Sitologiyaning rivojlanish tarixi - Биология - Рефераты

Sitologiyaning rivojlanish tarixi

Загружено в:

12.01.2023

Скачано:

0

Размер:

452.0751953125 KB

Sitologiyaning rivojlanish tarixi Reja: Hujayraviy tuzilishi haqidagi tasavvurlarning paydo bo’lishi  Mikroskoplarning yaratilishi va takomillashuvi

Hujayraviy tuzilishi haqidagi tasavvurlarning paydo bo’lishi Sitologiya mustaqil fan sifatida o’tgan asrning oxirida paydo bo’lsada, hujayra haqidagi ma’lumotlar XVII asrdan boshlangan. Sitologiyaning rivojlanishi mikroskopning kashf qilinishi,uning takomillanishi bilan bog’liq bo’lgani uchun, sitologik tekshirishlarning material bazasi bo’lib xizmat qilgan texnik muvaffaqiyatlarga to’xtalish zarur. Mikroskoplarning yaratilishi va takomillashuvi Yaqin vaqtlarga qadar birinchi mikroskop ko’zoynak oynalarini silliqlovchi Gollandiyaning Middelburg shahridan bo’lgan Gans va Zaxariy Yansenlar tomonidan yaratilgan deb kelingan edi. Bu juda ko’p darsliklarga kiritildi. Ammo, bu ma’lumotlar aftidan, xato ekan. Birinchi mikroskop Galiley tomonidan 1609-1610 yillarda, avvalroq (1608) o’zi yasagan “yer durbini-teleskop” asosida ixtiro etildi. Bunday mikroskop uchun linzalar Galileyning chizmasi asosida Batssi tomonidan silliqlandi. Bu murakkab mikroskop obyektni kattalashtirib teskari tasvirini beruvchi obyektivdan va okulyardan tashkil topgan edi. Galileyning birinchi mikroskopi uzun naychadan iborat bo’lib, u bilan ishlash ancha noqulay edi. Bu mikroskop ilmiy ishlarda qo’llanilmadi va yo’qolib ketdi. Tez orada Gollandiyada shunga o’xshash mikroskoplar ishlab chiqildi. 1617- 1619 yillarda Angliyalik (millati golland) fizik va astrolog Kornelius Drebbel tomonidan mikroskopning yangi modeli yaratildi. Drebbel mikroskopi Galileynikidan farq qilib, obyektiv va okulyarlarning linzalari qabariq edi. Bu mikroskop ham ilmiy ishlarda qo’llanilmasada, keyinchalik xuddi shunday tipdagi mikroskoplar yaratilishiga yo’l ochdi. Drebbel o’zining kuyovi Kuffler bilan bu “Murakkab mikroskop’’ni ko’p ishlab chiqara boshladi va u butun Yevropaga tarqaldi. 1624-yilda Galiley o’zining mikroskopini ancha takomillashtirib qayta ishladi va u 30-40 marta kattalashtirish xususiyatiga ega bo’ldi.

