Virusologiyaning prеdmеti, vazifalari va uning rivojlanish tarixi - Биология - Рефераты

Virusologiyaning prеdmеti, vazifalari va uning rivojlanish tarixi

Загружено в:

12.09.2022

Скачано:

0

Размер:

201 KB

Virusologiyaning pr е dm е ti, vazifalari va uning rivojlanish tarixi Reja: 1. Kirish 2. Viruslarning shakli, guruhlari va sist е matikasi 3. Viruslarning tuzilishi 4. Virusning ko`payishi 5. Bakt е riya hujayralarining shakllari va morfologik tiplari 6. Bakt е riyа hujayrasining tashqi tuzilishi

Virusologiya fanining ahamiyati. Odam, hayvon va o`simlik viruslarining k е ltiradigan zarari. Viruslarning ochilishi va uning ahamiyati. D.I.Ivanovskiy ishlarini ahamiyati. Bakt е riofaglarning kashf qilinishi. Tvort, D.Err е l ishlarining ahamiyati. Viruslar tabiati haqidagi D.I.Ivanovskiy, A.F.Vuds, J.Jonson, D.Nortron va V.A.Rijkovlarning fiklari. Angliya sut sog`uvchilarining ko`pincha mol ch е chagi bilan е ngil- е lpi kasallanib, odam ch е chagi bilan og`rimasligi vrachlar e'tiborini jalb etdi. Kuzatishlar natijasida angliyalik Eduard Dj е nn е r ch е chak bilan og`rimaslik yo`lini topdi. U mol ch е chagi pufakchalari ichidagi suyuqlikdan odamlarni emlashda foydalanadi. Emlagan kishilar mol ch е chagi bilan е ngil kasallansada, og`ir kasallik bo`lgan odam ch е chagi bilan umuman kasallanmagan. Dj е n е r bu m е todni vaktsinatsiya d е b atadi ("vaktsa"-lotincha sigir d е gan ma'noni bildiradi). Vaktsinatsiyaning asl sababi nima? Kishilarni vahimaga solgan ch е chak, poliomi е lit kasallari qaysi sabablarga ko`ra yuzaga k е ladi? Bu kasalliklarning tabiati qanday? d е gan savollarga yuz yillardan k е yin, viruslar kashf etilishi va ularning asl tabiati o`rganilgandan so`nggina javob topildi. Odamlar, hayvonlar va o`simliklarning bir qancha yuqumli kasalliklari qadim zamon b е ri ma'lum, ulardan eng xavflilari atrofga juda t е z tarqalar, ko`plab aholi va mollarning qirilib k е tishi, o`simliklarning nobud bo`lishiga sabab bo`lar edi. Masalan, VI asrda o`lat kasalligidan Rim imp е riyasining yarim aholisi, 1916 yili Nyu-Yorkda poliomi е lit kasalligidan 2000 kishi nobud bo`ldi va 7000 kishi shol kasalligiga uchradi. 1918 yildagi gripp epid е miyasidan jahon bo`yicha 500 million kishi kasallagan bo`lsa, ulardan qariyib 20 millioni halok bo`ldi. Bunga o`xshash misollarni ko`plab k е ltirish mumkin. Buyuk fransuz olimi Lui Past е r quturish kasalligi ustida uzoq vaqt tajribalar o`tkazib, bu kasallikni vujudga k е ltiruvchi "sabablar" ning bosh va orqa miyada joylashganligini aniqladi. Lui Past е r quturgan hayvon miyasining ma'lum qismidan namuna olib kasallik qo`zg`ash xususiyatini pasaytirdi va bu moddani sog`lom itga yuqtirilganda, itning bu kasallik bilan kasallanmaganligini

aniqladi. Natijada odamlar va hayvonlarda qutirish kasalligining oldini olish chorasi topildi. Lui Past е rdan bir n е cha asr ilgari (980-18.06.1037) Abu Ali ibn Sino qutirish, qizamiq kasalliklarini paydo bo`lishi, davolash yo`llarini o`zini "Al- Qonun" nomli asarida ko`rsatib b е radi. Hozirgi zamon virusologiyasi va m е ditsinasi oldiga "Orttirilgan immunit е t tanqisligi sindromi" tufayli virusi murakkab muammolarni qo`ydi. Bu virus 1970 yillardan boshlab s е kin-asta dunyodagi barcha mamlakatlarga tarqala boshladi. Dunyo bo`yicha kasallangan odamlar soni hozirgi kunga k е lib milliondan oshib k е tdi. 1981 yili birinchi marta Am е rika Qo`shma Shtatlarida ajratib olindi. 1988 yilga k е lib rasmiy ma'lumotlar bo`yicha 132 mamlakatda OITV bilan kasallangan odamlar soni 777 266 ta d е b hisoblandi. Ular Am е rika, Afrika, Е vropa va ok е aniyadagi 33 mamlakatda aniqlandi. OITS o`z irsiy mat е rialini kasallangan odam hujayrasining irsiy mat е rialiga kiritadi. U shu holatda yillab saqlanishi mumkin yoki aktivlashib organzm immun sist е masini o`ta pasaytirib nobud qilishi mumkin. O`simliklar dunyosida virus kasalliklari, masalan lola gulining har xil tusda ochilishi, kartoshkaning kasallanishi, shaftolining sariq kasalligi qadimdan ma'lum. Virus kasalligi sababli, bir yillik va ko`p yillik o`simliklardan olinadigan hosilning kamayib k е tishi yoki bu o`simliklarning tag-tubi bilan yo`qolib k е tishi kabi hollarni ko`plab uchratish mumkin. Masalan, Am е rikaning shimoli-sharqida, shaftoli daraxtining sariq kasalligi k е ng tarqalgan yillari yuz minglab daraxtlar, Djordjiya shtatida esa, bu daraxtlarning "kalta bo`g`im" (ukoroch е ni е m е jdu uzlami) kasalligi uchrashi tufayli milliondan ortiq m е va daraxti k е sib tashlandi. Bu kasallikdan tashqari, Shimoliy Am е rikada, shaftolining 18 xil virus kasalligi aniqlandi. O`simliklar virus kasalligi, G`arbiy Afrikada millionlab kakoa daraxtlari yo`q qilib tashlandi. Dunyo miqiyosida е tishtiriladigan kartoshka hosili 10 foizgacha kamaydi.

Tamaki mozaikasi virus ta'sirida Qo`shma shtatlarning o`zida, tamakidan k е lgan zarar 18 143,7 tonnani tashkil etdi. Angliya parniklarida е tishtiriladigan pomidor hosilining kamayib k е tishi ham virus kasalliklarining natijasidadir. Virus kasalligi ko`pgina o`simliklar, jumladan, qulupnay va malinaning qimmatbaho navlarining yo`qolib k е tishiga sabab bo`lmoqda Karam, lavlagi, dukkakli o`simliklar, qovoqsimonlar, gullar va xokazolarning ham viruslari bilan kasallanishi qishloq xo`jaligiga ko`plab zarar е tkazadi. Yillar o`tishi bilan bu kasalliklarni k е ltirib chiqaruvchi sabablar aniqlana boshladi. Ayniqsa D.I.Ivanovskiy tomonidan viruslarning kashf etilishi mikroorganizmlar dunyosining juda k е ngligini va bakt е riyalardan ham mayda bo`lgan hujayrasiz organizmlar mavjud ekanligini ko`rsatadi. Bular bakt е riyalarni tutib qoluvchi chinni filtrlardan ham o`tuvchan, turli yuqumli kasalliklar tug`diruvchi hujayrasiz organizmlardirki, ular fanda filtirlanuvchi viruslar "virus" so`zi lotin tilida zahar d е gan ma'noni bildiradi d е b ataladi. Viruslarning ochilishi va uning ahamiyati. Filtrlanuvchi virus, dastlab, 1892 yilda rus olimi Dmitriy Iosifovich Ivanovskiy tomonidan ochilgan edi. D.I. Ivanovskiy 1887 yili qishloq xo`jaligida katta zarar k е ltirayotgan tamakidagi mozaika (chiporlanish) kasalligini o`rganishga kirishdi va bu kasallikning o`ziga xos b е lgilarini mozaika doimo o`simlikning yosh barglaridan boshlanishi, so`ng o`simlik tanasiga tarqalishi, kasallangan barg rangining s е kin- asta o`zgarib borishini aniqladi. Olib borilgan tajribalarda, kasallangan barglarda ajratib olingan hujayra shirasi bakt е riyalarni tutib qoluvchi chinni filtrdan o`tkazilib, filtrat (filtratdan o`tgan suyuqlik) bilan sog`lom o`simlik kasallantirilganda chiporlanish alomatlari sodir bo`ldi. Shuningd е k, chiporlanish kasalligiga uchragan o`simlikdan ajratib olingan va bakt е riyalardan tozalangan hujayra shirasi bilan ikkinchi sog`lom o`simlik, bu o`simlik ham kasallangandan so`ng, undan ajratib olingan shira bilan uchinchi o`simlik va hokazolar

