O’sish va rivojlanish - Биология - Рефераты

O’sish va rivojlanish

Загружено в:

11.03.2023

Скачано:

0

Размер:

22.580078125 KB

O’sish va rivojlanish Reja: 1. Organizmlarning o’sish va rivojlanishini boshqarish 2. Morfogenez 3. Organizmning individual rivojlanishi 4. Gomeostaz, bioritm, anabioz

Organizmlarning o’sish va rivojlanishini boshqarish Organizmlar rivojlanishining xususiyatlari. Ma’lumki bir organizmning o’sishi va rivojlanishi shu organizm DNKsida joylashgan irsiy axborotga bog’liq. Biroq, o’sishni boshqarishda axborotdan tashqari uni o’rab to’rgan tashqi muhit omillari ham muhim ahamiyatga ega. Ana shunday omillarga oziqa (ovqat), yorug’lik, issiqlik va suv kiradi. Genlarning faoliyatiga ta’sir etuvchi ichki omillarga garmonlar va sitoplazma oqsillari kiradi. Tashqi muhit omillari ichki muhitga ham o’z ta’sirini ko’rsatishi mumkin. Masalan, ovqat tarkibida yod boimasa odam organizmi tiraksin garmonini ishlab chiqara olmaydi va natijada o’sish sekinlashadi. Har xil tipda o’suvchi to’qimalarni qayta o’tkazish tajribasi shuni ko’rsatdiki, to’qimalar bir-biriga ta’sir ko’rsatib ular o’sishni boshqaradi. Bundan shunday xulosa qilish mumkinki, bir to’qima ikkinchi to’qimaning o’sish tezligiga ta’sir qilib turadi. Ontogenez davrida har bir organizm o’sadi. O’sish va rivojlanish bir-biriga o’xshash emas. O’sish - bu organizm hajmi va og’irligining ortishi hisoblanadi, ya’ni organizmlar bo’yiga, eniga kengayadi va uzayadi. Organizmning o’sishiorganizm tabiatiga (irsiyatiga), tashqi muhit sharoitiga va rivojlanish stadiyalariga (davrlariga) bog’liq bo’ladi. Shuni aytish kerakki, ba’zan sekin o’sishda - rivojlanish tezlashishi yoki tez o’sishda esa rivojlanish sekinlashishi mumkin. Rivojlanish tezligi birgina o’sish tezligiga yoki organik moddalarning to’planishiga bog’liq bo’lib qolavermaydi, balki u ko’pgina tashqi muhit omillariga ham bog’liq. Rivojlanish - hujayrada va organlar hosil bo’lishdagi sifat o’zgarishlarida namoyon bo’ladi. Natijada o’simliklarda turli xil hayotiy fazalar bo’lib o’tadi. Organizmlarning yangi tizimi hosil bo’lishida kuzatiladigan fiziologik, bioximik va morfologik o’zgarishlar rivojlanish deyiladi. O’sish va rivojlanish organizmlarning irsiy xususiyatlari bo’lib, ular tashqi muhit bilan uzviy bogiangan bo’ladi. O’sish va rivojlanish uzviy bogiangan va biri ikkinchisisiz bo’lmaydi. Yuksak o’simliklarning har bir hujayrasi o’zining rivojlanish davrida bir qancha fazalarni o’taydi. Dastavval embrional o’sish fazasi kuzatiladi, keyin cho’zilish fazasi va oxirida ichki differensiatsiyalanish fazalari bo’ladi. Birinchi fazada

