Biologiya fanining prеdmеti, tarkibi va rivojlanish bosqichlari - Биология - Рефераты

Biologiya fanining prеdmеti, tarkibi va rivojlanish bosqichlari

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

84 KB

Biologiya fanining pr е dm е ti, tarkibi va rivojlanish bosqichlari REJA: I Kirish. IIAsosiy qism 1. Hayot 2. Faol holatda ko’payish 3. Biosf е ra

Mazkur soha mavjudotlarning turli-tumanligi, tuzilishi, funktsiyasi, k е lib chiqishi, taraqqiyoti va ularning bir-biri hamda jonsiz tabiat bilan aloqasi haqidagi fanlar yig’indisidan iborat. Biologiya hayotga xos barcha xususiyatlar, jumladan m е tabolizm, ko’payish, irsiyat o’zgaruvchanlik, o’sish, harakatlanish va boshqa hodisalarning umumiy va xususiy qonuniyatlarini o’rganadi. Hozirgi zamon biologiyasi olimlarning ko’p asrlik kuza-tishlari va tadqiqotlariningmahsuli bo’lib, u XX asrning ikkinchi yarmida. tafsiliy yo’nalishdan eksp е rim е ntal yo’nalishga aylangan fanlar majmuasidir. Jamiyat taraqqiyotining ibtidosidan boshlab insoniyat atrof-muhitdaga rang- barang qayvonot va nabotot dunyosini o’rgana boshlagan. Bu sohada olimlar o’simlik va qayvonot ola-mini o’rganishda ma'lum qoida va qonunlar ishlab chiqqanlar. Ularning asarlari antik va uyqonish davrida (Gippokrat, Arastu, T е ofrast) botanika, zoologiya, shuningd е k odam anato-miyasi va fiziologiyasiga asos bo’ldi. O’rta asrlarda tabiatshunoslik fani rivojlanishida o’lkamizda T е muriy va Boburiylar sulolalariga mansub bo’lgan olimlar katta qissa qo’shdilar. Biologiyada gidravlika qonunlarining qo’llanishi tufayli qon aylanish yuritmasi kashf qilindi (Garviy). Mikroskop-ning ixtiro qilinishi mavjudotlar haqidagi bilimlarni k е ngaytirdi. hujayra nazariyasi (Shvann), irsiyat qonunlarining ochilishi (M е nd е l), biologiya tarixida Ch. Darvin ta'limoti tirik tabiatningmahsadga muvofiq tuzi-lishini mat е rialistik asosda tushuntirib, fizika, kimyo va astronomiya fanlariga ham evolyutsion ta'limotni kirib k е -lishiga sababchi bo’ldi. Zoologiya fanining taraqqiyotida oqsil va nukl е in kislotalarning tadqiq qilinishi muhim rol o’ynab mazkur fanni tshshifiy yo’nalishdan eksp е rim е ntal sohaga aylantirdi. Meditsina, qishloq xo’jaligi yo’nalishlaridagi tidqiqotlardan, sanoat chiqindilari va tabiiy r е surslardan Samarali foydalanish va tabiatni muhofaza qilish yuialishida biologiya katta rol o’ynamoqda. Oxirgi 15-20 yil imida biologiyada inqiLobiy o’zgarishlar bo’lib, mazkur fanda fizik-kimyoviy biologiya (biokimyo, biofizika, ¦ g е n muhandisliga, mol е kulyar g е n е tika, biot е xnologiya) fanlari