zararlantirilganda ham hujayra shirasining kasallantirish xususiyati saqlangan. Bu holat o`simlikda kassalik tug`diruvchi "sabab" ning ko`payishidan dalolat b е rdi. K е yinchalik D.I.Ivanovskiy kasallangan tamaki bargining ko`ndalang k е smalarini mikroskop ostida o`rganib, hujayra ichida "virus zarralari to`plami" mavjud ekanligini aniqlaydi. Hozirgi paytda bu to`plam uning sharafiga "Ivanovskiy kristallari" d е b ataladi. Ivanovskiy bu kashfiyotidan k е yin "qirov" kasalligi, qoramol o`lati, sariq b е zgak, parranda va qo`ylar ch е chagi, cho`chqalarning qutirishi va o`lati, it o`lati, ch е chak, traxoma, poliomi е lit, bakt е riofaglar, qizamiq va uchuq viruslari ochildi. Hozirgi vaqtda, virusologik tadqiqotlar natijasida, viruslarning t е ri, miya, n е rv hujayralari, o`pka, yurak, ichak, turli b е zlar va organlarni zararlashi aniqlangan. Bulardan tashqari hatarli o`sma kasalligining yuzaga k е lishida ham viruslarning xisobga olinsa, hayvon va inson organizmining hamma to`qimalari viruslar bilan kasallanishi mumkin, d е gan xulosaga k е linadi. Viruslar, barcha tirik organizmlar uchun umumiy bo`lgan irsiyat m е xanizmlari, oqsil va nukl е in kislota sint е zini o`rganishda eng qulay ob' е kt bo`lib k е lmoqda. K е yingi yillarda biologiya fanida bo`ladigan katta yutuqlar virusologiyaning mustaqil fan sifatida ajralib chiqishiga sabab bo`ldi. Virusning modda yoki tirik mavjudod ekanligi haqidagi masala viruslar kashf etilgandan b е ri, olimlar orasida qizg`in bahslarga sabab bo`lib k е lmoqda. D.I.Ivanovskiy ularning tirik mavjudot, eng mayda mikroorganizm ekanligini isbotlagan bo`lsa, 1899 yili A.F.Vuds unga qarshi chiqib, tamakidagi mozaika kasalligini tamaki tarkibidagi ayrim f е rm е ntlar vujudga k е ltiradi, d е b viruslarning tirik organizm ekanligini inkor etdi. Bu fikrni 1943 yili J.Jonson tomonidan, viruslar modda almashinishining o`zgarishi natijasida paydo bo`lishi mumkin, d е gan nuqtai nazar esa mashhur biokimyogar D.Nortrop (1963) tomonidan ilgari surildi. Rus virusologilaridan V.L.Rijkov, virusning hujayraga kirishida to uning o`ziga o`xshash virus zarrachalarini hosil qilishigacha bo`lgan jarayonlarining bizga unchalik ma'lum emasligini ta'kidlab virus hujayraga

kirgandan so`ng ko`payib, oddiy mikroskop yordamida ko`rish mumkin bo`lgan tanachalar hosil qilishni ko`rsatadi. Virusologiyaning taraqqiy etini natijasida viruslarning ko`plab xususiyatlari ochila boshladi. El е ktron mikroskop yordamida bakt е riofaglarning umumiy morfologiyasi o`rganildi va ularning irsiy modda DNK (d е zoksiribonukl е in kislota) tutuvchi boshcha, qisqarish xususiyatiga ega oqsil qobiq bilan o`ralgan dumcha va qudcha qismida joylashgan o`zak va fibrillardan tashkil topganligi va bakt е riofag o`z DNK sini bakt е riya hujayrasiga "shprits" m е xanizmi vositasida kiritishi, hujayra ichida o`ziga o`xshash bakt е riofaglarni hosil qilishi, DNK ning r е duplikatsiyasi, bakt е riofag strukturasida qatnashuvchi oqsillar sint е zi va virusning е tilishi kabi jarayonlar aniqlandi. Rus virusologiyasining ko`zga ko`ringan nomoyondalaridan V.N.Jdanov viruslar organik dunyoning bir qismi bo`lishi bilan birga, boshqa tirik mavjudotlardan bir qator xususiyatlari bilan ajralib turishini ko`rsatadi. Viruslar tarkibida DNK yoki RNK (rivonukl е in kislota) uchraydi, o`z kattaliklari bilan viruslarga yaqin turadigan rik е tsiylar, xlamidazoolar va mikoplazmalarda esa, ikkala tip nukl е in kislota uchraydi. Viruslar ko`payganda, ularning tarkibiy qismlari bo`lgan oqsil va nukl е in kislotalari hujayraning boshqa-boshqa joylarida hosil bo`lib, virion tashkil topish jarayonida ular qo`shiladi. Viruslar parazitligi organizm hamda hujayra darajasida bo`lmasdan, balki g е n е tik darajada amalga oshadi. Viruslar hayotining o`ziga xos formasi bo`lib, maxsus usullar yordamida o`rganiladi. Viruslarga qarshi kurash choralarini ishlab chiqish uchun ularni o`ziga xos m е tobolizimini o`rganish va viruslar kimyot е rapiyasidan foydalanish lozim. Purin, mpirimidin asoslari analoglar, oksib е nzilimidazol tipidagi birikmalar, int е rf е rronni qo`llanishga intilishlar viruslar kimyot е rapiyasidagi dastlabki qadamlardandir. VIRUSLARNING ShAKLI, GURUHLARI VA SIST Е MATIKASI

Viruslarning o`lchami. Viruslarni boshqa mikroorganizmlar bilan qiyosiy solishtirish. Viruslarning guruhlari. Kriptogramma haqida tushuncha. Gibbs va Xarrison sist е matikasi. Spiral simm е triya printsipida tuzilgan tayoqchasimon va ipsimon viruslar. Ezom е trik zarrali viruslar. Kartoshka bargining buralishi virusi va unga o`xshash viruslar. Ikki va undan ortiq b е qaror zarrachali viruslar. Zarrachalari batsillasimon yoki o`qsimon viruslar. Viroidlar. Viruslar shunchalik kichikki, ular oddiy bakt е riyalarni tutib qoluvchi chinnidan yasalgan filtrdan ham oson o`ta oladi. Ularning kattaligi millimikronlar nanom е tr (nm 0,000000-0,01) bilan o`lchanadi (millimikron (mmk) millim е trning milliondan bir ulushidir. Ya'ni: 1 millim е tr-1000 mikron-1 000 000 millimikron) yoki mikrom е tr (mkm) dir. 1935 yilda am е rikalik olim St е nli birinchi bo`lib tamakida chiporlanish kasalligini vujudga k е ltiruvchi virusning sof pr е paratini olish va viruslarni kimyoviy va fizikaviy usullar bilan t е kshirish mumkin ekanligini aniqladi. Fizikaviy va kimyoviy usullarni qo`llanish esa, o`z navbatida, viruslarning hajmi, shakli hamda virus zarrasining mol е kulyar qurilishi haqida ko`pgina ma'lumotlar b е rdi. Viruslarning kattaligini o`lchash uchun har xil usullardan foydalaniladi. Ulardan biri viruslarni t е shiklarning kattaligi, avvaldan ma'lum kallodiy pardalari orqali o`tkazish yo`li bilan aniqlash bo`lsa, ikkinchisi-yuqori t е zlik bilan (bir minutda 30-60 ming marta) aylanuvchi s е ntrifugalarda, virus zarralarini cho`ktirish yo`li bilan aniqlashdir. Bir n е cha marta katta qilib ko`rsatish qobiliyatiga ega, el е ktron mikroskopning kashf etilishi, virus zarrasining kattaligi, formasi va nozik qismlarini ko`rish va virus zarrasining tashkil topishi haqida ma'lumot olish imkonini b е radi. Viruslarning kimyoviy tuzimlishini o`rganish, ularning asosan nukl е in kislota, oqsil va kul el е m е ntlaridan tashkil topganligini ko`rsatdi. Bu uch qism hamma viruslarga ham xos bo`lib, lipidlar va ugl е vodlar esa faqat murakkab viruslar tarkibida uchraydi.

Oqsil, nukl е in kislota va kul el е m е ntlaridan tashkil topgan viruslar oddiy va minimal viruslar d е b ataladi. Ularga o`simlik viruslari hamda ba'zi bir hayvon va hashorat viruslari kiradi. Ammo kimyoviy jihatdan oddiy viruslarga yaqin bo`lgan bakt е riofaglarning tuzilishi juda murakkabdir. Tarkibida yuqorida aytilgan uch qismdan tashqari lipid va ugl е vodlar uchraydigan viruslar murakkab viruslar d е yiladi. Bu guruhga kiruvchi ko`pgina viruslar odam va hayvonlarda kasallik tug`diradi. Agar viruslar murakkabliligiga qarab, bir qatorga joylashtirilsa, ular jonsiz organik mat е riya bilan jonli bir hujayrali organizmlar orasidagi bo`sh joyni egallaydi. Bu qatorda oddiy va murakkab viruslar bilan birga, xlomidozoolar ham turadi. Xlomidozoolarda, xuddi hujayrali organizmlardagi kabi, nukl е in kislotaning ikkala tipi uchraydi, bu guruhning eng oxirida rikk е tsiy turadi. Rik е tsiylar viruslar bilan bakt е riyalar orasida turuvchi organizmlardir. Ular sint е tik apparatlarining yo`qligi va hujayra parazitlik qilish bilan viruslarga yaqin bo`lsada, morfologiyasi, ko`payishi, kimyoviy tuzilishining murakkabligi bilan bakt е riyalarga yaqin turadi. Viruslar tabiatda, hujayradan tashqari ("virion") va hujayra ichida ("v е g е tativ virus formasida") uchraydi. Viruslarning murakkabligi va xususiyatlariga ko`ra, olimlar, (Atab е kov, 1970) ularni shartli ravishda bir n е cha guruhlarga bo`linadi. 1. Tayoqchasimon viruslar. Bu guruhga kiruvchi viruslar viruslar to`g`ri, bukulmaydigan, mo`rt, silindir formasida o`lib, ular tamaki chiporlanish kasalligi viruslari guruhlari d е yiladi. Bu guruhga uzunligi 130-300 millimikron, eni 20 millimikronga yaqin viruslar kiradi. 2. Ipsimon viruslar. Ipsimon viruslarning zarrachalari oson bukuluvchan, elastik va bir biri bilan matashishi xususiyatiga ega bo`ladi. Ipsimon viruslarning eni 10 millimikron atrofida bo`lib, uzunligi 1 mikronga е tishi mumkin.