Italiyada Angliyadagiga nisbatan mikroskopga ko’proq ahamiyat berildi. Galiley Rimdagi o’zi a’zo bo’lgan “O’tkir zehnlilar akademiyasi”ga 1624-yilda o’z mikroskopini sovg’a qildi. 1625-yilda akademiyaning a’zosi Stelluti mikroskopda qilingan asalarilar organlarining tuzilishi haqidagi kuzatishlarini e’lon qildi. Jumladan, u birinchi bo’lib hasharotlarning ko’zining fasetali tuzilishini ochdi. F.Chezi (1628) Galileyning mikroskopidan foydalanib paporotnik- larning sporangiylarini o’rgandi. “ Mikroskop ” terminini birinchi bo’lib Iogann Faber 1625-yilda ishlatdi. U Galileyning mayda predmetlarni ko’rish uchun ishlatadigan asbobini "mikroskop" deb atadi. Bu termin hozirgi vaqtgacha saqlanib kelmoqda. XVIII asr oxiriga kelib mikroskop faqat usta hunarmandlar tomonidan ishlab chiqarila boshlandi. Mikroskoplar industriyasining markazi London (Djon Keff ustaxonasi) bo’lib qoldi. Bu mikroskoplar yordamida hattoki 5 mk gacha obyektlarni ko’rish imkoniyati tug`ildi. Bu mikroskoplarda chetki nurlarni kesib turadigan xalqali diafragmalar qo’llanildi. XVIII asrdayoq juda ko’p yirik olimlar mikroskopik ishlarning murakkablashishini tushungan edilar. Bu haqda Italiya tabiatshunosi Feliks Fontana shunday deydi: “Mikroskopda har kim ham ko’rishi mumkin, ammo ko’rgani haqida faqat ba’zilargina fikrlay oladi”. Bu ajoyib fikr hozirgi kungacha o’zining aktualligini saqlab kelmoqda. Birinchi mikroskoplar Pyotr I tomonidan Rossiyaga keltirildi. U 1698 yilning may oyida Gollandiyaning Delfte shahriga, Levengukning oldiga boradi. Levenguk unga ilonbaliqning kapillyarlarida qonning aylanishini namoyish qildi. Pyotr I mikroskopik ishlarga shunday qiziqib qoldiki, u mikroskop sotib olish bilan birga, Gollandiyadan A. Shepper degan taniqli oyna silliqlovchi ustani ham Rossiyaga olib keldi. Peterburg Fanlar Akademiyasida maxsus ustaxona tashkil qilinib, deyarli 100 yil davomida kattalashtiradigan asboblar ishlab chiqarildi. Arxiv materiallarining ko’rsatishicha, rus ustalari ota-bola Belyaevlar, Matveev, Remezov, Kulibinlar mustaqil ravishda o’zlari yangi takomillashgan mikroskoplarni 1726-yildan boshlab chiqara boshladilar. Keyinchalik

mikroskoplarning yangi modellari ishlab chiqarildi va juda ko’p mutaxassisliklardagi olimlarning ish quroli bo’lib qoldi. XVII va XVIII asrlarda mikroskop ilmiy tekshirish ishlarida kam qo’llanilgan. Birinchi bo’lib mikroskopni ilmiy tekshirish ishlarida Londondagi Qirollik jamiyatining kotibi, ko’p qirrali olim (fizik, astronom, geolog va biolog) Robert Guk ishladi. Fan tarixida uning 1665-yilda nashr etilgan "Mikrofotografiya yoki mikroskopda tekshirilgan mayda tanachalarning fiziologik tasviri" asari ma’lum. Bu asarida Guk o’zi yasagan takomillashgan mikroskopning tasvirini va unda amalga oshirgan kuzatish natijalarini bayon qildi (2 rasm). Guk o’z kuzatishlarini ma’lum bir maqsad va vazifa qo’ymagan holda olib bordi. 2-rasm. Robert Gukning mikroskopi(A) va u ko’rgan po’kakning tuzilishi (B) Guk boshqa predmetlar (kichkina igna uchi, yupqa batist, siydikdagi qum, sovuqda yerda hosil bo’lgan shakllar, chumolilar va boshqalar) qatori o’simliklarning yupqa kesmalarini ham o’rgandi. U bu haqdagi kuzatishlarini “Po’kakning sxematizmi yoki tuzilishi va boshqa shu kabi teshikli tanachalarning hujayra va teshiklari haqida” deb nomlangan bobda bayon qildi. Guk ko’rsatdiki, “Po’kakning moddalari havo bilan to’lgan, bu havo esa birbiridan ajralib turuvchi mayda qutichalar yoki katakchalarga butunlay qamalgandir”. Guk bu hujayralarni asalari katakchalari bilan solishtiradi. Bu bilan hujayra ochilgani yo’q. Guk B A

