Вегетатив органларнинг ихтисослашуви ва уларнинг биологик аҳамияти

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

640.5 KB

Скачать

Вегетатив органларнинг ихтисослашуви ва уларнинг биологик аҳамияти Режа: 1. Вегетатив органларнинг ихтисослашуви 2. Вегетатив органларнинг биологик хусусиятлари.

Новда ва барг метаморфози. Новда хилма-хил вазифа-ларни бажаришга мослашганлиги учун ҳам ташқи кўри-ниши ўзгарувчандир. Эволюция жараёнида барг, поя ва баъзан куртак бир вақгда метаморфозга учрайди. Новда-ларнинг асосий шакл ўзгаришларини кўриб чиқамиз. Илдизпоя. Илдизпоя деб, ер остида горизонтал ёки бир оз эгри бўлиб ўсадиган, баъзи моддаларни ғамлайдиган ва кўпинча вегетатив кўпайиш учун хизмат қиладиган шак-ли ўзгарган новдага айтилади (1-расм). Илдизпояда бўғин ва бўғин оралиғи, редукцияланган барг ва ён куртаклар, қўшимча илдизлар ёрдамида ерга мустахкам ўрнашиб ту-ради. Ҳар йили илдизпоядан ер устига чиқадиган бир йил-лик новдалар ҳосил бўлади. Йлдизпоянинг учида куртак бўлади ва унинг фаолияти туфайли ҳар йили бир томонга қараб ўсади. Илдизпоянинг эски "қариган" қисми эса аста-секин нобуд бўлади. Тик ўсадиган клдизпоялар валериа-на, черемицада, горизонтал илдизпоялар эса Ранг (2-расм), буғдойиқ, ғумай, ажриқ, ландиш, купена, касатик ва бошқа ўсимликларда учрайди. Илдизпояларнинг ҳаёти уч — тўрт йилдан бир неча йилларгача давом этиши мум-кин. Ер остки столонлар ва тугунаклар. Баъзи ўсимликлар поясининг энг остки қисмидаги куртаклардан ёз ойлари

1-расм. Илдизпоя хиллари: 1— ўрмалаб ўсувчи буғдойиқ; 2 — узунбаргли вероника; 3 — май ландиши ; 4 —қарғакўзи 5 —ранг

2-расм. Ранг (Сагех расЬу51Ш$). да янги новдалар ҳосил бўлади, улар ер ости бўйлаб гори-зонтал ўсади. Ана шу новдалар столонлар дейилади. Оқ рангдаги ингачка, ҳамда мўрт поячалар бўлиб, рангсиз тан-гачасимон майда-майда баргчаларга эга. Ёз охирида сто- лоннинг учи тепага қайирилади ва ўша ерда кичкинагина тугунакча ҳосил бўлади, остки томонида қўшимча илдиз-лар тутами шаклланади. Қишлаб бўлгандан кейин тугу-накча куртакларидан янги ер устки новдалар ўсиб чиқади. Столонлар эса ўлади ва емирилиб кетади. Бу ҳодисани

3-расм. Тугунакли поялар: 1 — кольрабининг ер устки тугунаги; 2 — эпифит арахиснинг ер усти тугунаги; 3 — картошканинг ер ости тугунаги. седмичник (Тпеп1аНз еигораеа, 3-расм, 1) ўсимлигида ку-затиш мумкин. Демак, столонларда запас модда йиғили-ши содир бўлмайди. Бу функцияни тугунаклар бажаради. Тугунакларнинг илдизпоялардан фарқи асосан уларнинг шаклидадир (овалсимон, шарсимон). Тугунак ўқи кучли йўғонлашган, барглар жуда ҳам редукцияланган бўлиб ва умуман қўшимча илдизлар ҳосил қилмайди (масалан кар-тошкада 3-расм, 3). Тугунакдаги куртакларни "кўзчалар" деб юритилади. Агар картошка тугунаги ер юзига чиқиб қолса, улар яшил рангга киради, бу белги ҳам унинг по-ядан келиб чиққанлигини исбот қилади. Баъзи ўсимлик-лар (цикламен)да тугунак столонда эмас, балки поянинг асоси йўғонлашишидан ҳам шаклланиши мумкин (4-расм, 5). Ер устки столонлар ва бачкилар. Баъзи ўсимликларда уларнинг ҳар бир янги новдаси баҳорда бачкилар кўрини-шида ҳосил бўлади. Улар ер усти бўйлаб ўсиб бораверади ва илдиз отади. Илдиз отган жойдан янги ўсимликлар ҳосил бўлади. Бачкиларнинг вазифаси кўпроқ майдонни эгал-лаш ва вегетатив кўпайишдир. Шунинг учун ҳам бачки-ларни ер устки столонлар дейишимиз мумкин. Ер устки

4-расм. Ер ости столонлар ва новдадан ривожланган тугунаклар: 1 — седмичник ; 2 — картошка; ўсимликнинг ер остки қисми; 3 — картошкадаги столон ва тугунак; 4 — но-ричникнинг тугунакли илдизпояси; 5— цикламеннинг тугунаги. столонларнинг умри қисқа, янги ўсимлик гуллагунга қадар яшайди. Ер устки столонларига эга бўлган ўсимликларга жи-вучка, костянка, земляника (5- расм), қулупнай киради. Қулупнай столонлари (ёки бачкилари) барг қўлтикла-ридан ўсиб чиқади. Уларнинг учки куртаги тепага қайри-либ, янги ўсимликни ҳамда илдизпояни ҳосил қилади.