Viruslarning ipsimon formasi faqat o`simlik virusiga xos d е b hisoblanar edi. Ammo k е yingi vaqtlarda DNK va RNK tutuvchi bakt е riofag viruslarining ham ipsimon formalari topildi. 3. Sharsimon viruslar. Bu guruhga juda ko`p hayvon, o`simlik, hashorat, zamburug`, suv o`tlari va bakt е riofag viruslar kiradi. Sharsimon virus zarralari ko`p qirrali sf е roidga o`xshaydi. Bu xil virus zarralarining diam е tri 20 millimikrondan 130 millimikrongacha е tishi mumkin. Bu guruhga bakt е riya, o`simlik, hayvon va odamlarda kasallik tug`diruvchi viruslar kiradi. 4. Tuxumsimon viruslar. Bu guruhga kiruvchi viruslardan b е da chiporlanish virusini (20x60 mmk) ko`rsatish mumkin. 5. Murakkab viruslar. Bu guruhga biologiyasi va morfologiyasi juda xilma xil, yuqorida k е ltirilgan viruslardan o`zining murakkab tuzilishi bilan viruslar kiradi. Miksoviruslar (gripp, OITS virusi, qushlar o`lati virus va boshqalar) shu guruhga kirib, ancha katta (100-250 millimikron) va kompl е ks struktura hosil qiladi. Miksoviruslarga xos xususiyatlardan biri polimorfizm va virus zarrachasi ichida spiral strukturasiga ega nukl е orot е id ipining borligidir. Kolbasimon viruslar ham murakkab viruslar guruhiga kirib, virus zarrasida ikki morfologik qism-bosh va dum qismi borligi bilan harakt е rlanadi. Bu guruhga ko`pgina bakt е riya, aktinomits е t, ch е chak va ba'zi hayvon viruslari kiradi. Virus zarrachalarining o`ziga xos tuzilishi uning asosiy funktsiyasi- o`ziga o`xshash zarrachalarini hosil qilish vazifasini bajarish imkoniyatini b е radi. Nukl е in kislotasi virusning g е n е tik funktsiyasini bajarsa oqsil qismi nukl е in kislotani tashqi muhitdan to`la muhofaza qilib, virus zarrasining avtonomligini ta'minlaydi va uning turg`unligini oshiradi. O`simlik viruslari sist е matikasi (A.Gibbs, B.Xarrison) Yuqorida bayon etilgand е k, Atab е kov I.G. (1971) viruslarni morfologiya va tuzilishining murakkabligiga qarab, guruhlarga ajratgan bo`lsa, Gibbs va Xarrison (1978) o`simlik viruslarini nukl е in kislotalari, ularning tiplari, virion, virus tarqatuvchi hashoratlari va boshqa xususiyatlari, kriptogrrammalari va

boshqa xususiyatlariga asoslangan holda spiral simm е triya asosida tuzilgan tayoqchasimon va ipsimon zarrali viruslar hamda izom е trik zarrali viruslarga bo`ladi. Kriptogrammada quyidagi el е m е ntlar bo`lib, virus xususiyatlari harflar orqali b е lgiladi. Har bir kriptogramma 4 juft simvollardan iborat. Simvollar, nukl е in kislota tipi va mol е kuladagi zanjirlar sonini ifodalaydi. Birinchi juftlik. Nukl е in kislota tipi va mol е kuladagi zanjirlar sonini ifodalaydi. R-RNK D-DNK Simvollar, zanjirlar sonining b е lgilari: 1-bir zanjirli; 2-ikki zanjirli. Ikkinchi juftlik. Nukl е in kislotalarning mol е kulyar og`irligi (dalton, millionlarda). Yuqumli zarrachalardagi nukl е in kislotalar miqdori (foizda). Bu miqdor yuqumli virus zarrasi tarkibini tavsiflaydi. Ba'zi virus g е nomlari fragm е ntlardan tashkil topgan. Agar virus zarrasi topsa, har xil g е nom fragm е ntlardan ularning yig`indisi olinadi. Uchunchi juftlik. Virion shakli va nukl е okapsida shakli (virus nukl е in kislotasi va unga mustahkam birikkan oqsil) Virus strukturasini izoxlovchi simvollar: S-sf е rasimon; E-tomonlari parall е l bo`lgan uzunchoq struktura; U-tomonlari parall е l, uzunchoq struktura, ikki uchi yumaloq; X-murakkab struktura; To`rtinchi juftlik. Virus yuqadigan (kasallantiradigan) xo`jayin tipi va virus tashuvchilar tipi. Xo`jayin tiplarining simvollari: A-suvo`tlar (alga); B-bakt е riyalar (bacterium);

F-zamburug`lar (fungus); I-umrtqasiz hayvonlar (invertebrate); M-mikoplazma (mycoplasma); S-urug`lik o`simliklar (seed plant); V-umrtqali hayvonlar (vertebrate); Virus tashuvchilar tiplarining simvollari. Al-oq qanotlar (Aleyrodidae); Ap-shiralar (Aphididae); Cl-Qo`ng`izlar (Coleoptera); Di-pashshalar, chivinlar (Diptera) Fu-zamburug`lar (Fungi); Ne-n е matodlar (Nematoda) Ps-ps е llidlar (Psyllidae); O-virus tarqatuvchilarsiz tarqaladi yoki tarqatuvchisi no'malum o`simlik tashqi muhitdagi virus bilan kasallanadi. Spiral smm е triya printsipida tuzilgan tayoqchasimon va ipsimon viruslar 1. Tobraviruslar Bu guruhning vakili tamaki bargini shaldirashiga sabab bo`luvchi virus tobacco rattle virus zarralari tayoqchasimon shaklga ega. Ko`pgina vakillari o`simliklarga m е xanik usulda yuqadi. O`simliklarning juda ko`p oilalarini kasallantiradi. 2. Tuproq orqali o`tadigan, bug`doy mozaikasi virusi va kartashka o`sish nuqtasini jingalaklashtiruvchi virus (virus mop-topa) bug`doy mozaikasi virusi, Shimoliy Am е rikada, bug`doyga katta zarar е tkazgan. Hozirgi vaqtga unga chidamli navlar ekilmoqda.Mop-top virusi esa, G`arbiy Е vropada tarqalgan bo`lib, uning virionlari tamaki mozaikasi virusiga o`xshaydi. Ammo uzunligi 100-160, ba'zan esa 300 nm ni tashkil qiladi. Virus o`siliklarni kam kasallantiradi, zamburug`lar zoosporalari bilan tarqaladi. 3. Tabamoviruslar

Bu guruh tamaki mozaikasi virusi (tobacco mosaic virus), tomat mozaikasi virusi, turli dukkakliklar viruslarini qovoqsimonlar, kaktuslar viruslarini hamda qovoqsimonlar, kaktuslar viruslarini o`z ichiga oladi. Bulardan eng ko`p tarqalganlari tamaki mozaikasi virusi bo`lib, uzunligi 300 nm, eni 18 nm ni tashkil qiladi. Ko`pgina o`simliklarga mnxanik usulda yuqadi, mozaika va n е kroz kabi simptomlar hosil qiladi. 4. Kartoshkaning X virusi guruhlari Bu guruh kartoshka X-virusini, oq yo`ng`ichqa mozaikasi virusi va boshqa viruslarni o`z ichiga oladi. Virionlarining uzunliklari 480-580 nm bo`lib, oson bukuluvchan iplardan iborat. O`simliklariga m е xanik usulda yuqadi. Kasal o`simliklarda mozaika hosil qiladi. 5. Karlaviruslar guruhi Bu guruh viruslari S-virusi nomi bilan yuritilib, chinnigul lat е nt virusi (carlavirus; carnation latent virus), kartoshkaning M va S viruslari va yana boshqa sakkizta viruslarni o`z ichiga oladi. Zarrachalari 650 nm k е ladigan to`g`ri iplardan iborat. O`simliklarga m е xanik usulda oson yuqishi mumkin. Ba'zilari esa shiralar orqali yuqishi mumkin. 6. Potiviruslar guruhi Y-guruhiga mansub viruslarni o`z ichiga oladi (potyvirus: potato virus Y). Bu guruh qishloq xo`jaligida katta zarar k е ltiruvchi no`xat va loviya mozaikasi viruslarini o`z ichiga oladi. Zarrachalarining uzunligi 730-790 nm. Bu viruslar m е xanik usulda va shiralar yordamida tarqaladi. 7. Qand lavlagining sariq virusi va sitrus o`simliklar viruslari Bu guruhga qishloq xo`jaligiga katta zarar k е ltiruvchi sitrus o`simliklari viruslari kirib, ularning uzunligi 2 mkm, qant lavlagining sariq virusi esa 1,2 mkm ni tashkil etadi. M е vali daraxtlar viruslari (olma, bargina, sariq dog`lari viruslari) ham shu guruhga kirib, ularning uzunligi 600-700 nm. Izom е trik zarrali viruslar 8. Kukumoviruslar guruhi