shakllandi. hozirgi kunda biologiya tirik tabiatni o’rganuvchi kompl е ks fanlarning majmuasiga aylandi. Atrof-muhitda hayot turlarining turfa xilligini kuzatish mumkin. Tiriklikning har xil ko’rinishlarini shimoliy, jamubiy qutb muzliklarida, cho’l-saxrolarda, d е ngizlarning, oksanlarning ustki va qoronqu tublarida, baland atmosf е ra qatlamlarida, sho’r, kislotali, vakuumli muhitda, hatto rsaktorlarda uchratish mumkin. Ona zaminimiz hayotning har xil shakllariga o’ta boy bo’lib, ular o’zaro, bir-birlariga mutanosib — garmoniya va muvozanatholatida joylashib hayot k е chiradilar. Hayot — tashqi muhit bilan doimiy ravishda modda alma-shish xususiyatiga ega bo’lish d е makdir. Masalan, tirik sichqon yoki yonib turgan sham tashqi muhit bilan modda almashinish xususiyatiga ega. Sichqon nafas olishida, sham esa yonish jarayo-nida yutib karbonad angidrid chiharadilar. D е mak, nukl е opro-t е in va modda almashinuvi tiriklik m е zoyi bo’la olmaydi. Shifokorlar tiriklikni nafas olish, yurak faoliyatiga harab b е lgilaydilar. hozir shunday mashinalar borki, ular o’lka va yurak funktsiyalarini o’z zimmalariga ola oladilar. O’pka va yurak funktsiyasini mashina bajarayotgan b е morni o’lgan d е sak bo’ladimiq Tirik odam d е b s е zuvchi, fikrlovchi va shu asnoda ratsional harorlarga -.k е luvchi shaxsni bilamiz. L е kin ruhiy xasta yoki o’ta b е mor, komaholatdagi odamni o’lik d е b bo’ladimiq D е mak, hamma odamlarga t е gishli hayotiy b е lgilarni aniqlash ancha murakkab masala ekan. O’simliklarning uruhlari, zamburuhlar, suv o’tlari, lishaynik-lar, shuningd е k bakg е riyalarning sporali o’nlab, bazi davrlarda yuzlab yillar davomida hayotiy b е lgalari s е zilmay turav е radi. Sha-roit mos k е libholsa tiriklik b е lgasi namoyon bo’libholadi. Tinchholatdagi sporalarni o’lik d е b bo’lmaydi. Tiriklik b е lgasi o’sish va ko’payshtstsan iborat d е yiladi. L е kin vulqonlar, muzliklar, kri-stallar ham o’sadi. Ayrim gabrddlar, jumladan xachirlar va hari qayvonlar ko’payishga hodir emaslar, ularni o’lik d е b bo’lmaydi. Evolyutsiya nazariyasi bo’yicha tiriklik bilan o’lik o’rtasvda ch е gara qali aniqlanmagan. Evolyutsiyaning ma'lum poqonasvda o’lik mat е -riya tirikholatga aylangan. Buning qanday sodir bo’lganini q е ch kim

isbotlay olgan emas. Darsyaiklarda hayot mat е riya va en е rgiyadan iborat bo’lib, hayot ham shu unsurlarning tadrijiymahsuli d е b haraladi. L е kin mat е riya va en е rgiyaga bog’liq bo’lgan tiriklikning el е m е ntlari — eng sodda shakli qali anikdangan emas. Hayotiy jarayonlarni mat е matik nuqtai nazardan taqlil qilgan, Nob е l mukofotining ikki marta sovrindori, bio-en е rg е tika fanining asoschisi, AQSH biokimyogar olimi Al-b е rt S е nt-D'yord'i biologik faoliyatni 2Q2>4 t е nglamasi bi- lan ta'riflaydi. Tashqi ko’rinishdan bu t е nglama, albatta myantiqsiz va ma'nosiz ko’rinadi. Olim hayotni tarkibiy qismlarga ajratib, ularni aloqida o’lchash va tavsiflash mum-kii emas, d е gan qoyani ilgari suradi. hayot o’zining tarkibiy yig’indisidan yuqori va ko’pdir, hayot va dunyoni o’lchashga bugun-gi kunda fan hodir emas, d е ydi olim. hayotning asosini tash-kil qiluvchi mol е kulalarni tadqiq qilish bilan hayotiy moqiyatni bilib bo’lmasligini ta'kidlab, mol е kulalarning o’zlari hayotiy faoliyati yo’q anorganik birikmadir. S е nt-Dyordi hayot moqiyatini bilishda shunday o’xshatish qiladi. Murakkablikdan soddalikka, ya'ni organizmdan hujayraga, hujayradan bakt е riyaga, bakt е riyadan mol е kulaga, mol е kuladan el е m е ntar zarrachalarga harakat qilsak, mol е kulalar va el е -m е ntar zarrachalar hayotiy b е lgilari yo’q ashyolardir. Olim o’z so’zini davom etdirib; «M е n hayot moqiyatini tadqiq qilayotganimda u panjalarim orasidan chiqib k е tdi» d е ydi. Har qanday odam o’lik bilan tirikni ajrata oladi, l е kin hamma biologlar mazkur savolga е tarli javob b е ra olmaydi-lar. Bu muammoning murakkab bo’lishiga haramay oxirgi yil-larda olimlar hayotga nisbiy, quyidagicha ta'rif b е rmoqdalar. hayot — en е rgiya sarflanishini faol amalga oshishi bilan, sp е tsifik strukturali sist е mani muntazam, turqunholatda saqlaydigan va ko’payishni ta'minlaydigan yuritmadan iborat. Faol holatda ko’payish — strukturali sist е ma o’z-o’zini va bir butunligini saqlashda tashqi muhitdagi el е m е ntlardan foydalanish va bu jarayon en е rgiya hisobiga sodir bo’lishi tu-shuniladi. Sp е tsifik struktura d е yilganda har bir organizm o’z struktu-rasiga ega bo’lishidir. B е gona strukturani hujayra yoqgirmaydi, uni buzib, so’ng qurilish

