Минтақалик. Вертикал ва горизонтал минтақалик - Биология - Рефераты

Минтақалик. Вертикал ва горизонтал минтақалик

Загружено в:

31.01.2023

Скачано:

0

Размер:

31.197265625 KB

Минта қ алик. Вертикал ва горизонтал минта қ алик Р ежа: 1. Марказий Осиё ўсимлик минта қ аликлари (чўл, адир, то ғ , яйлов) . 2. Экологик омиллар ва уларнинг таъсири. 3. Б иоценоз хақида тушунча. 4. Ўсимликлар хайвонлар ва микроорганизмлар жамоаси биоценози . 5. Ижтимоий экология . 6. Табиатни муҳофаза қилиш

1. Марказий Осиё ўсимлик минта қ аликлари (чўл, адир, то ғ , яйлов). Мамлакат ҳ удуди катта бўлса, ун д а горизонтал минта қ алик мавжуд бўлиб, ўсимликлар олами ҳам турли-туманликни ташкил этади. Масалан: Россия ҳ удуди Шимолдан жанубга 4600 км, ғ арбдан шар ққ ача 17000 км ни ташкил этади. Бунда й кенг ҳ удудда тундра, ўрмон, дашт ва чўл горизонтал минта қ алик мавжуддир. Уларнинг ўсимликлар олами ҳам турлича. Мамлакатимиз ҳ удудида эса вертикал зонал и лик мавжуд. Қишлоқ хўжалик институти 714, 7 метр денгиз сат ҳ идан баландликда жойлашган. Ў рта Осиё ва Закавкази е да денгиз сат ҳ идан к ў тарилган сари иқлим ҳам тупроқ шароити ҳам ўзгариб боради. Жойнинг абсолют ь баландлиги қ анча юқори бўлса шунча сал қ ин бўлади. Шундай ҳолат бу ерларда фақатгина тупроқнигина эмас , ўсимликлар дунёсини ҳам ўзгартиради. Натижада текисликларда ўсадиган иссиқ севар ёки ксерофит ўсимликлар ўрнини аста-секин сову ққ а чидамли ёки мос ўсимликлар эгаллайди. Табиатдаги бу ҳодиса вертикал зонал и лик дейилади. Ў рта Осиё то ғ ли районларида биз қуйидаги вертикал зоналлик (пояси ) ни кўрамиз: 1) чўл зонаси; 2) адир зонаси; 3) то ғ зонаси ва 4) яйлов зонаси. Адир зонаси. Чўл зонасидан юқориро қ даги бу зона, денгиз сат ҳ идан 500 , баъзи жойларда эса 1200-1600 м баландликда жойлашган. Адирлар тупроғи чириндига анча бой. Баъзи адирларда қаттиқ тупро қ , ша ғ алтош ва қ умша ғ ал учраб туради. Бу зонанинг иқлими анча юмшо қ , жазирама иссиқ кам, аммо ёғ ин ёғади . Ёғиннинг йиллик ў ртача ми қ дори 250-350 мм ни ташкил этади. Бу зона ўсимликлари (қорабош, қў н ғ ирбош) етакчидир. Биро қ , бу ерда вегетация даври узо қ бўлган бир ва кўп йиллик ўсимликлар ҳам ўсади. Булар жумласига печак, ко вил, гулсапсар, каврак, оқ қу рай, қў зиқулоқ, каррак, юқори адирларда ўсадиганлари бу ғ дойи қ , чалов ва шу каби ўтлар мисол бўла олади. Ранг ўсимликларининг вег етация даври адирда чўлдагига нисбатан бироз кеч тугалланади. Буғдойи қ , қўзиқулоқ ва шу кабилар эса ёзнинг ў рталаригача ўсади. Ю қ ори адирнинг тош ва ша ғ а л ба ғ ирларида п иста, бодом, тузсигир ва қ изилчага ўхшаш бута, шунингдек, б ў такуз, махсар каби бир ҳамда кўп йиллик ўсимликларни учратиш мумкин. Жанубий Тожикистон ва Қ ир ғ изистонда ҳамда Туркманистон адирларида пистазорлар учрайди.