hamma hujayralar yadrosi sitoplazmaga to’lgan bo’ladi. Ikkinchi cho’zilish fazasida esa, hujayrada vakuola paydo bo’ladi, hujayra po’sti tortilib kengayadi va hujayralar cho’ziladi. Keyin uchinchi faza differensiatsiyalanish boshlanib, bunda hujayralar ixtisoslashib doimiy to’qimalar hosil qiladi, shu bilan o’sish to’xtaydi. Ko’p hujayrali o’simliklar hajmining ortishi asosan cho’zilish fazasidagi hujayralarning o’sishi hisobiga yuz beradi. Hujayralarning o’sishi auksin va geteroauksin -V-indoluksus kislotasi hisobiga tezlashadi. Meristematik hujayralarning differensiatsiyalanishi natijasida undan, asosiy parenxima hujayralari, elaksimon naylar, traxeya va traxeidlar, sklerenxima tolalari va boshqa to’qimalar hosil bo’ladi. Ko’p yillik o’simliklarning poya va ildizlari cheksiz o’sish xususiyatiga ega. Biroq barglarning o’sishi esa chegaralangan bo’ladi. Awal barg hujayralarining hammasi o’sadi, keyinchalik esa ulaming o’sishi asosida (bazal qismida) davom etadi. Gul a’zolari hamda shakli o’zgargan barglarda ham o’sish cheklangan bo’ladi. G’allasimon o’simliklarda poyasining tepa kurtagi bilan o’sishdan tashqari ularda interkulyar (bo’g’im oralig’i) o’sish ham kuzatiladi. Bir yillik o’tsimon o’simliklar buton hosil qilish davrigacha kuchli o’sib. undan keyin ulaming o’sishi susayadi. O’simliklarning o’sishida tashqi muhit omillari katta ahamiyatga ega. Shulardan biri haroratdir. Har bir o’simlik maium bir harorat sharoitida o’sishga moslashgan. O’sishning pastki chegarasi (minimal harorat) bizning iqlim sharoitimizda o’suvchi o’simliklarda 0°C, ba’zi bir tropik iqlim sharoitida bu ko’rsatkieh +10 °C bo’lsa, yuqori chegarasi 30-35 °C hisoblanadi. Ba’zi tuban o’simliklar harorati 70 °C bo’lgan suv havzalarida ham yashashi mumkin. Yorug’liksiz o’simliklar o’sa olmaydi. Chunki yorug’lik ta’sirida o’simliklarda fotosintez bo’ladi, natijada o’simlik va hayvonlar organizm in ing asosiy tashkil etuvchi biopolimerlar va shunga o’xshash organik molekulalar hosil bo’ladi. Biopolimerlarsiz esa hujayralarda yangi tizim hosil bo’lmaydi va o’simliklar massasi ko’paymaydi. Qorong’ilikda unib chiqqan urug’dan hosil boigan maysada organik moddalar to’planmaydi, transpiratsiya ham deyarli bo’lmaydi. Bunday vaqtda gidroliz holati kuchayadi va turga xos bo’lgan modda

almashinish jarayoni buziladi. Qizil nur ta’sirida o’simliklar gullab meva hosil qilsada, ular rangsiz bo’lib o’sadi. Organlarning shakllanishi faqatgina ko’k va binafsha liurlari ta’sirida bo’ladi. Bu jarayonda ayniqsa ul’trabinafsha nurlarining ahamiyati katta. Quyosh nuri ko’p tushib turadigan joyda o’suvchi o’simliklar kseromorf tuzilishga ega bo’ladilar. Havo namligining ortishi o’simliklarning o’sishiga ijobiy ta’sir qiladi. O’simliklarning normal rivojlanishi uchun sitoplazma yuqori darajada suvga to’yingan bo’lishi kerak. Shunday boigandagina hujayradagi tirik va zahira organik moddalaming hosil bo’lishi jadal o’tadi. Demak, suv etarli bo’lganda sintez jarayoni gidroliz jarayoniga qaraganda ustun bo’ladi. Bunga misol qilib urug’ning suvga to’ygan holatini olish mumkin. 100 Urug’ quruq bo’lganda unda 10-12% suv (namlik) mavjud. Urug’ shunday holda bir necha yil ko’karmasdan saqlanishi mumkin. Biroq urug’ namlatilsa u zudlik bilan una boshlaydi. Tirik tabiatning turli xil vakillari bo’lgan o’simliklar, hayvonlar va odamlarga ma’lum bir muhit sharoitida yashash va rivojlanish xususiyati ato etilgan. O’simlik organizmlarining hayotiy sikllari quyidagi davrlardan (fazalardan) tashkil topgan: 1. Embrional davri - zigotaning hosil boiishi; 2. Yuvenil davri - murtakning o’sishi va vegetativ organlarning hosil boiishi; 3. Yetilish davri - gullarning paydo boiishi, reproduktiv organlarning shakllanishi; 4. Ko’payish davri (meva hosil bo’lish) - bir marta yoki ko’p marta meva berish; 5. Qarilik davri - parchalanish jarayonining ustunligi. O’simliklarning individual taraqqiyot davri ontogenezini bilish va o’rganish fan va amaliyot uchun muhim ahamiyat kasb etadi. Ontogenez deb o’simliklarning tuxum hujayrasining urug’lanishidan tabiiy nobud boiishgacha (qurishigacha) bo’lgan davriga aytiladi. O’sish xarakteriga qarab, o’simliklar bir yillik, ikki yillik va ko’p yillik bo’lib, ularning ontogenezi ham har xil bo’ladi. O’z hayoti davrida bir marta gullab meva hosil qiladigan o’simliklarni monokarpiklar deyiladi. Bularga hamma bir yillik o’simliklar, ko’p yillik o’simliklardan, bambuk, kovrak