nomlagan “ hujayra ” termini ancha vaqtgacha o’simlik va hayvonlarning mikroskopik tuzilishlarini solishtirishga to’sqinlik qildi. Guk uchun po’kakning mikroskopik tuzilishini tasvirlash, faqat uni mikroskopga bo’lgan qiziqishini vaqtinchalik bir epizodi edi, xolos. Ammo uning ikki zamondoshi mikroskopni o’simliklarning tuzilishini o’rganishga sistemali qo’lladilar. Ulardan biri M.Malpigi 1671-yili “O’simliklar anatomiyasi haqidagi tasavvurlar”, 1672-1675 yillarda “O’simliklar anatomiyasi” asarlarini nashr ettirdi . 1671- yilda N.Gryu o’zining “O’simliklar anatomiyasining boshlanishi” asarini London Qirollik jamiyatiga taqdim etdi. Malpigi va Gryular o’simliklarning mikroskopik tuzilishini o’rganib ularning turli qismlari o’z tarkibida “pufakchalar yoki xaltachalar” tutishini aniqladilar. Gryu botanikaga “to’qima” atamasini kiritdi, ammo “hujayra” tushunchasi kabi bu ham hozirgi zamon ma’nosidan butunlay farqlanadi. A. Levenguk XVII asrning to’rtinchi yirik mikroskopisti edi. Uning mutaxassisligi savdogar bo’lib, umrining deyarli 50 yilini mikroskop ostida mayda organizmlarni kuzatishga bag’ishladi va 1680-yilda London Qirollik jamiyati (Hozirgi fanlar akademiyasiga o’xshaydi) ga a’zo qilib saylandi. Levenguk o’z kuzatishlarini 1696-yilda “Tabiat sirlari“ nomli asarida bayon qildi. U bir hujayrali organizmlarning boy olamini ochgan, hayvonlarning hujayralari – eritrotsitlar va spermatozoidlarni ko’rgan birinchi olim bo’lgan. Lekin, Levenguk bu kuzatishlarini yetarlicha baholay olmadi va hayvonlarning hujayraviy tuzilishlari haqida xulosa chiqarmaydi. XVIII asrda hayvon va odamning jinsiy hujayralari tekshirildi va murtakning boshlang’ich taraqqiyoti ozmi-ko’pmi bayon etildi. Gametalarning jinsiy ko’payishdagi ahamiyati umuman to’g’ri tushunilgan bo’lsada, tuxum hujayralari va spermalarning otalanish jarayonidagi nisbiy roli ko’p tomonlama noaniq, ularning nozik tuzilishlari esa noma’lum bo’lib qoldi. Ko’pchilik olimlar, masalan, A.Levenguk, Svammerdam, Malpigi, Galler va Bonnelar jinsiy ko’payishning mohiyatini yaxshi tushunmadilar. Ular jinsiy hujayralarda bo’lgusi organizmning to’la tashkil topgan murtagi joylashgan bo’ladi, deb, preformizm

(“preformare”-avvaldan shakllangan) nazariyasini ilgari surdilar. Preformistlar ikki guruhga bo’linib, ulardan ba’zilari spermaning ichida (“animalkulare”- animalkulist lar), qolganlari esa tuxum hujayraning ichida (“ovium”- ovist lar) bo’lg`usi organizmning uni hamma organlari bilan to’la tashkil topgan mayda murtagi joylashgan deb hisobladilar. Binobarin, bu bilan ular individual taraqqiyotni qism va organlar kattaligini ortib borishiga tenglashtirdilar. XVIII asr o’rtalarida preformistlar orasida “Joylab qo’yish nazariyasi” tarqaldi. Bunga binoan eng birinchi urg’ochining tuxumdoniga, u yaratilgan vaqtda, barcha keyingi avlodlarning murtaklari joylab qo’yilgan bo’ladi. Hatto Italiya olimi Antonio Vallisneri (1661-1730) Momo Havoning tuxumdonida o’tgan, hozirgi yashayotgan va kelgusi avlodlarning hammasini tayyor murtaklari joylab qo’yilgan deb hisobladi. Bu nazariyaga qarshi o’laroq, epigenez ning (epigenezis- keyin kelib chiqmoq) tarafdorlari fikricha butun qism va organlar embrional taraqqiyot jarayonida yangidan kelib chiqadilar. Epigenez nazariyasining asoschisi va yirik namoyondasi Peterburg Fanlar Akademiyasining a’zosi Kaspar Fridrix Volf edi. U 1759-yilda 26 yoshida “Kelib chiqish nazariyasi” nomli asar yozib, dissertatsiya yoqladi. Volfning hayvonlarning embrional taraqqiyoti ustidagi ishlari, turlarning o’zgarmasligini ko’rsatuvchi dalillardan biri sifatida foydalanilgan preformizm nazariyasining asossizligini ishonarli qilib ko’rsatib berdi. Lekin, K.Volfning ilmiy epigenez nazariyasi o’sha vaqtda rivojlanmay qolib ketdi. Taxminan, 50 yildan keyin 1828 yilda Peterburg Fanlar Akademiyasining akademigi Karl Ber o’zining “Hayvonlar taraqqiyoti tarixi” asari bilan epigenezni yanada rivojlantirdi. Ber sutemizuvchilar va odamning tuxumini ko’rgan, uning rivojlanishini o’rgangan birinchi olim edi. Peterburg Fanlar Akademiyasi Berning 50 yillik ilmiy faoliyatini nishonlab, maxsus medal ta’sis etib, unga quyidagi so’zlar yozib qo’yildi: “tuxumdan boshlab, u odamga odamni ko’rsatdi”. XIX asrning boshlaridan ko’pchilik olimlar o’simliklarning har xil organ va to’qimalarining hujayraviy tuzilishlarini tasvirlashlari biologlarni hamma o’simliklar hujayralardan tashkil topgan deb, asta-sekin ishonishiga olib keldi.