Адир зонаси чорва моллари учун баҳорги ёзги ва қ ишки яйлов ҳисобланади. Адир зонасининг айрим жойларида бу ғ дой , арпа, н ў хат, тарвуз, беда каби баҳорикор экинлар экиш мумкин. То ғ зонаси. Адир зонасидан юқорига к ў тарилган сари навбатдаги поя зонаси бошланади ва бу зона д е нгиз сат ҳ идан 1200-1500 дан 2800-3000 метр бўлган баландликларни эгаллайди. То ғ зонасининг рельефи анча нотекис бўлиб, тоғ каштан ҳамда қў н ғ ир б ў з тупроқ ҳисобланади. Июль, сентябрь ойларида ёғин ёғади ёки жуда кам бўлади, йилнинг бошқа фаслларида ёмғир ёки қ ор (бир йилда 600 мм дан 700 мм гача) ёғиши мумкин. Тоғ зонаси Ўзбекистоннинг Помир, Олой тоғларини, Зарафшон тизмасини, Туркистон ва Ҳисор тизмаларининг бир қисмини Қи рғизистоннинг Тяньшан, Тожикистоннинг Помир-Олой тоғ тизмасиминг кўп қисмларини ў з ичига олади. Бу зонанинг тупроқ шароити, иқлим рельефи ҳар хил бўлиши ва унинг денгиз сат ҳ идан турли хил баландликда жойлашганлиги бу ерда турли туман ўсимликларнинг шаклланишига ва ривожланишига олиб келган. Биро қ, тоғ зонасида асосан 2 хил ўсимликлар типи шаклланган , дашт ва дарахтбута ўсимликлар. Биринчи группа ўсимликлар кўпинча тоғ зонасининг қ уйи қисмида ўсади . Бундай майдонлар айни қ са, Ғ арбий Тяньшан, Зарафшон тизмалари ва Туркистон тизмасииинг шимолий ён ба ғ ирларида кўп бўлиб, бу жойлар асосан бу ғ дойи қ , қў зиқулоқ, астрагаллар, б ў такузлар, эспарцетлар, испараклар ўсади. Биро қ, ландшафтнинг асосий қисмини бу ғ дойи қ эгаллайди. Ю қ орида келтирилган ўт ўсимликлар билан бир қаторда яна наъматак, ёввойи олча, зирк, туясигир каби буталар ва баъзан арчалар ҳам ўсади. Тоғ зонасининг айрим жойларида қалин ўрмонлар ҳосил қи лган дарахтбута ўсимликлар кўп учрайди. Яна шундай бутазорлардан бири наъматакзорлар бўлиб, улар Ғ арбий Тяньшан тоғлари, Зарафшон ва Туркистон тизмаларида ҳамда Жанубий Тожикистоннинг денгиз сат ҳ идан 1500-2300 метргача баланд бўлган жойларида учрайди. Тоғларнинг 2000-2800 метр баландлигида ҳар хил дарахтлар кўп бўлади. Бу ерларда кўпинча нинабарглилардан Шренк ели, Семенов оқ қарағай и , ў рик , арча, қ изил арча, савр арча каби ўсимликлардан иборат ўрмонлар учраб туради.

Арча тоғларнинг шимолий ён ба ғ ирларида – юмшо қ ерларда яхши ўсади. Тош ва қ ояли жанубий ён ба ғ ирларда эса жуда сийрак жойлашган. Арчалар орасида шилва, загаза, т о бул ғ и баъзан олча каби буталар шунингдек ва кўп йиллик ўтлар ўсади. Ҳ исор тизмаларида жанубий Тожикистон тоғларининг айрим майдонларида кўпинча мевали дарахтлар ҳам учрайди. Ана шундай дарахтлар жумласига олма, тоғолча, нок, анор, анжир, хурмо, чилонжийда, рябина ва шу кабилар киради. Бундан ташқари терак, тол, баъзан қ айин дарахтлари ҳам ўсади. Тоғ зонасида ёнғоқ кўп тарқалган. Тоғдаги дарахтзор ва бутазорларнинг хал қ х ў жалиги ва табиат учун аҳамияти ни ҳ оятда катта. Биринчидан ель, арча ва шу кабиларнинг ёғочи кўрилиш материали ва ё қ ил ғ и сифатида ишлатилади. Ён ғ о қ , писта, олма, тоғолча, нок, анор, анжирларнинг меваси териб олиниб, улар ҳўллигича истеъмол қилинади ёки қ айта ишла н илади. Иккинчидан, бу дарахт ва буталар ихотазорларни ташкил қилиб, қ орни шамолда учиб кетишидан сақлайди. Бундан ташқари ўрмонлар баҳор ва ёз да ёғадиган ёмғир сувларини тоғ ён ба ғ ирларида яхши ушлаб қо лади. Учинчидан, дарахт ва буталар орасидаги ўт ўсимликлар ў риб олиниб, пичан қилинади ёки у ерларда моллар бо қ илади. Ана шуларни ҳисобга олиб ҳ укуматимиз томонидан кейинги йилларда табиатни му ҳ офаза қилишга жиддий эътибор берила япти . Бу қ утлу ғ ишнинг натижаси уларо қ , Тошкент вилоятининг Б ў стонли қ районидаги О қтош Самар қ анд вилоятидаги Омон қў тонда тоғларнинг дарахтсиз ба ғ ирларида кўпгина ўрмон массивлари барпо этилмо қ да. Яйлов зонаси. Денгиз сат ҳ идан 2700-2800 м баландлигидан энг юқори чў қ қиларгача бўлган жойлар яйлов зонаси ҳисобланади. Кўпинча бу зонани баланд тоғли альп ва субальп минта қа ҳам деб аталади. Бу зонанинг пастки субальп минта қ асининг иқлими сернам ва сову қ ро қ бўлади. Бу жойларда мезофит ўт ўсимликларлан торо н , ше ролгин , кўк сутлама, буталардан ер ба ғ ирлаб ўсадиган Туркистон арчаси ва минта қ анинг баъзи турлари ўсади. Яйлов поясининг юқори, яъни альп қисмида (денгиз сат ҳ идан 3200-3500 м баландликда) кичик-кичик ўтло қ лар учрайди. Бу ерларда қў нғирбош ва айи қ товондошлар оил а ларининг вакиллари ва бешбаргларнинг бир неча турлари ўсади. Бундан ташқари яйлов зонасининг қ ўри қ