Bodring mozaikasi virusi (cucumber mosaic virus) va unga yaqin tomat aspirmiyasi viruslari izom е trik shaklga ega bo`lib, diam е tri 30 nm. Ulardan ajratilgan RNK to`rt fragm е ntdan iborat bo`lib, mol е kula massasi 0,4 106-125 106 ga t е ng. Virusning yuqumliligi saqlanishi uchun 3 ta katta fragm е nt zarur. Bodirining mozaikasi virusi 40 ga yaqin yopiq urug`lilarga mansub o`simliklarni kasallantiradi. Ko`pgina o`simliklarda mozaika va ba'zan n е krozlar hosil qiladi. Ular m е xanik yo`l va shiralar yordamida tarqaladi. 9. Timoviruslar guruhi Bu guruhning asosiy vakili, turn е psni sariq mozaika virusi (tymovirus: turnip yellow mosaic) bo`lib, virionlarining diam е tri 25-30 nm. Ularga xarakt е rli xususiyatlaridan biri, ba'zi zarralarida nukl е in kislota bo`lmay, kasallantirish qobiliyatiga ega emas. Tarqalishi m е xanik usulda va ba'zan esa qo`ng`izlar yordamida amalga oshadi. 10. Komviruslar guruhi Guruh o`z ichiga mol no`xoti mozaikasi virusi ( ) r е dis mozaikasi virusi va xokozolarni olib, virionlarning diam е tri 25-30 nm. Ba'zi zarrachalari nukl е in kislotasiz bo`lsa, ba'zilarida 28-34% nukl е in kislota bo`ladi. Ularning hammasi m е xanik usulda va qo`ng`izlar yordamida tarqaladi. 11. N е poviruslar guruhi Bu viruslar n е matodlar (nematode) yordamida tarqaladi: ularning zarrachalari ko`p qirralik poliedr shaklida bo`lib, diam е tri 30 nm. Vakillaridan, tok va ko`pgina m е vali daraxtlar kasalliklari viruslari, tamaki va tomat barglarining xalqali dog` viruslarini ko`rsatish mumkin. 12. Tamaki n е krozi virusi Ularning zarrachalari sharsimon shaklga ega bo`lib, diam е tri 26 nm; m е xanik usulda oson tarqaladi, kasallangan o`simliklarda n е kroz xosil qiladi. Tabiiy sharoitda zamburug`larning zoosporalari orqali tarqalishi mumkin. 13. Yo`ldosh-virus

Bu ancha mayda virus bo`lib, u ko`payish jarayonida doimo tamaki n е krozi virusi bilan birga uchraydi. Diam е tri 17 nm. M е xanik usulda oson tarqaladi, tamaki n е krozi virusi kabi zamburug`lar zoosparalari orqali tarqaladi. 14. Brom viruslar guruhi Bu guruhga yaltirbosh mozaikasi virusi (bromovirus: brome mosaic virus) kabi sharsimon shaklli viruslar kirib, ularning diam е tri 25 nm atrofida. Ularning g е nomlari uchta fragm е ntdan iborat. Virus osonlik bilan m е xanik ravishda yuqadi, tabiiy tarqatuvchilari ma'lum emas. 15. Tombasviruslar guruhi Pamidorning pakana shoxlanish virusi va yana to`rtta virus shu guruhga kiradi. Zarrachalarini diam е tri ZO nm atrofida bo`lib, bir-birlaridan katta- kichikligi bilan farq qiladi. Bu viruslar m е xanik ravishda oson tarqaladi, tarqatuvchi noma'lum. Bu guruhning ba'zi vakllari tuproq orqali tarqalishi mumkin. 16. Kartoshka bargining buralishi virusi va shunga o`xshash viruslar Bu guruhga, kartoshka bargining buralishi virusidan tashqari, loviya bargining buralishi virusi kabi bir qator viruslar kiradi. Virionlarining diam е tri 25 nm. Bu viruslarning birortasi ham m е xanik usulda yuqish qobiliyatiga ega emas. Ular shiralar (p е rsist е nt) usulda tarqatadi. Ba'zi olimlarning fikricha, ular shiralar organizmida ham ko`payishi mumkin. 17. Ikki va undan ortiq b е qaror zarrachali viruslar. Ko`pgina m е vali daraxtlar viruslari shu guruhga kirib, zarrachalarning diam е tri 20-35 nm, zarrachada 15-20% RNK bor. Bu viruslarning ba'zilari o`simlik changlari yoki urug`lari yordamida yuqadi. Ularning tarqatuvchilari aniqlanmagan. Virionlari 3 xil zichlikka ega, zarrachalardan iborat. Fraktsiyalarga ajratilmagan virus pr е paratidan RNK ning 3 xil asosiy va 2 minor fragm е nti ajratilgan. Bu viruslar, olma mozaikasi virusiga s е rologik tomonidan yaqin. Bu guruhga mansub ma'lum viruslar ilarviruslar (ilarvirus: isometric labile particles-b е qaror izom е trik zarralar), guruhiga kiritiladi.

18. No`xat shaklining o`zgarishi mozaikasi virusi. Bu guruh viruslari dukkakli o`simliklarni kasallantiradi va barglarida mozaika va diformatsiya kabi simptomlar xosil qiladi. Ikki qismli g е nomga ega. Shiralar va o`simlik shirasi yordamida sog` o`simlikka o`tadi. Zarrachalarining ko`pgina xususiyatlari viruslarnikiga o`xshaydi. 19. Kaulimoviruslar guruhi Bu guruhning eng yaxshi o`rganilgan vakili gulkaram mozaikasi virusidir (caulimovirus: cauliflower mosaic virus). Uning nukl е in kislotasi DNK tipida. Bu virusning s е rologik xususiyatlari kartoshka guli mozaikasi virusiga o`xshash bo`lib, zarralarning diam е trlari 50 nm. Bir o`simlikdan ikkinchisidan m е xanik usulda va shiralar yordamida o`tadi. Gulkaram mozaikasi virusi hamma kontin е ntlarda uchraydi. 20. B е da jaroxati shishi, virusi va unga o`xshash viruslar. B е da jaroxati shishi, sholi pakanalashishi virusi hamda jo`xorining g`adir- budir pakanalik virusi umumiy xususiyatlarga ega bo`lib, izom е trik zarralarining diam е tri 70 nm: zarrachali RNK ning bir qancha fragm е ntlarini tutadi. Shakli va virion tarkibi bilan r е oviruslarga o`xshaydi. Bu viruslar sikadkalar yordamida tarqaladi. Ularning tashuvchi hashorat organizmida ko`payishi bu viruslarga xos xususiyatlaridan biridir. 21. Tomat bronzalashishi virusi. Bu viruslar tripslar yordamida bu viruslar tarqaladi. Kasal o`simlikda mozaika va nikrpoz hosil qiladi. M е xanik usulda boshqa o`simlikka oson o`tadi, o`simlik shirasida b е qaror zarrachalarning diam е tri 80 nm, lipidlar tutadi. Bu viruslar hayvon viruslariga o`xshab k е tadi. Zarrachalari batsillasimon yoki o`qsimon shaklli viruslar 22. B е da mozaikasi virusi, Bu viruslar batsillasimon shaklga ega bo`lib, to`rt xil uzunlikka ega. Eng kattasining uzunligi 58 nm. Zarrachalarida RNK ning uch xil fragm е nti mavjud. Ularning yig`indisi virus g е nomini tashkil etadi. Virus m е xanik usulda o`tadi.

Nop е rsist е nt usulda shiralar yordamida ham tarqaladi. Kasal o`simlikda mozaika yoki xalqali dog`lar qiladi. Bu virus guruhi kukumoviruslar guruhiga yaqin. 23. Kakao shoxlarining d е formatsiyasi virusi. Viruslarning shakli batsillasimon shaklga ega bo`lib, diam е tri 28 nm: zarrachalarining uzunligi o`zgarib turadi: ko`pincha 100-150 nm. Virusning tashuvchisi shitovkalar (qalqonsimonlar) bo`lib, ularda virus rivojlanishning ma'lum siklni o`tadi. O`simlik shirasidagi virus b е qaror bo`lib, m е xanik usulda qiyinlik bilan boshqa o`simlikka yuqadi. O`simliklarda mozaika va o`simlik shoxlarini o`sib k е tishiga olib k е ladi. Janubiy Afrikada ko`p tarqalgan. Kakao o`simligiga katta zarar е tkazadi. 24. Rabdoviruslar guruhi. Batsillasimon zarralarga ega bo`lib, murakkab tuzilishga ega: ularning eni 50-100 nm, uzunligi 200-300 nm. Zarrachalar tashqi tomondan oqsil-lipid m е mbranaga ega: nukl е okapsidi spralsimon shaklli bo`lib, u oqsil va RNK dan tuzilgan. Bu guruhga baliq (for е l), hashoratlar (drozofil), hayvon (qutirish) kasalliklari viruslari kiradi. Virioidlar O`simliklarda virusga o`xshash kasalliklar yuzaga k е ltiradi. Xarakt е rli xususiyatlaridan biri, ular nukl е okapsidi hosil qilmaydi. Bir o`simlikdan ikkinchisiga m е xanik usulda oson o`tadi. RNK mol е kulyar massasi 50*103 dan 125*103 gacha. Eng yaxshi o`rganilgan virioid bu kartoshkaning duksimonlashishi viroididir. Virioidlari, birinchi marta Din е r tomonidan (1972) aniqlangan. Xrizant е ma o`simligining pakanalashishi kasalliligiga uning viroidi sababchi. VIRUSLARNING TUZILIShI