Diqqat “ shilimshiq shira ” deb ta’riflangan hujayraning ichidagi narsaga qaratila boshlandi. Hujayraning muhim komponentlaridan biri bo’lgan yadro ni 1830- yilda birinchi bo’lib chex olimi Yan Purkine tovuqning tuxum hujayrasida ochdi va uni “ Murtak pufakcha ” deb nomladi. Ancha keyinroq, 1831-1833 yillarda Shotlandiya sayyohi va fizigi Robert Broun (1773-1858) (“Broun harakati” ni ham shu olim ochgan edi.) tomonidan orxideya o’simligining “hujayra shirasida” yadro kuzatildi. Broun buni “ nukleus ” ya’ni, “ yadro ” deb nomladi. Gekkel elementar organizm-hujayra bilan noorganik materiya o’rtasidagi o’tish pog’onalarini izladi. U organik mavjudotlar olamini hayvonlar , o’simliklar va protistlar dunyosiga ajratdi. Protistlarni o’z navbatida sitod (yoki monerlar) va hujayra larga bo’ldi. Sitodlar deb protoplazmaning yadrosiz qismlarini aytiladi. Gekkel xuddi shu qismlarni tirik bilan o’lik o’rtasidagi bog’lovchi zveno deb hisoblaydi. Hujayra esa evolyutsiya jihatidan ancha yuqori turuvchi organizmdir. Chunki u protoplazma va yadrodan tashkil topadi. Mikroskopning takomillashishi bilan parallel holda, biologik obeyktlarni mikroskopik tekshirishlarga tayyorlashni optimal usullari ishlab chiqildi. Tirik to’qimalar yoki o’limoldi o’zgarishlarining boshlang’ich bosqichlarida turgan to’qimalarni kuzatish o’rniga, o’rganishlar faqat fiksatsiyalangan materiallarda olib borila boshlandi. Qo’llanishga hozirgi vaqtda keng tarqalgan fiksatorlar: xrom kislotasi (1850), pikrin kislotasi (1865), formalin va boshqalar, shuningdek ikki yoki ko’proq moddalardan tashkil topgan murakkab fiksatorlar kiritildi. Zamonaviy mikroskopik texnika Chex olimi Yan Purkine va uning shogirdlari ishlaridan boshlangan deyish o’rinli. Birinchi bo’lib Purkine to’qimalarni bo’yash (indigo v.b.), preparatlarni tiniqlashtiruvchi moddalarni qo’llash (kanada balzami) ni boshlab berdi. Mubolag’asiz aytish mumkinki hayvonlar gistologiyasi Purkine va uning shogirdlari tomonidan yaratildi. Yetarli yupqa kesmalar olish uchun biologik obyektlarni parafinga, jelatinga, selloidinga va boshqalarga solish yo’li bilan zichlash metodlari ishlab chiqildi va belgilangan aniq qalinlikda kesmalar olishga imkoniyat beradigan