ери юмшо қ ён багирларида баланд тоғдашт ўсимликлар формациялари учрайди. Бу формациянинг асосий эдификатори бетага ва чаловдир. Жанубий тоғларнинг баланд жойларида тоғ ксерофитларидан эспарцет, астра гал ва трагантларнинг вакилларидан иборат тиканли ёки ё сти қ симон ўсимликлар ўсади. Баланд тоғ зонасининг ўтло қ ва дашт ўсимликлари ё зда жуда т ў йимли озиқ ҳисобланади. Айрим жойларда эса масалан, Тяньшаннинг бетага ўсадиган яйловларда йил бўйи чорва моллари бо қ илади. Помир массивидаги кичик-кичик майдонларида де ҳқ ончилик қилиниб, у ерлар да арпа, жавдар, бу ғ дойнииг сову ққ а чидамли навлари ҳамда сабзавотларнинг айрим турлари экилади. 2. Т ашқи муҳит, экологик омиллар ва уларнинг таъсири. Таш қ и муҳит деганда тирик организмни қу ршаб олган барча абиотик ва биотик омилларни тушунамиз. Муҳит – қуруқлик, ҳаво, сув ва ер ости муҳитларидан иборат. Т ашқи муҳит тушунчасидан ташқари яшаш шароитлари деган тушунча ҳам мавжуд бўлиб, бу тушунчага организмнинг яшаши учун зарур бўлган элементлар ёки омиллардан ёруғлик, иссиқлик, сув, озиқланиш элементлари ва шу кабилар киради. Организм нинг онто г енези даврида унга таъсир кўрсатувчи ташқи муҳитнинг абиотик, биотик ва антропоген элементлари экологик омиллар деган ном билан юритилади. Экологик омил лар қуйидаги группаларга бўлинади: 1. Абиотик бунга иқлим, геологик, эдафик тупро қ, орографик ва гидрологик омиллар киради. Климатик омиллар ў з ичига ёруғлик ҳарорат, ёғ иннинг ми қ дори, ҳ ав о намлиги, шамол, атмосферанинг газ таркиби ва шу кабиларни олади. Геологик омиллар тушунчасига – ер ости сувлар, ер асосий модулининг физикавий хусусияти ва химиявий таркиби киради. Орографик омилларга рельеф тузилиши киради. Гидрогеологик омиллар тупроқ таркибидаги организм фойдалана оладиган сув миқдорини ў з ичига олади. Тупроқ омиллари тупроқ тузилишидан химиявий ва физик хусусиятдан иборат. 2. Биотик омиллар фито г ен ва зооген омилларга бўлинади. Фито г ен омиллар деганда юксак ва тубан ўсимликларнинг организмга таъсири эътиборга