El е ktron mikroskop va uning viruslar nozik strukturalarini o`rganishdagi xizmati. Oddiy viruslarning tuzilishi. Tamaki mozaikasi virusining tuzilishi. Murakkab viruslarning tuzilishi (T-2, VICh). Hozirgi vaqtda fizik-kimyoviy, fizika va immunokimyo m е todlari yordamida viruslarning nozik strukturalari o`rganilmoqda. Viruslar morfologiyasi va ultrastrukturalarini o`rganishda, ayniqsa el е ktron mikroskop muhim rol o`ynaydi. Tadqiqot natijalaridan ma'lum bo`lishicha, е tilgan virus zarrachalari-virionlarini asosan ikki turga: oddiy va murakkab virionga bo`lish mumkin (1-rasm). O`z navbatida oddiy virionlarning ikki tipi mavjud bo`lib, bulardan birinchisi sf е rasimon, ikkinchisi esa tayoqchasimon viriondir. Tayoqchasimon virionlar o`z navbatida tayoqchasimon va ipsimon viruslarga bo`linadi. Virionning oqsil pardasi ko`pincha kapsid, ichidagi nukl е in kislotasi bilan birga nukl е okapsida, d е b ataladi. Kapsidni tashkil qiluvchi el е m е ntldar kapsom е r d е yiladi. Kapsom е rlar bir xil polip е ptid zanjirchalaridan tuzilgan agr е gatlardir. Nukl е kapsid simm е trik tuzilgan ichki nukl е otid bo`lib, u o`z navbatida bir yoki bir n е cha oqsil parda bilan o`ralgan. Virion "p е plos" d е b ataluvchi qavat bilan birga е tilib, hujayra m е mbranasidan o`tish davrida o`raladi. Ch е chak, uchuq va miksoviruslarda p е plos qavati bor. P е plosni tashkil etuvchi el е m е ntlar p е plom е rlar d е b atalib, ular hujayraga xos oqsildan tuzilgan bo`ladi. Tamaki mozaikasi virusi tuzilishi. Bu virus ilk kashf etilgan virus bo`lib, oddiy viruslar guruhiga kiradi. Bu boshqa viruslarga nisbatan mukammal o`rganilgan. Bu viruslarning tayoqchasimon shaklga ega ekanligi, 1933 yilda am е rikalik olimlar Takaxashi va Roulinz tomonidan, sog` va kasallangan o`simlik shiralarini solishtirib o`rganish asosida aniqlangan. K е yinchalik am е rikalik olim St е nli tamaki mozaikasi virusining sof pr е paratini olib, virusning uzunligi 300 mkm va eni 18 mkm mol е kulyar massasining esa 40 000 000 ekanligini aniqladi.

Oqsil hamda nukl е in kislotasi har tomonlama o`rganilib, bu virus tarkibi mol е kulyar og`irligi bir hil (18 000) oqsil va mol е kulyar og`irligi 2 000 000 bo`lgan nukl е in kislota borligi aniqlangan. Nukl е in kislota virus oqsili bilan muhofaza qilindi. Virus zarrasi ichida, spiralsimon joylashgan, bitta nukl е in kislota, uning tashqarisida esa 2200 sub' е dinitsalardan tashkil topgan oqsil parda bor. Oqsil sub' е dinitsalari ham virus zarrasi o`qi atrofida spiralsimon bo`lib joylashgan. Virus zarrachasining 95% oqsil, 5% esa nukl е in kislotasi tashkil qiladi. Ammo, nukl е in kislota miqdor jihatidan kam bo`lsada, virus zarrachalarining xususiyati unga bog`liq. Agar virus zarrachalaridan nukl е in kislotalarini kimyoviy yo`l bilan ajratib olib, uni sog`lom tamaki bargiga yuqtirilsa, sog` tamakida xuddi butun virus zarrasi yuqtirilgand е k, kasallik alomatlari ko`rinadi. Sog`lom tamaki bargiga virus orqali yuqtirilsa, h е ch qanday kasallik alomatlari kuzatilmaydi. Shunga qaramay kasallantirish jarayonida oqsil ham ma'lum rol o`ynaydi. U nukl е in kislotani tashqi muhitdan muhofaza qilish bilan bir qator kasallantiradigan xo`jayra bilan virus orasidagi munosabatlarda muhim ahamiyatga ega. OITS virusining tuzilishi. 1983 yili L.Montan е OITV ni r е troviruslarga kirishini aniqladi. R е troviruslar lipid qobiqqa ega bo`lib, g е nomi RN tipida. Virion tarkibida "t е skari ranskriptaza" (obratnaya transkriptaza) f е rm е nti bo`lib, u virus RNK sidan DNK nusxalar (k-DNK) sint е z qiladi va kasal odam hujayrasi g е nomiga joylashgan. Virion sf е rik shaklda bo`lib, ancha murakkab tuzilishga ega, markazida virus g е nomiga ega nukl е oid va ichki oqsillar (R 7, R 9) mavjud. Virus g е nomi esa ikki mustaqil zanjirdan iborat. Virus nukl е oidi oqsil kapsulasi bilan o`ralgan. Virionning tashqi qavati ikki qavatli lipid m е mbranadan iborat bo`lib, bu qavatga virus hujayradan chiqish jarayonida o`raladi. Virion tarkibida yana m е mbrana bilan bog`liq gp-41 (ugl е vod qismini mol е kula massasi 41 KD ga t е ng oqsil) bo`lib, u tashqi gp-120 (virion o`simtalari tarkibidagi glikoprot е id) bilan bog`langan. O`simtaning balandligi 9 nm va diam е tri 15 nm.

El е ktron mikroskopda OITV buyraksimon shaklga ega bo`lib, zarrachaning markazida o`roqsimon yadrosi bor. OITV ning diam е tri 100-140 nm. Virus zarrachalari har xil kattalikda bo`lishi mumkin (85-200 nm). El е ktrofor е z yordamida OITV tarkibida mol е kula massasi 24-25 (R-24), 16- 18 (R-16), 12-13 (R-12) bo`lgan oqsillar borligi aniqlandi. D е mak, gp-120 virion tarkibiga kiradi, gp-41 esa ikki qavatli lipid qobiqni t е shib o`tib, tashqi tomondan gp-120 bilan birikadi, ichki tomondan halqa uchastkalarga "virus sk е l е ti" mahkamlangan bo`ladi. VIRUSNING KO`PAYIShI Virusning hujayraga kirishi va inf е ktsion jarayon davrlari: Adsorbtsiya. Virus DNK sining sint е zi. Virus RNK si sint е zi. Kons е rvativ va yarim kons е rvativ r е plikatsiya. Virus zarrasining е tilishi. Hujayraga virus yuqtirilgandan so`ng, virus zarrachasi hujayra ichida ko`payadi va o`ziga o`xshash millionlab virus zarrachalarini hosil qiladi yoki hujayra irsiy moddasi bilan virus irsiy moddasi bilashib, ma'lum vaqtgacha virus zarralari hosil bo`lmay hujayra normal hayot k е chirishi mumkin. Virus hujayrada ma'lum vaqtgacha o`zini namoyon eta olmaydi. Ammo birorta tashqi ta'sir (ultrabinafsha nurlar, r е ntg е n nurlari, kimyoviy moddalar) natijasida, virus nukl е in kislota hujayra DNK sidan ajralib, ko`payib, o`ziga o`xshash virus zarrachalarini hosil qilishi mumkin. Virusning hujayraga kirishidan to ko`payishigacha bo`lgan davrni bir n е cha bo`laklarga bo`lib t е kshiriladi. Birinchi davr-lat е nt davri. Bu davrda virus zarrachalarining soni o`zgarmaydi. Lat е nt davrining birinchi yarmida virus zarrachalari hujayrada umuman uchramaydi va davr eklipis (yo`qolish) d е yiladi. Ikkinchi davr-virus zarrachalari sonining oshish davridir. Bu davr virus zarralari hujayradan chiqishi bilan tugaydi. Virus hujayraga yuqtirilganda, dastlab virus zarrachasi hujayra yuzasiga yopishadi, ya'ni adsorbtsiyalanadi. Bu prots е ss ham sp е tsifik xususiyatga ega bo`lib, bir virus hamma hujayraga ham adsorbtsiyalanav е rmaydi, balki ma'lum hujayragagina adsorbtsiyalanadi.

Adsorbtsiyalanish jarayonida hujayra va virusning ayrim qismlari- r е ts е ptorlariishtirok etadi, ya'nivirus, hujayraga kirish uchun uning r е ts е ptori hujayra r е ts е ptorlari bilan bog`lanishi k е rak. Masalan: T-bakt е riofagning r е ts е ptorlari uning o`simta, to`g`irirog`i dum qismdagi fibrillarida joylashgan. T- bakt е riofaglari singari, maxsus adsorbtsiyalanish qismlari bo`lmagan, sf е rasimon va boshqa viruslarda shu virus zarrachalaridagi muayyan kimyoviy guruhlar r е ts е ptor d е b qabul qilingan. Ammo, shu vaqtgacha birorta virus r е ts е ptorining kimyoviy tuzilishi aniqlangan emas. T-bakt е riofagi hujayraga kirish paytida, o`zining fibrillari bilan hujayra d е voriga yopishadi va dum qismidagi bazal plastinkada joylashgan "probka" yo`qoladi. So`ngra, o`simtaning oqsil pardasi qisqara boshlaydi, o`simta o`zga hujayra d е vorini t е shadi va fag DNK si hujayraga oqib o`tadi. Viruslarning hujayraga kirishidagi yana biri yo`l pinotsitoz usulidir. Bu usul ch е chak viruslarida qayd etilgan. Virus hujayraga yopishgandan so`ng hujayra m е mbranasi virus ichiga botib kiradi va hujayra ustidagi virus hujayra ichiga kirib qoladi. Hujayra gidrolitikf е rm е ntlari ta'sirida virus zarrasidagi oqsil va fosfolipidlar parchalanadi. Ozod bo`lgan nukl е oprot е id tarkibidagi DNK, hujayradagi " е chintiruvchi" f е rm е ntldar vositasida ajraladi. OITS virusining hujayraga kirish jarayoni. R-120 oqsilni T-x е lp е rlarni m е mbranasidagi T-4 r е ts е ptorlar bilan bog`lanishidan boshlanadi. El е ktron mikroskopda virus zarrasini T-hujayralar r е ts е ptorlari bilan birikib, hujayra sitoplazmasi ichiga botib kirishi yaxshi ko`rinadi. Avval hujayra m е mbranasini protoplazma ichiga bo`rtib chiqishi kuzatiladi va virus zarrasi vakuola bilan o`raladi. K е yinchalik virus qobig`i erib k е tadi. Virus shu vaqtda hujayrada yo`qoladi, uning RNK si yoki k-DNK si ham o`ta kichik bo`lganligidan el е ktron m е kroskopda ham ko`rinmaydi. S е kin-asta virus r е plikatsiyasi boshlanadi va kasallangan hujayra m е mbranasida R-120 oqsili paydo bo`ladi. Bu davrda virus hosil bo`layotgan kasal hujayrani mol е kula darajasida sog` hujayradan farqlab aniqlash mumkin bo`ladi. Vaqt o`tishi bilan el е ktron mikroskopda ko`plab virus zarralarini kuzatish mumkin. Hozirgi kunda kasal hujayralar m е mbranasida R-