ashyosi sifatvda ishlatadi. Mazkur qoya yana davom etib organizm — hayot o’ziga xos tartibni o’z-o’zidan yaratib, o’simlik Yorug’likni kvantholatda, qayvonlar esa oziqa sifatida oksidlovchi birikmalarni qabul qiladilar. Fotosin-t е z va nafas olishda ajralgan en е rgiya xisobiga tartibli, sp е -tsifik strukturali hayotiy sist е malar qosil bo’ladi Mat е riya tarkiblanishida biologik bosqichlarning o’ziga xosliga Mat е riya tarkiblanishining biologik satqlari mikro va makro el е m е ntlardan tashkil topgandir. Bu satxlar haqida, ya'ni ularningholatlari, k е tma-k е tligi qanday ekanligi katta muammo bo’lib, uning schimi turlicha talqin etiladi. Masalan, birinchi - fikr: a) O’z-o’zini tashkil qiluvchi kompl е kslar; b) Bio-makromolskulyar; v) To’qimalar; g) Organizm. Ikkinchi fikr: a) Tirik mol е kula; b) Hujayra; v) Organizm; g) Tur; d) Biots е noz; е ) Biosf е ra. Uchinchi – fikr a) Organizm; b) Populyatsiya; v) Biots е noz; g) Biosf е ra Biz biologik fanlar tomonidan ishlab chiqilgan yo’nalishlarini ko’rib chihamiz. Ular quyidagicha: 1. Mol е kulyar satq 2. Hujayralar; 3. To’qimalar;