олинса, зооген омиллар деганда эса организмга барча ҳайвонларнинг таъсири назарда тутилади. 3. А нтропог е н омиллар одамл а рнинг ўсимлик турлари ёки ўсимлик гуру ҳ ининг тузилишига кўрсатган таъсири антропоген омиллар дейилади. Ю қ орида кўрсатилган омиллар организмга турли хил усулда таъсир кўрсатиши мумкин. Уларнинг бевосита ва билвосита таъсирлари мавжуд. Масалан, кучли шамоллар ўсимликларнинг шох - шаббасини синдиради, уруғи, меваси ва гулларини т ў кади ёки тарқатади. Шамол ёрдамида ўсимликлар чангланади ва ҳ оказо. Бу шамолни ўсимликларга бўлган бевосита таъсири ҳисобланади. Доимо эсиб турган шамол тупроқдаги намликни тез қу ритади. Натижада бу ҳодиса ўсимликларнинг нормал ўсишига салбий таъсир этади. Бу эса шамолнинг ўсимликларга билвосита таъсиридир. Шуни ҳам таъкидлаш зарурки, экологик омиллар ўсимликларга комплекс таъсир этгандагина юқори натижа беради. Б у омиллардан бирортаси ў з вақтида бўлмаса ёки етишмаса ўсимликларнпнг нормал ўсиши ва ривожланиши пировардида вегетация даври тугалланмайди. Демак , экологик омилларнинг ҳар бири ўсимлик учун зарур бўлган . Уларнинг бирини иккинчиси алмаштира олмайди. Шу сабабли экологик омиллар ўсимликлар ҳаётида бир хил аҳамиятга эга. Масалан, ғўзани ўсиш ва парвариш қилишда ўғ ит бермасдан фақат сув беравериш билан ғўзани ривожлантириб бўлмайди, ёки бунинг акси ҳам ху д ди шундай натижаларга олиб келади. Иқлим омиллари. Бу омилларга ёруғлик ҳарорат, ҳаво намли ги , ёғин, шамол ва шу кабилар киради. Ёруғлик . Барча яшил ўсимликлар учун ёруғликнинг аҳамияти каттадир. Чунки ёруғлик туфайли яшил ўсимликларда фотосинтез жараёни бўлиб туради. Биро қ, бактерия ва замбуру ғ ларга ўхшаш тубан ўсимликлар учун эса ёруғлик зарур омил ҳисобланмайди. Ер ку ррасининг ҳар бир зонасида муайян ё ру ғ лик режими мавжуд бўлиб, мазкур зонада ўсаётган ўсимликлар биологияси ана шу ёруғлик режимига бевосита боғли қ дир. Бундан ташқари ёруғлик ўсимликни қу ршаб олган ташқи муҳитни (ҳаво ва тупроқ ҳароратига, намлиги ҳамда микроорганизми фаолиятига) ҳам бевосита таъсир этади.

Турли хил иқлим шароитларида ўсимликларга тушадиган ёруғликнинг миқдори ва сифати ҳам ҳар хил дозада бўлади. Масалан, шимолий районларда осмон кўпинча б у лутлар билан қопланганлиги сабабли ўсимликларга ёруғлик тар қ о қ ҳолд а тушади. Жанубда эса қуёш нури т ўп па-т ўғ ри тушади. Ў рта Осиёнинг баланд тоғларида ўсадиган ўсимликлар оладиган ёруғлик таркибида ультрабинафша нурлари кўп бўлади. Ўрмон зонасидаги дарахтлар орасида ўсадиган ўсимликлар кам ёруғлик олгани учун тузилиши ва ба қ увватлиги даражаси очиқ жойларда ўсадиган ўсимликларга қ арагада пастро қ дир. Ўсимликлар эволюцион жараён натижасида ана шундай турли хил ёруғлик режимига мослаша борганлар ва уларнинг ички ҳамда ташқи тузилишида шу шароитга мосланиш белгилари пайдо бўла бошлаган. Ҳ аттоки, бир ўсимликнинг турли хил ёруғлик таъсирида бўлган қисмлари тузилишида ҳам кескин фарқ бўлади. Қуёш ёруғлиги таъсирида бўлган қисмлари тузилишида ҳам кескин фарқ бўлади. Қуёш ёруғлиги даставвал кўринадиган ёруғлик нурига ва кўринмайдиган ультрабинафша ҳамда инфра қ изил (иссиқлик) нурларига бўлинади. Қуёшдан тушадиган ёруғлик тўғри ва ёйилган, я на бошқа нарсаларга тегиб акс этадиган ёруғликдан иборат. 3. Б иоценоз хақида тушунча. Барча моддалар озиқ моддалар қабул қилиши хақида улардан фойдаланиш усулига кўра автотроф ва гетероторофларга бўлинади. Табиатда хаёт учун зарур бўлган биоген моддалар тўхтовсиз равишда айланиб туради. Автотроф организмлар атроф-мухитдан химиявий моддаларни ўзлаштиради, бу моддалар гетеротрофлар орқали қайтадан атроф-мухитга қайтади. Бу жараён жуда мураккаб формаларда боради. ҳар қайси тур органик моддаси энергиянинг фақат бир кесимидан фойдаланилади ва уни мавсум босқичга парчалайди. Шундай қилиб эволюция жараёнида экологик системаларда қозиқ занжири таркиб топган. 1-2 га озуқ бўладиган организмларнинг кетма-кет келиши озуқа истеъмолчи кўринишидаги боғланиш.