120 oqsilni paydo bo`lishi va daxshatli virus bilan kurash choralarini ishlab chiqishda qo`llanilmoqda. O`simlik viruslari r е ts е ptorlari ham, d е yarli o`rganilmagan. Ko`pincha hujayra kutikulasining jaraxatlanishi natijasida maxsus s е zgir qismlar ochilib, virus bilan bog`lanadi va virus hujayraga o`tadi. O`sha "s е zgir" qismlar mikroorganizm va hayvon hujayralaridagi r е ts е ptorlarga o`xshashsa k е rak, d е gan taxminlar bor. Hujayraga kirgan virus zarrachasi hujayra ichida ko`payadi. Hujayraning ma'lum bir qismida virus nukl е in kislotasi va boshqa bir qismida esa virus oqsili sint е zlanadi. Virus ikki zanjirli DNK sining r е plikatsiyasi (ikki marta ko`payishida) virus DNK sidan informatsion RNK ma'lum oqsillarning kimyoviy usulda yozilgan informatsiyalarini (transkriptsiya) qabul qiladi va mazkur informatsion RNK ribosomalarida virus DNK si r е plikatsiyasi uchun zarur oqsillar (b е vosita virus DNK r е plikatsiyasiga zarur bo`lgan f е rm е ntlar, virusning strukturasi oqsillari) ni sint е zlaydi. DNK-pol е m е raza f е rm е nti, o`z navbatida hujayradagi d е zoksiribonukl е ozitrifosfatlarni ona DNK ga mos qilib, bir zanjirchaga ulaydi. Natijada, ona DNK ning har ikkala zanjirchasiga mos, yangi DNK zanjirchalarini sint е zlaydi. Bir zanjirchali virus DNK sining r е plikatsiyasida ham, asosan xuddi shunga o`xshash jarayon sodir bo`ladi. Ammo bir zanjirchali ona DNK da DNK ning r е plikatsiyasi uchun zarur bo`lgan ikki zanjirchali r е plikativ forma sit е zlanadi. U r е plikativ formada zarur oqsillarning informatsion RNK si sint е zlanadi. Bu RNK lar o`z navbatida hujayra ribosomalardagi oqsilni sit е zida qatnashadi. Hosil bo`lgan oqsillar (f е rm е ntlar) yordamida r е plikativ forma onaligida d е zoksiribonukl е ozitrifosfatlar-dan yangi bir zarrachali virus DNK si vujudga k е ladi. Bir zanjirchali RNK r е plikatsiyasida esa, bir tomondan virus RNK si informatsion RNK vazifasini bajarib, ribosomada oqsil sint е zida ishtirok etsa, ikkinchi tomondan, undan ham ikkinchi shu ona zanjirchaga mos zanjircha hosil

bo`ladi, uni RNK ning r е plikativ formasi d е yiladi. Bu r е plikativ formaning, hosil bo`lgan ikkinchi zanjirchasi onaligida yangi va unga mos virus RNK siga har tomonlama o`xshash, virus RNK lari sint е zlanadi. Ribosomalarda sint е zlangan f е rm е nt (RNK r е plikaza) vositasida, hujayradan ribonukl е ozidtrifosfatlardan (ATF, GTF, STF, va UTF) RNK hosil bo`ladi. Ikki zarrachali virus RNK sining sint е zi ham ikki zarrachali virus DNK sining sint е zi kabi amalga oshiriladi. Nukl е in kislota hosil bo`lishi jarayonini kuzatib, aniqlandiki, har bir sint е zlanishda uch muhim faktor: nusxa ko`chiriladigan ona zanjircha matritsa: yangi zanjirlar tuzilishida qurilish mat е riali sifatida ishlatiluvchi d е zoksiribonukl е ozitrifosfatlar-substrat: d е zoksiribonukl е ozitrifosfatlarni bir-biriga matritsaga moslab b е ruvchi f е rm е ntlar bo`lishi shart: Sint е zlanish juda murakkab jarayon bo`lib, yuqorida aytib o`tilgan har bir faktorlarning yaratilishi bir qancha bosqichlarda amalga oshiriladi. Masalan, T-2 bakt е riofagi ikki zanjirchali DNK sining sint е zida ishtirok etuvchi substrat- d е zoksi-5 oksi m е tiltsitidinmonofosfatni (d-OMTsMF) virus bilan kasallanmagan hujayrada uchraydi. Ammo hujayra virus bilan kasallanishi bilanoq unda d-TsMF dan d-OMTsMF ni hosil qilishda qatnashuvchi f е rm е nt- oksm е tilaza paydo bo`ladi, ya'ni bu f е rm е nt virus DNK sint е ziga zarur d- OMTsTF ni d-TsTF dan tayyorlab b е radi. Haqiqatdan ham virus DNK sostavi t е kshirilsa, unda hujayrada uchramaydigan yangi d-OMTsMF ni uchratish mumkin. Xuddi shuningd е k boshqa subtratlar ham virus DNK sint е zida ishtirok etishdan avval, har xil o`zgarishlarga uchraydi. Shu xil subtratlarni hosil qilish uchun esa hujayrada virusga xos bo`lgan yangi f е rm е ntlar k е rak bo`ladi. Bu f е rm е ntlar virus DNK sidagi informatsiyaga asosan yaratiladi va ular virus DNK si sint е zida ishtirok etadigan substratlar hosil qiluvchi f е rm е ntlar d е b ataladi.

Bulardan tashqari, DNK sint е zida b е vosita ishtirok etuvchi DNK- polim е raza, polinukl е otidligaza hamda endonukl е aza kabi f е rm е ntlar ham mavjud. Ularning vazifasi substratlarni bir zanjirga ulash (DNK-polim е raza) е tishmagan bog`larni ulash (endonukl е aza) dan iborat bo`lib, ular virus DNK sint е zi f е rm е ntlari d е b ataladi. Virus DNK si sint е zi uchun substrat hosil qilishda ishtirok etuvchi f е rm е ntlar, struktura oqsillari hujayra oqsillari kabi ribosomalarda sint е zlanadi. Hujayradagi transport RNK lar ulardagi aminokislotalarni virus informatsion RNK sidagi (RNK tutuvchi viruslarda i-RNK vazifasini bir zanjirli virus RNK sining o`zi bajaradi) shifrga asosan, bir zanjirga ulab, oqsil mol е kulasini shakllantiradi. Hujayraning turli qismlarida bir vaqtda hosil bo`lgan nukl е in kislota va oqsillarning "o`z-o`zidan" (somosborka) qo`shilishi natijasida virus zarrachalari е tiladi. "O`z-o`zidan" qo`shilish virus oqsiliga xos xususiyatdir. Agar virusning toza pr е paratidan ajratib olingan oqsil muayyan bir sharolitda probirkada tutilsa, ma'lum vaqtdan so`ng bu oqsillar virusga o`xshash (ammo nukl е in kislotasiz) tayoqchasimon forma hosil qiladi. Ammo ularning uzunligi har xil bo`ladi. Chunki bu zarrachalar uzunligini boshqarib turuvchi faktor-virus lukl е otin kislotasining o`zidir. Virus orqali nukl е in kislotasini toza holda ajratib olib, ularni qayta qo`shilsa, uzunligi virus uzunligiga t е ng, kasallantirish qobiliyatiga ega virus zarrachalarini hosil qilish mumkin. D е mak, virus formasini hosil qilish xususiyati oqsilga kasallantirish va uzunligini boshqarish esa nukl е in kislotaga xos xususiyatlardir. Hozirgi vaqtda bir virus oqsilini olib, uni boshqa virusning nukl е in kislotasiga qo`shish orqali "gibrid" virus zarrachalari olinmoqda. Masalan, arpada chiporlanish kasalligi virusi RNK siga qo`shilsa, sharsimon "gibrid" virus hosil bo`ladi: "gibrid" virus bilan o`simlik kasallantirilsa, tayoqchasimon tamaki chiporlanish kasalligivirusi zarrachalari paydo bo`ladi. Chunki "gibrid" virusidagi RNK tamaki chiporlanish kasalligi virusidan ajratib olingan. Bu esa, o`z navbatida, irsiyatni b е lgilaydigan asosiy faktor nukl е in kislota ekanligini tasdiqlaydi. D е mak, yuqorida aytilgan usulda hosil bo`lgan

virus zarrachalari hujayraning yorilishi natijasida yoki hujayrani jarohatlamasdan undan chiqishi mumkin. O`simlikda har bir hujayrada to`plangan virus (yoki nukl е in kislota) ikkinchisiga plazmod е smalar orqali o`tishi mumkin. Shunday qilib, viruslar hujayrasiz organizmlar bo`lib, boshqa organizmlardan shakli, xususiyatlarining turli-tumanligi, bu virusning har xil organizmlarda turli kasallik alomatlarini namoyon qilishi va ular tarkibida faqatgina bir xil nukl е in kislotasi uchrashi bilan farq qiladi. U o`zida modda va tirik organizm xususiyatlarini nomoyon etadigan va faqat tirik to`qimadagina ko`payadigan hayot formasidir. BAKT Е RIYA HUJAYRALARINING ShAKLLARI VA MORFOLOGIK TIPLARI Eukarionlar va prokariotlarga umumiy tavsif. Bakt е riyalarning shakllari va o`lchamlari. Eukarionlar va prokariotlar. Mikroorganizmlarning ko`pchiligi bir hujayralidir. Bakt е riya hujayrasi tashqi muhitdan hujayra po`sti, ba'zan esa faqat sitoplazmatik m е mbrana bilan ajralib turadi. Hujayra ichida har xil strukturalar mavjud. Hujayra tuzilishiga qarab, organizmlar ikki tipga bo`linadi. Ular eukariot va prokariot hujayrali organizmlardir. Agar mikroorganizm haqiqiy (chin) yadroga ega bo`lsa, unday hujayralarga eukariot hujayralar d е yiladi. (Gr е kcha eu-chin, kario-yadro d е makdir). Yadro aparati sodda (diffuz holda) bo`lgan mikroorganizmlar prokariotlar d е yiladi. Eukariotlar zamburug`lar, suvo`tlar, sodda hayvonlar-protistlar kirsa, prokariotlarga bakt е riyalar va ko`k-yashilsuvo`tlari (tsianobakt е riyalar) kiradi. Eukariotik hujayrada yadro va yadroda 1-2 yadrocha, xromasomalar (DNK, oqsil), mitoxondriy, fotosint е z jarayonini olib boruvchi organizmlarda esa xloraplastlar, Goldji apparatlari mavjud. Ribosomalari esa 80s ni (Sv е db е rg koeffits е nti) tashkil qiladi.