(ferula), agava, sabzi, lavlagi va karamlar kiradi. Hayot davrida bir necha marta gul va meva hosil qiluvchi o’simliklarga polikarpiklar deyiladi. Bularga hamma ko’p yillik mevali daraxtlar, xonada o’stiriladigan o’simliklardan geran, begoniya, primula va shu kabilar kiradi. Polikarpiklar meva hosil qilgandan so’ng nobud bo’lmaydilar. Shuni ham aytish lozimki, ba’zan monokarpik va polikarpik tushunchalari shartli ravishda ishlatilishi ham mumkin. O’simliklarning o’sish sharoiti o’zgartirilsa ko’pchilik monokarpiklar polikaipiklarga aylanishi mumkin. Masalan, bug’doy va javdar bir yillik o’simlik, lekin ular orasida ko’p yilliklari ham bor. Kanakunjut va g’o’za o’zining vatanida (tropik iqlim sharoitida) ko’p yillik o’simlik hisoblanadi, bizning mo’tadil iqlim sharoitimizda esa ular bir yillik ekin sifatida etishtiriladi. Morfogenez Organizmning rivojlanishi mobaynida differensiyalashgan hujayralar asta- sekin vazifasi bo’yicha ixtisoslashib, u erda ularning boiinishi va o’sishi davom etadi. Bu jarayon morfogenezning bir qismi bo’lib ayni shu hujayralarning boiinishi va o’sishi natijasida etilgan organizmga xos bo’lgan tizim-organlar, to’qimalar hosil bo’ladi. Morfogenez xususiyatlari har xil organizmda har xil bo’ladi. O’simliklarda morfogenez natijasida asosan poya, ildiz, barg va gullar hosil bo’ladi. Hayvonlarda morfogenez biroz o’zgacharoq o’tib, bunda hayvonlarning tashqi morfologik belgilari keskin o’zgaradi, bu o’zgarish ayniqsa umurtqali hayvonlarda yaxshi kuzatiiib, ularning to’qima va umurtqalarining keskin murakkablashishiga olib keladi. Organizmning individual rivojlanishi Individual rivojlanish yoki ontogenez tiriklikning eng muhim xususiyatlaridan biridir. Bir hujayrali organizmlar ontogenezi, ular hosil bo’lgandan boshlanib, qayta boiinishi yoki nobud boiishi bilan tugallanadi. Jinsiy usulda ko’payuvchi organizmlarda ontogenez zigotaning hosil bo’lishidan boshlanib, ularning oiimi bilan tugallanadi. Ontogenez (yunoncha onton-mavjudot, genezis-rivojlanish so’zlaridan olingan). Bu tushuncha 1866 yilda E.Gekkel tomonidan fanga kiritilgan. Ontogenezning uchta tipi bor:

1. Lichinkali rivojlanish. 2. Lichinkasiz rivojlanish. 3. Ona qomida rivojlanish. Lichinkali rivojlanish tuxum hujayrada sariq moddasi kam bo’lgan organizmlarda kuzatiladi. Ularning lichinkasi etuk shaklidan o’z tuzilishi bilan farq qiladi. Lichijjjkasiz ontogenez tuxumda oziq moddalar ko’p bo’lgan organizmlar (baliqlar, reptiliyalar, qushlar)da kuzatiladi, pash organizmlar o’z tuzilishiga ko’ra etuk organizmlarga ancha o’xshaydi. Organizmning hamma hayotiy funksiyalari ona organizmi orqali amalga oshadi. Ontogenez asosan ikki davrga: 1) Embrional rivojlanish davri 2) Postembrional rivojlanish davriga bo’linadi. Embrional rivojlanish davri Bu davr zigota hosil bo’lishidan boshlanib tug’ilguncha yoki tuxum qobiqlaridan chiqquncha davom etadi. Embrional davri zigota, maydalanish, blastula, gastrula, birlamchi orgenogenez bosqichlariga bo’linadi. Zigota ko’p hujayrali organizmning bir hujayrali bosqichidir. U tuxum va urug’ hujayraning qo’shilishi natijasida hosil bo’ladi. Zigota davri juda qisqa vaqt davom etib, bunda sitoplazma moddalarining qayta taqsimlanishi, qutblanishi va oqsil sintezi kuzatiladi. Zigota hosil bo’lgandan bir necha soatdan so’ng mitoz usuli bilan bo’lina boshlaydi, lekin boiiiigan hujayralar o’smaganligi uchun hosil bo’lgan hujayralarning o’lchami tobora maydalashib boradi. Tashqi muhit omillari rivojlanayotgan homilaga juda katta ta’sir ko’rsatadi. Harorat, yorug’lik, namlik, kislorod va har xil birikmaiar homilaning rivojlanishi ni tezlashtirishi yoki sekinlashtirishi mumkin. Odam homilasining rivojlanishiga zararli ta’sir ko’rsatuvchi omillarga alkogol, nikotin va giyohvand moddalar kiradi. Bu moddalar iste’mol qiluvchilarning faqat sog’ligiga zarar etkazibgina qolmay, balki jinsiy hujayralar, xromosomalarning va DNK o’zgarishlariga ya’ni mutatsiyalarga sabab bo’lishi ham mumkin. Bu o’zgarishlar esa homila yashash qobiliyatining susayishiga yoki uning noto’g’ri rivojlanib, har xil mayib-majruhliklar bilan tug’ilishiga sabab bo’ladi. Postembrional rivojlanish. Postembrional (homiladan