Тирик мавжудотлар гурухини ва уларнинг яшаш мухитини ўз ичига олган функционал система - экологик система деб аталади. Бизга яхши маълумки, табиатда ўсимлик ва хайвонлар жамоа холида яшайдилар. Жамоа деганда-ривожланишнинг турли босқичларида бўлган бир гурух организмларнинг муайян шароитда биргаликда яшаши тушунилади. Бунда улар ўзаро муносабатда бўладилар. Бундан келиб чиқиб: муайян шароитда ўсимлик, хайвон, замбуруғ ва микроорганизимларнинг биргаликда яшаши- биоценоз дейилади. Агарда бир қанча ўсимлик биргаликда қавм бўлиб яшаса фитоценоз, .(ўсиш жамоаси)бир қанча тур хайвонлар биргаликда қавм бўлиб яшаса- зооценоз(хайвонлар жамоаси)дейилади. Ёки оддийроқ қилиб айтганимизда муайян майдонда тарқалган, биргаликда яшовчи ва бир-бири билан боғлиқ бўлган организмлар группаси-биоценоз дейилади. Биоценоз-лотин тилидан олинган сўз бўлиб, "биос" – хаёт, "ценоз" умумий деб таржима қилади. "Биоценоз" терминини немис биологи Мебиус томонидан 1877 й. берилган. Бу ўсимликлар, хайвонлар ва микроорганизмларнинг бирга яшаши бўлиб улар маълум ерда еки сув хавзасида бўлиши мумкин. Биоценоздаги организмлар бир- бирови билан ва абиотик мухит билан боғлиқдир. Моддаларнинг айланма харакатида қатнашишига қараб биоценозга кирувчи организмлар 3 гурухга бўлинадилар: 1. Продуцентлар. (хосил қилувчилар) автотроф организмлар бўлиб, яратувчи органик моддалардан органик моддалар хосил қиладилар, бу яшил ўсимликлар. 2. Конусментлар (қабул қилувчилар), гетероторф организимлар бўлиб, автотроф организмлар хисобига яшайдилар. Тайёр органик моддалар хисобига хаёт кечирадилар. 1-даражали конусментлар-ўсимликхўр хайвонлар, паразит бактерия ва замбуруғлар. 2-даражали конусментлар-ўсимликхўр хайвонларни истеъмол қиладиган йиртқичлар. 3-даражали конусментлар-суперпаразитлар.

3. Редуцентлар (тикловчилар). Организмлар қолдиқлари билан овқатланиб уни қайта тикловчи организмлар, ёки органик қолдиқларни парчаловчилар. 4. Ўсимликлар хайвонлар ва микроорганизмлар жамоаси биоценози. Биоценозни ташкил қилувчи ўсимлик, хайвон ва микрорганизмлар жамоасининг бирга яшашга мослашуви уларнинг абиотик факторларга ўхшаш талабларида ифодаланилади. "Биоценоз" сўзи хозирги экологик адабиётлар маълум территориал участкаларни белгилашда ишлатилади: буғдой даласи биоценози, ўтлоқ биоценози, ўрмон биоценози ва х.Бунда бирга яшашга мослашган ўсимлик, хайвон ва микроорганизмлар комплекси хисобга олинади. 1. Продуцентлар (хосил қилувчи) автотроф организмлар бўлиб, яратувчи анорганик моддалардан органик моддалар хосил қиладилар, бу яшил ўсимликлар. 2. Консументлар (қабул қилувчилар), гетеротроф организмлар бўлиб, автотроф организмлар хисобига яшайдилар. Тайёр органик моддалар хисобига хает кечирадилар. 1- даражали консументлар - ўсимликхўр хайвонлар, паразит бактерия ва замбуруғлар. 2- даражали консументлар - ўсимликхўр хайвонларни исътемол қиладиган йиртқичлар. 3- даражали консументлар - суперпаразитлар. 3. Редукцентлар (тикловчилар). Организмлар қолдиқлари билан овқатланиб уни қайта тикловчи организмлар, ёки органик қолдиқларни парчаловчи. 5. Ижтимоий экология Жамият тараққиёти қонунларини илмий англаш, инсонни ижтимоий феномен сифатида кўриш - унинг тараққиётини тўғри белгилаш имкониятини беради. Инсоннинг жамият аъзолари билан биргаликда, ўзаро муносабатларда яратган ижтимоий ва руҳий муҳитлар таъсирини соцэкология, яъни ижтимоий экология ўрганади.