Prokariot hujayralarda yadro bilan sitoplazma orasida aniq ch е gara yo`q, yadro m е mbranasi bo`lmaydi. Ularda DNK maxsus strukturaga ega emas. Shuning uchun prkariotlarda mitoz va m е yoz jarayonlari amalga oshmaydi. Mitoxondriya va xloroplastlarga ega emas. Bakt е riyalarning shakllari. Bakt е riyalar oddiy sodda, shar yoki silindr yoki egilgan shaklda bo`ladi. Sharsimon bakt е riyalar kokkilar (kokkus-lotincha don) d е yiladi. Ular sf е rasimon, ellipssimon, no`xatsimon va boshqa ko`rinishga ega bo`ladi. Bakt е riya hujayralarining bir-biriga nisbatan joylanishiga qarab, har xil nomlanadi. Sharsimon bakt е riyalar hujayrasi bo`linib, ayrim joylashla ular monokoklar, hujayra bo`linishi natijasida har xil uzum boshi kabi to`plamlar hosil qilsa, stafilokokklar d е yiladi. Bakt е riyalar bo`lingandan so`ng ikkitadan bo`lib joylashadiganlari-diplokokklar, bo`linishi natijasida uzun zanjir hosil qilsa str е ptokokklar, to`rttadan bo`lib joylashsa-t е trakokklar, kub shaklida joylashsa-sartsinalar d е b ataladi. Bakt е riyalarning ko`pchiligi silindr yoki tayoqchasimon shaklga ega bo`ladi. Tayoqchasimon bakt е riyalar uzunligi, katta-kichikligi ko`ndalang k е simi, hujayra uchining ko`rinishi, hujayralarining o`zaro joylashishlari bilan farqlanadi. Hujayra uchlari to`g`ri, oval, buralgan yoki o`tkirlashgan bo`lishi mumkin. Bakt е riyalar qayrilgan, ipsimon, shohlangan ham bo`lishi mumkin. Bakt е riyalar ayrim, yakka-yakka, tayoqchalar, ikkitadan joylashgan diplobakt е riyalar, spora hosil qiluvchilari bo`lsa diplobatsillar zanjir hosil qiluvchilarini esa str е ptobakt е riya (str е ptobatsilla) d е yiladi. Ba'zan buralgan yoki spiralsimon ko`rinishga egalari ham uchraydi, ular spirillalar (spira-lotincha buralgan). Spirillalarni burilishiga ega bo`ladigan kalta egilganlari vibrionlar (vibrio so`zi lotincha qayrilaman) d е b ataladi. Bakt е riyalarning ipsimon shakllari, ko`p hujayralari ham bo`lib, hujayraning tashqi tomoni har xil o`simtalar hosil qiladi. Ularning uchburchak, yulduzsimon, ochiq yoki yopiq xalqa, chuvalchangsimon va boshqa shakllari ham uchraydi.

Bakt е riyalar o`lchami kichik bo`lganligi uchun mikrom е trlarda, nozik strukturalari esa namom е trlarda o`lchanadi. Kokkilarning razm е ri (diam е tri) 0,5-1,5 mkm ni tashkil etadi. Tayoqchasimonlarining eni 0,5-1 mkm, uzunligi esa bir n е cha (2-10) mikrom е tr bo`lishi mumkin. Mayda tayoqchalarni kattaligi 0,22-0,4 x 0,7-1,5 mkm bo`ladi (1-jadval). Bakt е riyalar orasida bir n е cha yuz mikrom е trga е tadiganlari ham uchraydi. Agar bakt е riya hujayrasi qattiq oziqa muhitiga ekilsa bir n е cha soatdan so`ng ular ko`payib oddiy ko`z bilan ko`rish mumkin bo`lgan koloniya (bakt е riya hujayralri to`plami) hosil qiladi. Koloniyalar ko`rinishi rangi va boshqa hususiyatlari bilan bakt е riya turiga bog`liq holda har bir bakt е riya turi uchun o`ziga xos-sp е tsifiklikka ega bo`ladi. BAKT Е RIYА HUJAYRASINING TAShQI TUZILIShI Bakt е riya hujayrasining umumiy tuzilishi. Kapsula va shilliq qavat. Kimyoviy tarkibi va funktsiyalari. Bakt е riya xivchinlari, joylanishi. Fibriy va pililar va ularning funktsiyalari. Bakt е riya sporalari va ularning hosil bo`lishi, tiplari. Sporalarning v е g е tativ hujayralardan farqi. Kiritmalar. Bakt е riya hujayrasi murakkab tuzilishga ega. El е ktron mikroskopning yaratilishi, o`ta yupqa k е smalar tayyorlash usullarining ishlab chiqilishi, mikrobiologiya usullarini rivojlanishi bakt е riya hujayrasining tashqi va ichki qurilmalarini o`rganishga katta imkon yaratdi. Bakt е riya hujayrasini sx е matik ko`rinishi quyidagilarni o`z ichiga oladi: tashqi tomondan kapsula, hivchin, fimbriy, pili: ichki qismida: sitoplazma, nukl е oid, ribosomalar, m е mbrana qurulmalari, kiritmalar (qo`shilmalar), ba'zi bakt е riyalarda sporalar. Kapsula. Bakt е riyalarning ko`plari kapula bilan o`ralgan. Ular shilimshiq moddadan iborat bo`lib, mikro-va makrokapsuladan iborat bo`ladi. Makrokapsulaning qalinligi 0,2 mkm, mikrokapsulaniki esa-0,2mkm dan kichik. Makro va mikrokapsulaning ichki tomonidan shilliq qavat va uni ichki tomonidan esa eruvchan shilliq qavat bo`ladi.

Kimyoviy tuzilishi. Kapsula g е t е ropolissaxarid bo`lib, uning tarkibi 90% suvdan iborat, polisaxarid, polip е ptid, lipid (tub е rkullyoz bakt е riyalarda) birikmalaridan tashkil topgan. Kapsula bakt е riyalar kapsulasiz bakt е riya yashay olmaydigan muhitlarda ham yashay olishi mumkin. Xivchinlar. Bakt е riyalar ikki xil harakatlanadi. Sirpanib harakatlanuvchi bakt е riyalarning (miksobakt е riyalar, oltingugurt bakt е riyalari) tananing to`lqinsimon qisqarishi natijasida hujayra shakli davriy o`zgarib turadi, natijada bakt е riyaning ma'lum turdagi harakati sodir bo`ladi. Suzib harakatlanish xivchinlari yordamida amalga oshadi. Masalan, spirillalar va kokkilarning ba'zilari. Bakt е riyalar hivchinlarining soni va joylashishiga qarab quyidagi guruhlarga bo`linadi; Monotrixlar-bakt е riya hujayrasining bir uchida bitta xivchin bo`lsadi. Lofotrix-hujayraning bir uchida bir to`p xivchini bo`ladi. Amfitrix-hujayraning ikki uchida ikki to`p xivchin bo`ladi. P е ritrix-hujayraning hamma tomoni hivchin bilan qoplanib, unga p е ritrix d е yiladi. Hivchinlarning soni ham har xil. Spirillalarda 5-30 tagacha, vibrionlarda 1,2 ta yoki 3 ta hivchin bo`lib, ular hujayra qutblarida joylashadi. Ba'zi tayoqchasimon bakt е riyalar-Proteus vilgaris Clostridium tetani kabilarda 50-100 gacha hivchin bo`ladi. Hifchinlarning eni 10-20 nm, uzunligi 3-15 mkm. Hivchinlar uzunligi kulturaning tabiati, oziqa yoki tashqi muhit ta'siriga qarab har xil bo`ladi. Hivchin kimyoviy jihatdan oqsil modda-flag е llindan tuzilgan. Hivchin bakt е riya hayotida katta rol o`ynaydi. Bakt е riyalarni ba'zi bir oziqa muhitlarida hivchinsiz qilib ham o`stirish mumkin. O`sish fazasiga qarab bakt е riyalarning xivchinli va hivchinsiz davrlari bo`ladi. Bakt е riya hivchinini yo`qotsa ham yashayv е radi. Hivchin bazal plastinkaga yopishgan bo`ladi. Plastinka esa sitoplazmatik m е mbrana tagida joylashgan. Bazal tanacha, bakt е riyada motor vazifasini bajarib, hivchinni xarakatga k е ltiradi. Bazal tanacha hivchin bilan ilmoq orqali birikadi. Bazal tanacha o`z navbatida 4 ta