keyingi) rivojlanish tuxum qo’yuvchilarda homilaning tuxum qobig’idan chiqishidan, ona qomida rivojlanuvchi organizmlarda esa organizmning tug’ilishidan boshlanib, uning o’limigacha davom etadi. Postembrional davrda organizm o’sadi, hujayralar, to’qimalar, a’zolar ixtisoslashadi va asta-sekin qariydi. Postembrional rivojlanishning ikki turi mavjud: a) bilvosita rivojlanish. b) bevosita rivojlanish. Bilvosita rivojlanish umurtqasizlarda (g’ovaktanlilar, kovakichlilar, yassi va halqali chuvalchanglar, bo’g’imoyoqlilar, ignatanlilar), tuban xordalilarda (assidiyalar, lansetniklar), tuban umurtqalilarda (to’garakog’izlilarda, suvda ham qumqlikda yashovchilarda) uchraydi. Ular tuxum qobiqlaridan lichinkalar holatida chiqadi. Lichinkalar o’z tuzilishiga ko’ra etuk shakllardan keskin farq qiladi. Ularda jinsiy bezlar rivojlanmagan bo’lib, tashqi muhitga moslashishni ta’minlovchi maxsus lichinka a’zolari mavjud. Lichinkalar mustaqil oziqlanadi, o’sadi, o’z shaklini va tuzilishini o’zgartiradi va etuk organizmlarga aylanadi. Bunday rivojlanish metamorfoz deb ataladi. Metamorfoz natijasida lichinka a’zolari yo’qolib, ulaming o’miga etuk organizmlarga xos a’zolar shakllanadi. uriga misol qilib amfibiyalar rivojlanishini keltirish mumkin. Tuxumdan chiqqan lichinka (itbaliq)da jabra yoriqlari, yon chiziqlar, ikki kamerali yurak, bir doirali qon aylanish sistemasi bor. Metamorfoz jarayonida tiroksin garmoni ta’sirida dum yo’qolib, oyoqlar paydo bo’ladi, yon chiziqlar yo’qolib, o’pka va ikkinchi qon aylanish doirasi paydo bo’ladi, kalla suyaklari o’zgaradi. Hashoratlar o’zining rivojlanishiga ko’ra to’g’ridan to’g’ri va metamorfoz yo’li bilan rivojlanadigan gurahlarga boiinadi. Birinchi xil rivojlanishda tuxumdan etilgan hashoratga o’xshagan bola chiqaradi, lekin u juda kichik bo’ladi. Intensiv oziqlanish natijasida tuxumdan chiqqan yosh hashorat to xitin qavati to’sqinlik qilmaguncha o’sib kattalashib boradi. Keyin esa po’st tashlaydi, ya’ni xitin qavati to’kiladi va uning ostida yumshoq kutikula ко vagi joylashadi. Keyin tanani qoplab turuvchi eski kovagi to’kilgandan keyin

yig’ilib yotgan kutikula kovagi yoyilib hashorot kattalashadi. Shunday usul bilan bir nechta linka (po’st) tashlagandan keyin hashorat o’sib etiladi, unda qanot paydo bo’ladi, jinsiy bezlari rivojlanadi hamda tashqi jinsiy o’simtalari hosil bo’ladi. To’liq metamorfozda (rivojlanishda) tuxum qavatini yorib chiqqan lichinka katta hashorat individidan keskin farq qiladi. Bu lichinka kapalaklarda qurt (gusinitsa) deyiladi. Shunday metamorfoz rivojlanishda ham lichinka bir necha bor po’st tashlaydi va o’sadi. Biroq, u etilgan hashoratga aylangunga qadar ham g’umbak davrini o’taydi. Ba’zi xashoratlarda g’umbagi harakatchan, ba’zilarida esa harakatsiz boiadi. G’umbak davrida lichinka organlari eriy boshlaydi (gistoliz holati bo’ladi). Gistoliz jarayonini fagotsitlar bajaradi. G’umbakda gistolizdan keyin faqat nerv sistemasi jinsiy bezlarining qismlari hamda etilgan hashoratning organlarini hosil qiluvchi imoginal disklar qoladi. Imoginal disklar esa o’ralib zichlashgan holatda boiadi. Hashorat etilishdan oldin ana shu imoginal organlarga qon quyilishi bilan. ular ochilib kattalashadi, keyinchalik esa uning atrofida xitin moddasi to’planib hashoratlar tanasining tashqi kovagi qattiq holatni egallaydi. Ajdodlar belgilarini takrorlaydigan hashorat lichinkalarining xususiyatlari ga ularning tashqi qiyofasini ham kiritish mumkin. Masalan kapalaklarning chuvalchangsimon lichinkalari, ikkiqanotlilar va qo’ng’izlarning lichinkasi shular jumlasidandir. Hashorat lichinkalarining moslanish belgilarini suvda yashashga moslashgan, tuxumlari, g’umbaklari va lichinkalari misolida ko’rish mumkin. Ularning tuxumlarida suzish kameralari bor, lichinkalari ham suzish xususiyatiga ega bo’lib, ular er osti buyumlariga yopisha oladilar. Ovqat hazm qilish organlari mayda mikroorganizmlar, bakteriyalar va suvo’tlari bilan oziqlanishga moslashgan. Xomshaklarning urg’ochilari ko’pincha qon bilan oziqlanadi. Hamma hashoratlarda ularning ontogenez davrida o’sishi faqatgina lichinka davrida bo’ladi. Bu ham muhim moslanish belgilaridan biridir. Hamma hashoratlarda ularning ontogenez davrida o’sishi faqatgina lichinka davrida bo’ladi. Bu ham muhim moslanish belgilaridan biridir. Ko’pchilik jmhoratlarda lichinkalik davri etilgan davriga qaraganda uzoqroq davom Umurtqasiz va umurtqali hayvonlar metamotozining o’tishiga maxsus sekretsiya bezlarida ishlab cliiqiladigan