ҳар қандай муаммони ечишни уни назарий томонидан ўрганишдан бошлаш мақсадга мувофиқ бўлади. Муаммони назарий томондан ўрганиш деганда, биринчи навбатда мазкур муаммони ечадиган илм соҳасининг тадқиқот объекти, предмет ва олдига қўйган мақсадини аниқ кўз олдига келтириб, объектив қонуниятларни чуқур билиб олишликка айтилади. Демак, мазкур илм тармоғи қайси объектив борлиқ ва унинг жабҳасини ўрганишни, уни бу ўрганишдан мақсади нимада эканлигини ҳамда шу соҳада доимо ҳукм сурувчи қонуниятлар жамият манфаатларига қандай хизмат қилишини яхши билган кишигина бундай муаммони еча олади. Одамзот биоижтимоий мавжудот бўлганлиги туфайли унинг биологик моҳияти билан бир қаторда ижтимоий ва руҳий моҳиятларини сақлаб қолиш зарур бўлиб қолди. Кўриб турганимиздек, бу муаммолар табиий, ижтимоий ва руҳий муҳитларнинг ёмонлашганлиги натижасида юзага келди. Бундай ҳол инсоннинг ижтимоий, руҳий ва жисмоний саломатлиги орқали унинг биологик, ижтимоий ва руҳий тадрижий ривожларига таъсир этиб, саломатлигини ёмонлашишига, маънавиятини пасайишига ва иймонини сусайиб кетишига олиб келди. Биосферанинг таркибий қисми бўлган инсон, тирик мавжудотларнинг олий шакли ҳисобланиб, табиий муҳит билан бир пайтнинг ўзида ижтимоий ва руҳий муҳитларда яшайди. Шу боисдан у биологик, ижтимоий руҳшунослик қонуниятлари бўйича ривожланиб боради ҳамда уларнинг доимий ўзаро таъсири остида бўлади. Бироқ биронта ҳам санэкологик, ижтимоий экологик ва психологик тадқиқотлар «умуминсонига» таяна олмайди. Фақат аниқ биологик, руҳий ва ижтимоий белгиларга эга бўлган одамлар гуруҳигина санэкология ижтимоий экология ва психоэкология фанларининг тадқиқот предмети бўлиши мумкин. Оилада, халқ таълими тизимида, меҳнат жамоаларида, жамоат жойларида юзага келадиган ижтимоий муносабатлар, шунингдек, давлатнинг ички ва ташқи сиёсати фаолиятидан қарор топган ижтимоий, сиёсий ва иқтисодий муносабатлар мажмуаси инсон ҳаёти фаолиятининг ижтимоий ва руҳий муҳитини юзага келтиради. Ижтимоий, сиёсий ва иқтисодий муносабатларнинг экологик жиҳати

деганда шу муносабатларнинг инсонни ижтимоий ва руҳий ривожланишига таъсири тушунмоқ зарур. Давлатнинг ички ва ташқи сиёсий, иқтисодий ва ижтимоий фаолият натижасида юзага келадиган инсонлар ҳаёт - мамотининг ижтимоий муҳити «макроижтимоий муҳит» деб аталиб, унинг ички ривожланиш қонунларини сиёсатшунослик ва макроиқтисод фани ўрганади. Кишиларни оиладаги, ўқув муассасаларидаги, меҳнат жамоалари натижаси «микроижтимоий муҳит» қарор топди. Унинг ички қонуниятларини жамиятшунослик, ижтимоий экология педагогика, маданиятшунослик ва микроиқтисодиёт илмлари ўрганадилар. 6. Табиатни муҳофаза қилиш СНГда ўсимлик олами яъни флораси (флора бу ўсимлик олами сўзидан иборат) 19 минг турдан иборат. ўзбекистонда эса 4148 турга етади. Уларнинг орасида саноат, қишлоқ хўжалиги ва медицинада катта ахамиятга эга бўлган ўсимликлар ташкил этади. Ўсимликсиз хаёт ер юзида бўлмаган бўлар эди. Одамларнинг ва хайвонларнинг хаёти ўсимликларга боғлиқ. масалан, нафас олишимиз ва овқатланишимиз хам ўсимликларга боғлиқ. ўсимликлар хавони О 2 билан бойитиб туради, СО 2 газини камайтириб туради. Озиқ овқат ўсимликларига буғдой, арпа, маккажўхори, тариқ, сули, шоли, мош, ловия, нўхат, кунгабоқар, ерёнғоқ, зиғир, кунжут, ғўза. Зиғир билан ғўзани озиқ-овқат ҳамда техника ўсимликларига киритилади. Доривор ўсимликларга канакунжут, шафтоли, маккажўхори, ялпиз, маврак, қора зира, арча (кубба препаратлари сийдик хайдовчи, сийдик йўлларини дизинфекция қилувчи, балғам кўчирувчи хамда овқат хазм қилиш процессини яхшилайди). Валерина, қарағай куртаги (арча қуббасига ўхшаш, барги цинга касаллигини даволашда ишлатилади), Камфора дарахти, арпабодиён бу ўсимликларнинг меваси ва мойи ишлатилади. Меваси ва мойи медицинада бронхит кассалигида балғам кўчирувчи, ичак фаолиятини яхшиловчи, ел хайдовчи дори сифатида ишлатилади. Мойчечак (ичак ёпишиб қолганда ва ич кетганда ва генекологик касалликларни даволашда ишлатилади,оғиз тамоқ чайқашда шифобахшт ванна тайёрлашда ишлатилади), қора андиз балғам