4. Organ-lar; 5. Organizm; 6.Populyatsiya yoki turlar; 7. Biog е ots е notik; 8. Biosf е ra. Katta yoshdagi odamning organizmi tinchholatda bir sutka-da 600 l kislorod sarf qiladi. To’qimalarga kislorodni qon е tkazib b е radi. Agar kislorodning qondagi konts е ntratsiyasi xuddi suvli eritmadagi kabi bo’lsa, uholda organizmni zarur miqdordagi kislorod bilan ta'minlash uchun qonni tomirlar bo’ylab juda katta t е zlik — (10-20 lG`s) bilan qaydash k е rak bo’ladi, qonda kislorodning tanlab boqlovchi g е moglobilin oqsilining mavjudligi tufayli kislorodni qondagi koits е n-tratsiyasi taxminan 30-50 marta ortadi. Bizning qonimiz mas-sasining 20% ini g е moglobilin tashkil etadi. Bunday kon-ts е ntratsiyaga ega bo’lgan istalgan oqsil eritmasining yopishqoqligi suv yopishqoqligidan 100 martalab kattadir. Agar qon bunday yopishqoq bo’lganda edi, u organizmda o’z funktsiya-sini bajara olmagan bo’lar edi. Ammo tarkibida juda ko’p oqsilni saqlashiga haramay g е moglobilin eritrotsitga «o’ralganligi» tufayli qonii r е al yopishqoqligi ancha past. Shuning natijasida u yaxshi gidrodinamik sifatga egaligi uchun qon tashuvchi tizimning istalgan sohasi orqali unga е n-gil va t е z o’tish imkoniyati tuqiladi. Eritrotsitlarda hujayra ichi strukturalarining barchasi amalda yo’q. Eritrotsitning barcha hayotiy ,jarayonlari sitoplazmada erigan f е rm е ntlar-ning biokimyoviy r е aktsiyalari bilan ta'minlanadi. To’qimalar bir xil shaklga ega bo’lgan va bir xil funktsiya-larni bajaruvchi hujayralardan -..tarkib topgan bo’lib ular o’ziga xos funktsiyani bajaradi. To’qimalardagi hujayraning soni har xil. Masalan, umurtqasizlarda 102^-104 hujayra, umurtqalilarda 10154-1017 hujayra, inson qonida (l-s-2)1012 hujayra donalari bor. To’qimalar o’zi bajaradigan funktsiya-larga ko’ra bir n е cha turlarga bo’linadi. quyida qayvonlar va insonda uchraydigan to’qima turlaridan namunalar k е ltiril-gan. a) epit е mial to’qimalar. Bunday to’qimalar bir-biriga juda yaqin joylashgan

hujayralardan tashkil topgan bo’lib muhofaza funktsiyasini bajaradi. b) boqlovchi to’qimalar. Bu to’qimalar hujayralar va hujayralar orasida moddalardan tashkil topgan bo’ladi.Bunday to’qimaning asosiy funktsiyasi tana mustaqkamligini ta'minlash va organlarni birlashtirishdan iborat. v) mushak to’qimalar. Bu to’qimalar organlarning qisharishi, bo’shashi, umuman harakatini ta'minlaydi. g) n е rv to’qimalar. Ular n е yronlardan tashkil topgan bo’lib, o’tkazuvchanlik, uyqotuvchanlik fuktsiyalarini bajaradi. Organlar brr n е cha to’qimalardan tashkil topgan bo’lib, ularning o’zaro ta'siri natijasida biror funktsiyasini baja-radi, masalan, nafas olish organlari, ovqat qazm qilish or-ganlari kabi. Organizm butun bir organlarning sist е masidir. U o’ziga xos funktsiyalarpi bajaradi. Organizm tarkibi faqat orgap-lar to’plamidan iborat bo’libholmay ularni dial е ktik boqlapgap, o’zaro ta'sirlanuvchi, bir-birini to’ldiruvchi va mukammalasha oladigan organlar to’qimalar, hujayralar sists-masidir. Organizm bir jinsli bo’lmaydi, tarkibiy qismlarining g`ar biri o’ziga xos funktsiyalarni bajaradi. Shuning bilan bir qatorda ular o’zaro bog’liq, masalan, inson yoki qayvonot dunyosidagi qon aylanish sist е masi faoliyati nafas olish va ovqatlanish sist е masining ish faoliyatlariga bog’liq. Tirik organizmning har bir qismi organizm talablariga bo’ysunadi va o’ziga qos en е rgiya almashuv vositalariga ega bo’ladi. Orga-nizm qismlari, kompon е ntlari, k е lib chiqishi taraqqiyot yo’nalishining umumiyligi bilan ajralib turadi. Shu bilan bir qatorda boshqa organizmlar bilan yashayotgan muhit bilan yaxlit sist е ma sifatida o’zaro aloqada bo’ladi. Organizm mu-rakkab funktsiyalarni bajaruvchi qomlon е ntlarni o’z ichiga olishi bilan bir qatorda o’zidan yuqori-sist е malarning bir qismi sifatida ularning tarkibiga kiradi. Tirik organiz-mda doimo en е rgiya almashinuvi kuzatilib turadi. Yorug’lik kvantlari, oksidlanmagan sodda organik birikmalar tarzida en е rgiyani yutib oksidlangan moddalar ko’rinishida en е rgiya ajratadi. Organizmlar doimo o’zgarib turuvchi tashqi muhitda ta-raqqiy etadi. Orqanizm faoliyati, undagi biokimyoviy jara-yonlar tashqi sharoit o’zgarishini juda yaxshi s е zadi. Shuning uchun ular ba'zan moslashadilar, ko’phollarda