garmonlar jiddiy ta’sir ko’rsatadi. Bajaradigan funksiyasi yoki tashqi muhitning ta’siri natijasida o’simliklarda vujudga kelgan metamorfoz evolyusiya jarayonida mustahkamlanib borgan. Noqulay yashash muhiti, suv tanqisligi sababli barg va novda metamorfozga uchraydi. Masalan kaktus barglari tikanlarga aylangan. Ba’zi o’simliklar (do’lana, gledichiya, yantoq, nok)da novdalar tikanga yoki tok, qovoq va shu kabi lianalarda ular gajakka, hashorotxo’r o’simliklar bargi (posyanka, muxolovka, nepantes) o’ziga xos qopqonga aylangan. Ko’p yillik o’tsimon o’simliklarda er osti uovdalari zahira oziqa modda to’playdigan ko’rinishni egallab metamorfozlashgan (masalan, kartoshka tuganagi, piyozboshlar, ildizpoyalar va hokazolar). Gul ham o’zgargan generativ novda hisoblanadi. Bevosita rivojlanish. Bilvosita rivojlanish bevosita rivojlanishga nisbatan tarixiy taraqqiyotda ancha oldinroq paydo bo’lgan. Bevosita rivojlanishda tuxum qobiqlaridan chiqqan yoki tug’ilgan organizmlar kichik bo’lsa ham o’zining tuzilishi jihatidan asosan voyaga etgan organizmlarga o’xshaydi. Bevosita rivojlanish tuxum hujayrada sarig’i ko’p bo’lgan (sudralib yuruvchilar, qushlar) yoki embrioni ona qomida rivojlanuvchi (sut emizuvchilar) organizmlarda kuzatiladi. Bunday organizmlarning postembrional rivojlanishida organizm o’sadi, tana mutanosibliklari o’zgaradi, a’zolar va tizimlar etuk organizmlar uchun xos bo’lgan funksional holatga asta- sekin o’tadi. Gomeostaz, bioritm, anabioz Organizm doimo o’zgarib turadigan muhit sharoitlarida yashaydi. Tashqi muhit omillari ta’sirining o’zgarishiga qaramay tirik organizmlarning o’z tuzilishi va ichki muhitning doimiyligini o’zgartirmasdan saqlay olish xususiyati gomeostaz deyiladi. Bu xususiyat ayniqsa sut emizuvchi hayvonlarda yaxshi rivojlangan. Organizmlar ichki muhitining doimiyligini saqlashda irsiy axborot katta rol o’ynaydi. Organizm genotipiga boshqa irsiy axborot qo’shilib qolsa, uning yashovchanligiga putur etishi mumkin. Shuning uchun ham organizmning himoya sistemalari, immuniteti o’sha individ uchun yot bo’lgan hamma narsalarning kirishiga yo’l qo’ymaydi, agar kirib qolgudek bo’lsa ham yo’qotishga harakat qiladi. Gomeostazni ta’minlashda organizmning morfologik tuzilishi