mikrotomlar yaratildi. Uni birinchi bo’lib Oshats yaratdi, ammo “ mikrotom ” atamasini fanga Purkine kiritdi (1838). O’tganasrningo’rtalaridanboshlabmikroskopiya qilinayotgan obeyktlarni bo’yash metodlari keng tarqaldi. Karmin, gematoksilin, har xil anilinli bo’yoqlar ishlatila boshlandi. Butun mikroskopiya texnikasining tubdan yaxshilanishi XX asrning boshlarida, tekshiruvchilarga asosiy hujayra organoidlarini topishga, yadroning tuzilishini va hujayraning bo’linishi qonuniyatlarini aniqlashga, otalanishning mexanizmlarini va jinsiy hujayralar yetilishining ma’nosini ochib berishga imkon berdi. 1888- yilda hujayra markazi (Boveri), 1894-yilda mitoxondriya , 1898- yilda Goldji apparati ochildi. Bu organoidlarning ochilishi sitoplazmada hujayraning hayot faoliyati va funksional faolligi bilan bog’liq bo’lgan muhim va turli-tuman jarayonlar bo’lib turishini ko’rsatdi. Hujayra yadrosida xromatinli struktura topildi (Flemming, 1880) va bayon etildi. Bu strukturalarni ko’p hujayralilarda, ularning hujayralarini bo’linishida yaxshi ko’rinadigan xromosomalar bilan aloqasi topildi. Hujayralarda xromosomalar sonining doimiyligi va xromosomalarning individualligi isbotlandi. Hujayraning mitotik bo’linishining ochilishi va to’la tekshirilishi (E. Strasburger; 1878, V.Flemming, 1882) uning hamma bosqichlarini bayon qilishga, mitotik apparatni hosil bo’lishini va xromosomalarning qiz hujayralar orasida tekis tarqalishini kuzatishga imkon berdi. Xuddi shu davrda jinsiy ko’payishning sitologik asoslari to’la tekshirilgan edi. Gomologik xromosomalarning tarqalishi va gametalarda xromosomalarning sonini 2 marta kamayishi bilan boradigan reduksion bo’linish - meyoz ning, hayvonlarda (O.Gertvig) va o’simliklarda (E.Strasburger) otalanishning ochilishi irsiyatda yadroning rolini tushunishga imkon berdi. Mendel qonunlarining ikkinchi marta ochilishidan keyin tez orada, 1901 yilda sitologiya va genetikaning qo’shilishidan irsiyatning xromosoma nazariyasi va sitogenetika tug’ildi.

XIX asrning ikkinchi yarmi, XX asrning boshida hujayra haqidagi ta’limotning rivojlanishiga sitologlar I.D.Chistyakov (mitotik bo’linishning davrlarini bayon qilish), I.N.Gorojankin (o’simliklarda otalanishning sitologik asoslarini o’rganish) va ayniqsa, 1898 yilda o’simliklarda ikkilanma otalanishni ochgan S.T.Navashinlar katta hissa qo’shdilar. Sitologiya va gistologiya fanlarining rivojlanishida O’zbekiston olimlari ham o’zlarining munosib hissalarini qo’shdilar. O’zbekiston Fanlar Akademiyasi Biokimyo institutida akademik J.X.Hamidov rahbarlik qilgan jamoa tomonidan radiatsiya ta’sirida endokrin bezlar va neyroendokrin sistemalar morfofiziologiyasida bo’ladigan o’zgarishlarga oid ilmiy ishlarni zamonaviy usullar yordamida yoritib berildi. Hozirgi vaqtda bu jamoa neyronlarning o’sishi, rivojlanishi va tabaqalanishida muhim vazifani bajaradigan,nerv o’sishini ta’minlaydigan omillarni har xil to’qima va organlardan ajratib olish kabi muammolar bilan shug’ullanmoqda. So’nggi yillarda jamoa tomonidan sog’lom hayvon genini boshqa urug’langan tuxum hujayraga kiritish, kelajakda irsiy kasalliklarni yo’qotish, hamda zotli mollarni tanlab olish kabi irsiyat omillari va hujayra injeneriyasi, biotexnologiya va tashqi muhit ta’siriga biologik membranalarning reaksiyasi (1988) kabi muammolari yoritilib berilmoqda. Toshkent davlat tibbiyot Akademiyasi (sobiq institut) da esa akademik K.A.Zufarov rahbarligida O’zbekistonda birinchi bo’lib tibbiyot sohasida elektron- mikroskopik, avtoradiografik hamda sitokimyoviy usullari yo’lga qo’yildi. Buyrak, meda-ichak sistemasining sitologiyasi, sitokimyosi va elektron mikroskopiyasi K.A.Zufarov jamoasi ishida asosiy o’rin egallaydi. Endilikda olimlar oldida hujayra biologiyasi, gistologiya va immunologiya hamda biotexnologiya sohasida olib borilishi lozim bo’lgan ulkan tadqiqotlarni rivojlantirish, molekulyar biologiya, qiyosiy gistologiya, muammolarini yoritib berish turibdi. Bundan tashqari, O’zbekiston Fanlar Akademiyasining akademiklari Yo.X. To’raqulov va Islombekovlar bo’qoq bezi hujayralarida yod moddasi yetishmasligidan bo’qoq kasalligining kelib chiqishini avtoradiografiya usulini qo’llash orqali isbot qilib berdilar. Ular bu ishlari uchun xalqaro Davlat