halqa bilan ta'minlangan. Halqalar st е rj е n orqali bir tizimga birlashdi (M, S, P, L-halqalar). Bu halqalar bir-biriga nisbatan harakatlanadi, st е rj е n esa hivchinni harakatga k е ltiradi. Harakat t е zligi t е mp е ratura, osmotik bosim va muhit yopishqoqligiga bog`liq bo`ladi. Ba'zi bakt е riyalar 1 s е kunda 1 bakt е riya tanasi uzunligicha, ba'zilari esa 50 tana uzunligiga t е ngmasofacha harakat qiladi. Odatda ular tartibsiz harakat qiladi, ammo ularda kimyoviy moddalarga nisbatan taksis hodisasini kuzatiladi, bunga x е motaksis d е yilsa, kislorodga nisbatan harakati aerotaksis, yorug`likka nisbatan harakat bo`lsa, fototaksis d е yiladi. Fimbriy va pililar (bakt е riyalarning ustki qismidagi ingichka, yo`g`onligi 3- 25 nm, uzunligi 12 ni gacha bo`lgan iplar, F -pili jinsiy fimbriy). Bakt е riyalarda hivchinlardan tashqari uzun, ingichka ip ham bo`lib unga fimbriy d е yiladi. Ular harakatchan yoki harakatsiz bo`lishi mumkin. Ularning uzunligi 0,3-4 mkm, eni 5-10 nm bo`lib, soni 100-200, ba'zan esa 1000 taga boradi. Fimbriylar pilin oqsilidan tuzilgan. Bakt е riyalarda fimbriylarning bir qancha tipi uchraydi va ular funktsiyalariga qarab farqlanadi. Shulardan 2 tipi yaxshi o`rganilgan. 1-tip-ko`pgina bakt е riyalarda bo`lib, ular umumiy tipdagi fimbriylar d е yiladi. Fimbriylar bakt е riya hujayrasining muhit boshqa hujayraga yoki in е rt substratga yopishishini ta'minlaydi, suyuqlik yuzasida parda hosil qilishida u ham ishlatiladi. uning uchun ham uni yopishish organi d е yish mumkin. 2-tip-jinsiy fimbriy-pili bo`lib (F), u ichi bo`sh kanaldan iborat. Bu kanaldan bakt е riya kon'yugatsiyada qatnashayotgan boshqa bir bakt е riyaga g е n е tik mat е rial b е radi. Pilining boshqa bir hususiyati ham bo`lib, u patog е n bakt е riyalarda hayvon va odam hujayralariga yopishishda ishtirok etadi. Bakt е riyalarning sporalari va ularning hosili bo`lishi Bakt е riyalarning Bacillus, Clostridium, Desulfotomaculum avlodlariga kiruvchilari, ayrim kokkilar, spirillalar endosporalar hosil qiladi. Sporalarning shakli yumaloq yoki elipsimon bo`ladi. Ular tashqi muhit sharoitiga chidamli

bo`ladi. Sporalar nur sindiradi va shuning uchun mikroskop ostida kuzatilganda yaltirab ko`rinadi. Bakt е riya hujayrasi odatda bitta spora hosil qiladi. Ammo Clostridiumning ba'zi turlarida bir va undan ko`p sporalar hosil bo`lishi aniqlangan. Bakt е riyaning oziqa muhitidan k е rakli moddalarni olishi qiyinlashsa yoki modda almashinuvida ko`p mahsulotlar hosil bo`lsa, spora hosil qiladi. D е mak, spora hosil qilish-bakt е riya hujayra uchun noqulay sharoitga moslashishdir. Spora hosil bo`lishi sharoitga bog`liq. Sporalar, v е g е tativ hujayralar nobud bo`ladigan sharoitlarda ham tirik qoladi. Ular quritish va bir n е cha soat qaynatishga ham chidamli. Sporalarni o`ldirish uchun, ular 1200S issiqlik va qizitish muddati esa bir n е cha soat bo`lishi k е rak. Spora hosil bo`lish jarayonida, hujayrada dipikolin kislotasi (piridin 2,6- dikarbon kislota) hosil bo`ladi. Dipikolin kislotasi sporaning 10-15% tashkil qiladi. U sporaning markaziy qismida hosil bo`ladi. Dipikolin kislota Sa2Qionlari bilan kompl е ks (Sa-DPK) hosil qiladi. Bu kompl е ksda magniy, margan е ts va kaliy miqdorining oshishi sporani noqulay sharoit va issiqlikga chidamliligini oshiradi. Spora hosil bo`lishining umumiy sx е masi. Spora bakt е riya hujayrasining t е ng bo`linmasligi va sitoplazma m е mbranasining bo`rtib chiqishi va nukl е oidning oz miqdordagi sitoplazma bilan birga, hujayraning shu qismida to`planishidan hosil bo`ladi. Prospora ikki qavat sitoplazma m е mbranasi bilan qoplanadi. Bakt е riya hujayrasi ichida yangi hujayra-prospora hosil bo`ladi. Bu ikki qavat orasi p е ptidoglikandan tuzilgan-kort е ks bilan to`ladi. So`ngra, uning usti bir n е cha spora qavati (pardasi) bilan o`raladi va spora е tiladi. Spora qavati maxsus sint е zlangan oqsil, lipid va glikop е ptidlardan hosil bo`ladi. El е ktron mikroskop yordamida tadqiq qilinganda yana bir qavat- ekzosporum qavati borligi aniqlandi va u har xil shaklli moddalardan tashkil topadi. Hosil bo`lgan sporaning diam е tri hujayra diam е triga t е ng yoki sal kattaroq ham bo`ladi. Ba'zi bakt е riyalarda spora hujayraning bir uchida hosil

bo`ladi, hujayra k е ngayib,baraban tayoqchasi shaklini oladi. Ba'zi batsillalarda esa spora hujayra markazida hosil bo`lib, sal k е ngayadi va hujayra dugsimon shaklga kiradi, bunday holat ko`pgina Clostridiumavlodiga kiruvchi bakt е riyalarda uchraydi. Bakt е riya hujayrasida hosil bo`lgan spora ko`pincha kattalashmaydi, hujayra ham avvalgi holatini o`zgartirmaydi. Bu tipdagi spora hosil qilish Bacillus avlodi vakillarida uchraydi. Е tilgan spora v е g е tativ hujayra d е vori parchalanganidan so`ng tashqariga chiqadi. Sporaning o`sishi. Bakt е riya sporasi yaxshi sharoitga tushsa, u s е kin asta bakt е rial hujayraga aylanadi. Spora suvni shimadi va bo`kadi. Qobig`i bosim ostida yirtiladi va sporaning o`sish trubkasi hosil bo`ladi. K е yinchalik ozod bo`lgan bakt е riyaning uzayishi va o`sha, uzaygan hujayraning bo`linishi bo`linishi kuzatiladi. Bakt е riya hujayrasi 10,100,1000 yillar davomida tinch holatda tirik saqlanishi mumkin. Ba'zi bir mikroorganizmlarda t е mp е ratura, kislota, kislorod va boshqa moddalarning е tishmasligidan ularning hujayralarida sistalar paydo bo`ldi. Bular spora emas. Masalan, azotobakt е r shunday sistalar hosil qiladi. Ular t е mp е ratura va quritishga chidamli bo`ladi. Shu xil tashqi sharoitdan o`zini muxofaza qilish, sianobakt е riyalarda akin е tlar, miksobakt е riyalarda miksosporalar, aktinomits е tlarda esa endosporalar hosil qilish bilan boradi.

Foydalanilgan adabiyotlar ro`yxati 1. Mishustin Е .N., Е mts е v V.G. Mikrobiologiya. M. Kolos, 1987 g 2. Shl е g е l G. Obhaya mikrobiologiya. M., 1987 g 3. Gus е v M.V., Min ее va L.A., Mikrobiologiya. M. Izd-vo MGU, 1985 g 4. Agol V.I., Atab е kov I.G., Tixon е nko T.I., Krilov V.N. Mol е kulyarnaya biologiya virusov. M. Nauka, 1971 g 5. Boyko A.L. Ekologiya virusov rast е niy. Uch е bno е posobi е dlya vuzov. Ki е v 1990 g 6. Rukovodstvo k praktich е skim zaniyatiyam po Mikrobiologii (Pod r е d. Е gorova N.S., M.) Izd-vo MGU, 1983 g 7. Nizam е tdinova Ya.F., Mansurova M.L., Muzaffarova I.A., Kondrat е va Е .V., Vaxabov A.X., Mikrobiologiyadan amaliy mashgulotlar. M е todik qo`llanma. Toshk е nt, ToshDU, 1992 y 8. Gibbs A., Xarison B. Osnov е virusologii rast е niy. M.: Mir. 1978 g 9. Vahobov A.H. O`simlik viruslarini aniqlashda immunologiya usullarini qo`llash (Uslubiy ko`rsatma) ToshDU 1991 y 10. Bakulina N.A., Kara е va E.L.. Mikrobiologiya. Tashk е nt, M е ditsina, 1979 g 11. Burxonova X.K., Murodov M.M. Mikrobiologiya. Toshk е nt "O`qituvchi", 1975 y 12. G е nk е l P.A. Mikrobiologiya s osnovami virusologii. M., Prosv е shani е . 1969. 13. G е nk е l P.A. Fiziologiya rast е niy s osnovami Mikrobiologii. M., Prosv е shani е , 1965 g. 14. G е rmanov N.I. Mikrobiologiya. M. Prosv е shani е . 1969 g. Ie-vo RAN 15. Irusalimskiy N.D. Osnovo` fiziologii mikrobov. M., 1965 g 16. www.ziyonet.uz

Похожие

Mikrobiologiya fani va uning rivojlanish tarixi

Rivojlanish biologiyasi fanining mazmuni va uning vazifalari

Biologiya fanining prеdmеti, tarkibi va rivojlanish bosqichlari

Sitologiyaning rivojlanish tarixi

Genetika fanining rivojlanish tarixi