doimiyligini saqlash mexanizmlari ham katta ahamiyatga ega. Bunday gomeostazni ta’minlashda regeneratsiya muhim ahamiyatga ega. Ichki muhitning doimiyligini saqlashda organizmning hamma tizimlari birgalikda qatnashadi. Natijada kimyoviy ionlar va gazlar tarkibi, qon bosimi, nafas olish va yurak urish tezligi moddalaming almashinuvi orqali organizmning tana harorati doimiyligi saqlanadi. Bioritmlar . Organizmning yashash muhiti ritmik ravishda, ya’ni kechakunduz davomida mavsumiy o’zgarib turadi. Tirik organizmlarning faoliyati o’sha ritmik o’zgarishlarga bog’liq bo’lib, bu bogianishlar millionlab yillar davomida evolyusiya natijasida shakllanadi va bioritmlar deb ataladi. Bioritmlar - tabiiy tanlanish natijalaridir. Bioritmlarga fotoperiodizm yaqqol misol bo’la oladi. Yil davomida kun uzunligining o’zgarishiga organizmlar moslashadi. Ulaming fiziologik jarayonlari shunga qarab o’zgaradi. O’rta iqlim sharoitida yashovchi ko’pgina hayvonlarning ko’payish mavsumi yorug’ kunning uzaygan vaqtiga to’g’ri keladi. Mavsumiy ritmlar natijasida daraxtlarning ko’karishi, bargining to’kilishi, qushlarda patlar, sut emizuvchilarda jun qoplamining o’zgarishlari, o’simliklar o’sishining mavsumiy o’zgarishlari, hayvonlarning qishda uyquga ketishi kabi hodisalar kuzatiladi. Kim davomida fiziologik jarayonlarning ritmik o’zgarishi kecha-kunduzlik bioritmlar deyiladi. Masalan, odamning tana harorati sutka davomida o’zgarib turadi. Kunduzi ayniqsa, soat 18 ga yaqin tana harorati ko’tariladi, kechasi esa tana harorati 0,5-1,5 gradusga pasayadi. Arterial bosim ham kun davomida ritmik o’zgaradi. Sog’lom odamlarda qon bosimi kunduzi kechasiga nisbatan yuqoriroq bo’ladi. Qon bosimi oshgan kasallarda esa bioritm buziladi va kechasi qon bosimi ko’tariladi. Mavsumiy bioritmlar ham inson hayot faoliyatiga katta ta’sir ko’rsatadi. Ayrirn surunkasiga davom etadigan kasalliklar, masalan, nafas yo’llari, yurak qon tomir kasalliklari ayniqsa bahor va kuz mavsumlarida og’irlashadi. Anabioz . Ba’zan organizmlar hayot jarayonlarining davom etishi qiyin bo’lgan muliit sharoitlariga tusliib qoladi. Shunday sharoitlarda organizm anabioz (ana-yangi, bios-hayot so’zlaridan olingan) holatiga o’tadi. Anabioz holatidagi

organizmlarda moddalar almashinuvi juda sekinlashadi yoki vaqtincha to’xtaydi. Anabioz noqulay sharoitlarga organizmlarning muhim moslanish mexanizmlaridan biridir. Mikroorganizmlaming sporalari, o’simliklarning urug’lari, hayvonlar tuxumlari anabiozga misol bo’la oladi. Anabioz xolati uzoq yillar davomida saqlanishi mumkin (urugiar yuz hatto ming yillardan keyin ham unib chiqishi mumkin). Anabioz holatidan insonning amaliy faoliyatida ham foydalanish mumkin. Urug’lar va tuxumlarni past haroratda uzoq vaqt saqlab ulardan keyinchalik yana foydalanib. organizmlarni rivojlantirish mumkin.

Muhokama uchun savollar: 1. Gulli o’simliklarning rivojlanish davrlariga izoh bering. 2. O’sish va rivojlanishni boshqaruvchi omillarni ta’riflang. 3. Morfogenez nima? 4. Ontogenez nima, uning qanday davrlari bor? 5. Bevosita va bilvosita rivojlanishlami tushuntiring. 6. Gomeojtaz, bioritm, anabizlar tushuncha|ariga tarif bering va ularni izohlang

Похожие

Mikrobiologiya fani va uning rivojlanish tarixi

Sitologiyaning rivojlanish tarixi

Pedagogik diagnostikaning tarixiy rivojlanish bosqichlari va prinsiplari

Biologiya fanining prеdmеti, tarkibi va rivojlanish bosqichlari

Virusologiyaning prеdmеti, vazifalari va uning rivojlanish tarixi