mukofotiga sazovor bo’ldilar. Shuningdek, Yo.X.To’raqulov hujayralarning kimyoviy va biokimyoviy tuzilishlari ustida ham bir qancha ishlarni olib bordi (1968,1980). Hujayralarning shakli juda xilma-xil, ularning diametrlari bir necha mikrondan, bir necha santimetr bo’lishiga qaramasdan hujayra haqiqatdan ham tirik materiyaning elementar birligi bo’lib qolmoqda. U o’z ichiga mustaqil yashash qobiliyatiga ega bo’lgan mayda birliklarni olmaydi va hujayrani maydalashga qilingan har xil urinishlar, oxiri hayotiy jarayonning to’xtashiga va tirik materiyaning bo’linib ketishiga olib keladi. Beistisno, hamma hujayralarning ko’payishi bo’linish yo’li bilan bo’ladi. Yangi hujayralar har qachon oldingi yashayotganlardan kelib chiqadi. Hujayrani o’rganishdagi yutuqlar shunga olib keldiki, tirik organizmlarning asosiy tuzilish birligi sifatida hujayraga biologlarning diqqati ko’proq qaratildi. Hujayralarning tuzilish xususiyatlari va funksiyalarida biologiyaning ko’p fundamental muammolarini yechishning kaliti yotganligi tobora ayon bo’la bordi. Shu bilan birga hujayralarni o’rganish o’zining ham metodik, ham nazariy, xususiy muammolarini tug’dirdi. Shularning hammasi XIX asrning oxirida sitologiyani biologiyaning mustaqil bo’limi bo’lib ajralib chiqishiga olib keldi.

ADABIYOTLAR 1. Атабекова А.И., Устинова Е.И. Цитология растений. Изд-во “Колос”, М., 1987 2. Заварзин, А.А., Харазова. А.Д. Основы общей цитологии. Л., Изд-во Ленингр.ун-та, 1982 3. Свенсон К., Уэбстер П. Клетка. М., Мир, 1980. 4. Ченцов. Ю.С.Общая цитология. М., Изд-во Моск. ун-та, 1984. Qo’shimcha 5. Badalxodjaev I. Sitologiya fanidan ma’ruza matnlari. And., 2013. 6. Badalxodjaev I. Sitologiya fanidan o’quv – uslubiy majmua. And., 2013. 7. Бергельсон Л.Д. Биологические мембраны. М., Наука, 1975. 8. Билич Г.Л. Биология,цитология,гистология,анатомия человека. Изд-во Союз Санкт-Петербург, 2011. 9. Босток К.Самрен Э. Хромосомы эукариотической клетки. М., Мир, 1981. 10. Бойқобилов Т.В., Икромов Т.Х. Цитология.Т., “Ўқитувчи”,1980. 11. Вермель Е.М. История учения о клетке. М., Наука, 1981. Епифанова О.И., Терских В.В., Захаров А.Ф. Радиоавтография. М.,

Похожие

Genetika fanining rivojlanish tarixi

Mikrobiologiyaning qisqaсha rivojlanish tarixi

Biologiya o’qitish metodikasining rivojlanish tarixi

Mikrobiologiya fani va uning rivojlanish tarixi

Virusologiyaning prеdmеti, vazifalari va uning rivojlanish tarixi