кўчирувчи дори сифатида ҳамда меда ва ичак касалликларида ишлатилади, эрмон иштаха очадиган ва овқат хазм қилишни яхшилайдиган хамда жигар, ўт пуфаги ва гастирит касалликларини даволашда ишлатилади. Бўймадарон меъда - ичак касалликларини ва қон тўхтатувчи дори сифатида ишлатилади. Гулхайри, зуптурум, горчиса (хантал), аччиқ бодом, аччиқ бодом суви беморни тинчлантирувчи ва оғриқ қолдирувчи дори, чучук бодом уруғи ич юмшатувчи эмулция тайёрлашда ишлатилади. қоқиўт иштаха очувчи, ўт хайдовчи дори сифатида ишлатилади, санбит гул хоналарда ўстирилади, юрак-касаллигида, нашасимон кендир, адониз, марваридгул, эризимум, ангишвона гул-женьшен ақлий ва жисмоний жихатдан чарчаганда,мехнат қобилияти сусайганда, қон босими пасайганда организмнинг умумий тонусини кўтарувчи дори сифатида ишлатилади. Аралия, элутерококк, хитой лимонниги левзея. Эхинопанакс булар женьшенга ўхшаш ишлатилади. Серқуёш ўлкамиз шифобахшт ўсимликларга бой. Муқаддас тупроғимиздаги хар бир гиех мўъжиза, инсон дардига даво, умрига умр қўшади. Биз ана шу гиёҳларни янада кўпайтириш учун қайғуришимиз керак, зероки бу гиёҳлар дардимизга даво, ўлкамиз хусни. Сиз медицина ходимлари шифобахш ўсимликларни камайиб кетишига йўл қўйманг, уларни кўпайтириш учун ёрдам беринг, қайси вақтда ўсимликни йиғишни ўзингиз билиб олинг ва бошқаларга ўргатинг. Хайвонлардан олинадиган доривор махсулотлар устида тухталиб ўтмоқчиман. Илон захари. Ўрта Осиёда захарли илонлардан кобра, кўлвор илон (гюрза), чарх илон (эфа), чўл қора илони (гадюка) учрайди. Кобра нинг ташқи кўриниши йирик чипор илонга ўхшаб кетади. Кобра Хиндистонда кенг тарқалган ўткир захарли кўзойнакли илоннинг кенжа туридан биридир. Лекин у бўйнида кўзойнак расми бўлмаслигидан ва бошқа белгиларидан кўзойнакли илондан фарқ қилади. Кобра захарли илонлар ичида йирикларидан бири хисобланади. Бўйининг узунлиги 1,8 метрга етади.

Кўлвор илон захарли илонлар орасида энг йириги. Бўйининг узунлиги 2 метрга етади. Танасининг усти жигар ранг ёки тўқ кулранг тусда, қорин томон оқ бўлиб жуда кўп қора ҳалқачалари бор. Чўл қора илони. Бўйининг узунлиги 60 см га етади. Боши учбурчак - юмалоқ шаклда. Танасининг усти тўқ кулранг, хар хил шаклдаги қорамтир доғлар билан қопланган. Думи калта, учли бўлади. Чарх илон . Ўзининг серхаракатлиги билан бошқа захарли илонлардан фарқ қилади. Буйининг узунлиги 70 см гача бўлади. юқоридан учиб кетаётган қуш шаклини эслатувчи оч рангли белги бор. Тошкент, Бишкек ва бошқа шахарларда захарли илонлардан захар олиш мақсадида махсус илонхоналар ташкил этилган. Бундай илонхоналарда айниқса, кўлворилон кўп боқилади. Чунки бу илон бошқа захарли илонларга қараганда анча чидамли, тутқунликда узоқроқ яшай олади ва бошқалардан кўпроқ захар беради. Кобра захари биринчи навбатда нафас марказини, сўнгра марказий нерв системасини ишдан чиқарса, кўлворилон ва чархилон захари эса қонни ивитади, қондаги қизил қон таначаларини парчалайди. Илонларга тегилмаса улар ҳам тегмайди. Улар яширинишга ҳаракат қилади. Агар кўлвор илонни босиб олинса у қўқисдан хужум бошлаб, юқорига узун тишлари билан яшин тезлигида худди найза ургандай зарба беради. Кулвор илоннинг чақишидан қуш ёки ҳайвон 5-6 секунга етмай халок бўлади. Агар тезда зарурий тиббий чора кўрилмаса, кўлвор илон захарига қарши ишлатиладиган зардоб қабул қилдирилмаса, одам ҳам 4-5 соат ўтгач халок бўлади. Илон захарини шиша идишларга тишлатиб йиғиб олинади. Илон захаридан илон чаққанда захарини кесадиган зардоб ишлаб чиқарилади. Медицинада илон захаридан тайёрланган препаратлар, артрит ва турли оғриқлар (белда пайдо бўладиган оғриқ, куймич нервни яллиғланиши туфайли пайдо бўладиган оғриқ), невралгия, полиартрит, нафас қисиши, тромбоз (қоннинг ивиб қолиши) ва бошқа касалликларни даволашда ишлатилади. Илондан захар олиш мақсадида 3000 га яқин захарли илон тутилади. Лекин халқимиз орасида сурилиб келаётган нотўғри тушунчалар медицинада катта

