва шу каби фитогормонларнинг ўсимлик органларида ассимметрик тақсимланиши сабаб бўлади. Ижобий тропизмда ўсимлик ҳаракати ташқи муҳит таьсири томонга йўналган бўлса, салбий тропизмда – унга тескари йўналган бўлади. Келиб чиқиш сабабларига кўра тропизмнинг фототропизм, хемотропизм, тигмотропизм, геотропизм, термотропизм ва бошқа турлари мавжуд. Фототропизм да ўсимликнинг ўсувчи органлари ёруғлик таьсирида ўз йўналишини ўзгартиради. Геотропизм – бу оғирлик кучи таьсирига нисбатан ўсимлик ўсиш характерининг ўзгаришидир. Масалан, ёш ўсимликни горизонтал ҳолатда жойлаштирилса, илдизи пастга эгилиб, новда эса юқорига йўналиб ўса бошлайди. Ўсимлик айрим органлари (масалан, токнинг гажаклари) қаттиқ жисмларга тегиши билан ўсиш йўналишини ўзгартириб, унга чирмашиб (ўралиб) олади. Бунга тигмотропизм дейилади. 4. Ўсимликларнинг турли органлари эволюцион тараққиёт жараёнида дастлабки кўриниши ва тузилишини аниқлаб бўлмайдиган даражада шаклини ўзгартириб, метаморфозга учраган. Бунга кўплаб мисоллар келтириш мумкин. Масалан, гулнинг тожбарглари, нўхатнинг гажаклари ўзгарган барглар бўлса, токнинг гажаги ўзгарган поядир. Дўлананинг тикани новдадан, зиркники эса баргдан ҳосил бўлади. Картошка туганаги ва лоланинг пиёзбошлари новданинг метаморфозланишидан вужудга келган. Ўсимликларнинг айрим метаморфозлашган органларининг ташқи кўриниши (белгилари) бир-биридан фарқ қилсада, уларнинг келиб чиқиши бир хил бўлади. Бундай

органлар гомологик органлар деб аталади. Картошка туганаги ва лоланинг пиёзбошлари бунга мисол бўлади. Шунингдек зирк тикани, гулнинг тожбарглари ва нўхатнинг гажаклари келиб чиқиши бир хиллиги учун улар ҳам гомологик органлардир. Ўсимликлар баъзи органларининг ташқи кўриниши бир хил бўлиб, улар бир хил вазифани бажаради, аммо уларнинг келиб чиқиши ҳар хил бўлиши мумкин. Бундай органларга аналогик органлар дейилади. Ташқи кўриниши ва бажарадиган вазифаси (ҳимоя воситаси) бир хил бўлган, лекин келиб чиқиши ҳар хил бўлган зирк ва дўлана тиканлари аналогик органлардир. Бир бирига яқин тупроқ-иқлим шароитларида узоқ яшаши натижасида систематик ҳолати турлича бўлган ўсимликларда кўплаб ташқи белгилар бир-бириникига ўхшаш бўлади. Бу ҳодисага конвергенция дейилади. Масалан, қуруқ иқлим шароитда ўсувчи Америка кактуслари ва Африка сутламагули морфологик бир-бирига ўхшайди. 5. Ўсимликлар оламининг эволюцион тарихий тараққиёти жараёнида айрим ўсимликлар органлари соддалашиб ривожланишдан қолади ва ўз функциясини бажариш қобилиятини йўқотади. Масалан, чўл шароитида ўсувчи оқ ва қора саксовулларнинг барглари тараққий этмай қолган ва юпқа тангачага айланган. Паразит ўсимлик– шумғиянинг барглари ҳам қисқариб кетган. Тарихий ривожланиш жараёнида ўзининг дастлабки кўринишини ўзгартириб, дастлабки аҳамиятини йўқотган ва юқолиб кетиш даражасидаги органлар рудиментар органлар ё ки рудиментлар дейилади. Оқ ва қора саксовуллар ҳамда шумғиянинг барг қолдиқлари рудиментларга мисол бўлади. 6. Корреляция ҳодисаси ўсимликлар оламида кенг тарқалган бўлиб, бунда ўсимлик бир органининг ривожланиши иккинчиси билан чамбарчас боғлиқ бўлади. Масалан, дарахт ва буталар шохидаги ён куртаклар фақат иккинчи йилда нормал ривожланади. Аммо поядаги барг юлиб ташланса, бу куртаклар уйғониб шу йилнинг ўзида янги барг ҳосил қилиши мумкин. Ўсимликлар органларининг бир-бирига коррелятив боғлиқлигидан амалиётда кенг фойдаланилади. Масалан, ғўзани чеканка қилиш бунга мисол бўлади. Ғўзанинг асосий ва ён шохлари учини чилпиш натижасида озиқ моддаларнинг асосий қисми ўсимликнинг ўсиш қисмига эмас, балки генератив органларига - меваларига етиб боради. Бу эса меваларнинг яхши ривожланиб, кам тўкилишига ҳамда йирик бўлишига ва натижада юқори ҳосил етиштиришга олиб келади. Корреляция ҳодисасидан тамакичиликда ҳам кенг фойдаланилади. Тамакининг асосий пояси ва ён шохлари учи юлиб ташланиши тамаки баргларининг яхши ва жадал ривожланишига олиб келади. Шунингдек, экин

кўчатларининг асосий илдизи учини чилпиб ташлаш натижасида уларнинг ён илдизлари яхши ривожланади, бу эса экинларни озиқ моддалар билан таъминланишини яхшилайди. Savollar: 1. Ўсимликлар морфологияси ўсимликлар ташқи тузилишини ўрганувчи фан эканлигини тушунтириб беринг ? 2. Вегетатив ва генератив органларга таъриф беринг. 3. Ўсимликларда қутблилик ва симметрия ҳодисаларнинг моҳияти? 4. Тропизм ва унинг турлари. 5. Гомологик ва аналогик органларга мисол келтиринг. 6. Рудимент органларга мисол келтиринг, моҳиятини тушунтиринг. 7. Ўсимликларда корреляция ҳодисаси. Ундан қишлоқ хўжалиги экинларини ўстиришда фойдаланиш. 8. Конвергенция деб нимага айтилади?

Похожие

Ўсимликларнинг вегетатив органлари

Ўсимликларнинг вегетатив органлари 2

Ўсимликларнинг вегетатив органлари 3

Ўсимликларнинг кўпайиши 3

Ўсимликларнинг гуллаши, чангланиши, уруғланиши. Уруғ ва меванинг тузилиши. Ўсимликларнинг кўпайиши