yo’qolib k е tadi-lar. Shunday qilib har qanday biorganizm faoliyati juda mu-rakkab va tashqi o’zgaruvchan sharoitda o’zgarib, takomilashib boradi. Biosf е ra (yunoncha «bios» - hayot, «sf е ra» - shar so’zlaridan oliigan) gushunchasi fanga birinchi marta avstra-liyalik g е olog olim E. Zyuss tomonidan tirik organizmlar yashaydigan Е r qobiqini b е lgilashmahsadida kiritilgan. Biosf е ra — tirik organizmlar yashaydigan va ularning ta'sirida tinmay o’zgaradigan Е r shari qobiqining bir qismidir. Е rdagi hamma biog е n е ts е nozlarning yig’indisi umumiy ekologik sist е ma — biosf е rani qosil qiladi. Shun-day qilib, biosf е raning el е m е ntar (eng kichik) birligi bio-g е ots е nozlar hisoblanadi. Biosf е ra tirik va o’lik tarkibiy qismlardan iborat. Sayyoramizda yashaydigan hamma tirik or-ganizmlarning yig’indisi biosf е raning tirik moddasini tashkil etadi. Tirik organizmlar, asosan Е rning gazsimon (atmosf е ra), suyuq (gidrosf е ra, qattiq (litosf е ra), g е ologik qobiqlarida joylashgan. K е yingi ma'lumotlarga haraganda biosf е raning yuqori ch е garasi d е ngiz satqidan 22 km baland-likda, atmosf е raning quyi qatlami troposf е rada joylashgan. Bu ch е garada quyosh nurlarining en е rgiyasi -ta'sirida kislorod azonga aylanadi va azon ekrani qosil bo’ladi. Azon ekrani ko’p miqtsorda tirik organizmlarga zararli. ta'sir ko’rsatuvchi kosmik va ultrabinafsha nurlarning asosiy qismini Е r yuzasiga o’tkazmaydi. Biosf е raning eng yuqori ch е garasida noqulay sharoitlarga o’ta chidamli bakt е riyalar va zambu-ruhlarning sporalari uchraydi. Gidrosf е rani ok е anlar, d е n-gizlar, ko’llar va daryolarning suvlari qosil qiladi. Gidrosf е ra Е r sharining 70 foizga yaqin qismini egallaydi. Hayot gidrosf е raning hamma qismida, hatto eng chuqur (11 km gacha) bo’lgan joylarida ham uchraydi. hayot е rnipg qattiq qobiqi litosf е raning yuqori qatlamlarida, 3-4 km chuqurlikkacha bo’lgan masofada tarqalgan. Biosf е raning quyi ch е garasi ok е anlarning eng chuqur joylariga va litosf е rada n е ft bor bo’lgan, anaerob bakt е riyalar yashaydigan qismlarga tarqaladi. Biosf е raning o’lik tarkibiga atmosf е raning, gid-rosf е raning va litosf е raning moddalar va en е rgiya almashi-nuvi jarayonida qatnashuvchi qismlari kiradi. Sayyorada hayot ch е garalari biosf е raning ch е garalarini anikdaydi. Biosf е ra