фойда келтираётганидан хабарсизлиги натижасида захарли илонлар бехудага ўлдирилмоқда. Сиз медицина ходимлари халқ орасида илонлардан доривор моддаларни шифобахш хусусиятларини тушунтиришингиз лозим. Захарли илонларни йўқ бўлиб кетишига йўл қўймаслик керак. ўрта Осиёда тоғ ўрмонлари ва бутазорлар кесилиб кетди. Ёнғоқзор ва арчазор майдонлари камайиб кетди. Қимматли писта кўмир олинадиган пистазорлар деярли йўқ қилиб юборилди. Тоғлардаги дарахтзор ва бутазорларнинг йўқ қилиниши тоғларнинг емирилишига сабаб бўлди. қумлардаги табиий ўсимлик қопламини йўқ қилиниши қумларнинг тарқалиши хамда қишлоқлар ва экин далалари, ариқ ва йўлларни босадиган кўчма қум барханларнинг вужудга келишига сабаб бўлди. Зўр бериб ишлатилиши туфайли хом ашё, доривор ёки овқат сифатида ахамиятга эга бўлган баъзи турлари ёки уларнинг зонаси камайиб кетган(чучук мия, ерсовун, анзур пиёзи, қирққовуқ, иторон, чухра ва бошқалар). Кейинги вақтларда табиатни мухофаза қилиш Давлат Комитети ташкил қилинди. Чиқарилган қонунларга асосан айрим қимматли дарахтлардан иборат ўрмонлар ҳимоя қилинади. Йўқолиб бораётган нодир дарахтлар ўсадиган майдонлар ҳам мухофаза қилинади. ўрмонларни қайта тиклаш янги ўрмонлар яратиш, йирик шахарлар атрофида ўрмон-боғ зоналари барпо қилиш ишлари амалга оширилмоқда. Йўқ бўлиб кетаётган ўсимлик турлари қизил китобга ёзилади. Қ ИЗИЛ КИТОБ Т ЎҒ РИСИДА Табиатни мухофаза қилиш, ўсимлик дунёсини хайвонот дунёси билан бирга сақлашда қўриқхоналар мухим роль ўйнайди. Қўриқхоналардан барча табиий комплекс шундайлигича сақланади. Уларнинг территориясидаги дарахт ва буталарни кесиш,пичан тайёрлаш, мол боқиш, балиқ ва бошқа ҳайвон ва қушларни овлаш, мева ва бошқа нарсаларни йиғиш тақиқланади. Давлат қўриқхоналарининг асосий вазифаси мазкур табиат зонаси учун типик бўлган зонани табийлигича сақлаш ва ундаги ўсимлик, хайвон ва

қушларни ўрганишидир. Бу ерда қимматли хайвон ва ўсимликлар сонини тиклаш бўйича улкан илмий тадқиқот ишлари олиб борилади. Машхур бўлган қўриқхоналардан ўрта Осиеда қорақум чўлида Репетек қўриқхонасидир. Орол денгизининг чўл оролида Борсакелмас қўриқхонаси майдони 18,5 минг Амударё оролидаги Пайғамбар орол қўриқхонаси Тянь-Шань Чотқол тоғ-ўрмон қўриқхонаси, Сари-Челак қўриқхонаси. Жиззах областида Зомин тоғ-ўрмон қўриқхонаси.

Похожие

Таянч харакат системаси механикаси

Ўсимликларнинг вегетатив органлари

Вегетатив органларнинг ихтисослашуви ва уларнинг биологик аҳамияти

Одам танасининг функционал мустаҳкамлиги ҳақида тушунча

Кунжут ва махсар-биологияси ва етиштириш технологияси