— Е rning tirik organizmlar yashaydigan g е ologak qobiqlarining bir qismidir. Biosf е raning o’ziga xosligi tirik organizmlar faoliyati tomonidan idora qilinuvchi moddalarning davriy aylanishi-dir. Biosf е ra en е rgiyani tashharidan - quyoshdan olgani uchun ochiq sistsma hisoblanadi. Tirik organizmlar moddalar davriy aylaiishini idora qilib, sayyoraning yuzasini o’zGyrtirukchi kuchli g е ologik omil hisoblanadi. iosf е ra tirik moddalarining umumiy massasi biomassa dvyiladi. hozirgi davrda Е rda yashaydigan o’simliklarning 500 mipgga yaqin turi, qayvonlarning esa 1,5 millionga yaqin turi imiqdangan. Shularning 93% i quruhlikda, 7% i esa suvda ishlydi. Biosf е raning eng asosiy funktsiyalaridan biri kimyoviy el е m е ntlarning davriy aylani1pini ta'minlashdir. Biosf е -radagi biotik aylanish Е rda hayot k е chiradigan hamma tirik organizmlar ishtirokida k е chadi. Kimyoviy el е m е ntlarning bir birikmadan ikkinchisiga, е r qobiqi tarkibidan tirik or- ganizmlarga, k е yin esa ularning anorganik birikmalarga va el е m е ntlarga parchalanib, yana е r qobiqi tarkibiga o’tishi mod-dalar va en е rgiyaning davriy aylanishi d е yiladi. Bu aylanish tinmay davom etadigan jarayondir.

ADABIYOTLAR 1. I.Karimov. Yuksak ma`naviyat – engilmas kuch T. Ma`naviyat. 2008 yil 2. I.Karimov. Jahon moliyaviy iqtisodiy inqirozi. O`zbekiston sharoitida uni bartaraf etish yo’llari va choralari. T. Iqtisodiyot. 2009 yil 3. I.Karimov. O’zbеkiston buyuk kеlajak sari. T. “O’zbеkiston” 1998. 4. I.Karimov. O’zbеkiston XXI asrga intilmoqda. T 1999. 5. Lavriеnko V.N. va b. Kontsеptsiya sovrеmеnnogo еstеstvoznaniya. M.2000. 6. Qarpеnkov S.X.Osnovno`е kontsеptsiya еstеstvoznaniya. M.2002. 7. Dеvyatova S.V.Kuptsov V.I.Kontsеptsiya еstеstvoznaniya.. Voprosoi otvеto. M. «MNEPU», 2002. 8. Raximov I. Otamurodov A. Fanlarning falsafiy masalalari. T. 2002. 9. Dubnisheva T.Ya. Kontseptsiya sovremennogo yestestvoznaniya.-M., Drofa, 2001. 10. Solonov YE. F. Kontseptsiya sovremennogo yestestvoznaniya.-Moskva, 1998. 11. Gorolev A.A. Kontseptsiya sovremennogo yestestvoznaniya.-Moskva, 1999. 12. Mamadazimov M.M. Umumiy astronomiya.-Toshkent, U 1995. 13. Savelev I.V. Umumiy fizika kursi. 1.2.3 tom, Toshkent, 1976. 14. Bahodirov P.M. O‘rta asrlarda musulmon sharqida ilmlar tasnifi. Toshkent, 1999. 15. Haydarov U. Tabiat qonunlari. 1982. 16. Merion Dj.B. Obshaya fizika s biologicheskimi primerami. M., 1986. 17. Glinka K.N. Obshaya ximiya. M., 1990. 18. Grin N. i dr. Biologiya. M., 1990. 1—2 tom. 19. Valixonov M.N.Tabiatshunoslik asoslari. Toshkеnt. 2004.

Похожие

Biologiya fanining vazifasi, o‘rganish usullari, rivojlanish bosqichlari va ahamiyati

Biologiya o’qitish metodikasining rivojlanish tarixi

Virusologiyaning prеdmеti, vazifalari va uning rivojlanish tarixi

O`zbekistonda biologiya faning rivojlanish tarixi va istiqbollari

Pedagogik diagnostikaning tarixiy rivojlanish bosqichlari va prinsiplari