5-расм. Ер устки столонларнинг ривожланиши: земляника (Ғга§апа уе$са)да кўриниши: 1 — ўсимликнинг умумий кўриниши; 2—ўсишни давом этаётган столон; 3 — симподиал столон; 4 — тупбарггулдан. Пиёзбошлар. Пиёзбош — қисқарган ер остки новдадир. Унинг қисқарган пояси (донцеги) бўлиб, ерда қўшимча илдизлар орқали бирикиб туради. Ьцисқарган пояга шакли ўзгарган барглар — этдор, сувли тангачалар бирикади. Уларда озиқ моддалар ғамланган ҳолатда тўпланади. Пи- ёзбошнинг учки ва ён куртакларидан ер устки новдалар шаклланади. Пиёзбошлар вегетатив йўл билан кўпайишга хизмат қиладиган орган бўлиб, хилма-хил тузилишларига эга (6-расм). Улар асосан бир паллалиларда учрайди.

6-расм. Пиёзбошлар: 1 — гиацинт; 2 —унинг узунасига кесмаси; 3 — пиёзгулнинг тангачали пиёзи; 4—унинг узунасига кесмаси; 5 — ёввойи пиёз тўпгулидаги пиёз бошчалари; 6 — унинг узунасига кесмаси; 7—заъфарнинг тугунаксимон пиёзбоши; 8 — унинг узунасига кесмаси. Тугунак-пиёзбошлар. Тугунак-пиёзбош тугунак билан пиёзбош ўртасидаги оралиқ шаклни эгаллайди. Устки то-мондан улар қуруқ тангачалар билан қопланганлиги учун пиёзбошга ўхшаб туради. Ички қисмида эса тангачалар эмас, балки поя қисми — донце яхши ривожланган бўла-ди. Ғамланган озиқ моддалар ҳам тангачаларда эмас, ана шу қисқарган поя қисмида тўпланади ва келгуси йил сарф-ланади. Тугунак-пиёзбошлар гладиолус ва шафран ўсим- ликларида учрайди (7-расм). Каудекс. Кўп йиллик ўтчил ўсимликларнинг ва ярим бутачаларнинг кўпчилигида яхши тараққий этган илдиздан ташқари каудекс (лот. Saimex — тўнка, тана) шаклланади. У келиб чиқиши жиҳатидан новда ҳисобланади. Унда кўплаб куртаклар бўлиб, озиқ моддаларни ғамлаган ҳолда тўплайди. Каудекс одатда, еростида, баъзи ҳоллардагина ер устида жойлашади Каудекснинг ўлиши ва емирилиши унинг ички марказидан, яъни ўзагидан

бошланади. Каудекс ўртасида бўшлиқ пайдо бўлади, у кенгайиб бораверади ва илдиз билан биргалиқца алоҳида бўлакларга ажралади. Ана шу алоҳида қисмлар партикулалар (лот. Рагк, рагНз — қисм; парча, бўлакча) деб айтилади. Партикулалар ёрдамида бир ўсимликнинг бўлиниб кетиш жараёни эса партикуляция деб юритилади. Суккулент ўсимликларнинг новдалари. Сув ғамлашга фақат ер остки новдалар — пиёзбошлиларгина эмас, бал-ки ер устки новдалар ҳам мослашган бўлиши мумкин. Дунёда сувни поя, барг ва ҳатто куртак ҳам ғамлаши мумкин. Баргли суккулентларга семизўтлар, лолагулдошлар, чучмомадошлар оилаларига кирувчи ўсимликлар

8-расм. Кўпйиллик ўсимликларнинг каудекси: 1, 2 — бўтакўз , 1 — гуллаган ўсимлик каудекси, 2 — қариган ўсимликда партикуляциянинг бошланиши); 3 — Себарга; 4— ферула ; 5 —люпин; гп — гуллаган новда асоси; к — янгитдан ҳосил бўлган куртаклар. мисол бўлади. Уларнинг барглари ўз функцияси (фотосинтез)ни сақлаган ҳолда, сувни тўплайдиган кучли паренхимага эгадирлар. Куртакнинг суккулент органга айланишини маданий карам ўсимлигида кўриш мумкин. Унинг учки куртаги кучли равишда катталашиб бош ўрайди. Барглари хлороп-ластларга деярли эга этдор, сув ва озиқ моддаларни кўплаб тўплайди. Қишлаб чиққандан сўнг (сунъий шароитда) карамнинг ўша учки куртаги ўсади ва гул берувчи новдани ҳосил қилади, барглари нобуд бўлади. Пояли суккулентларга кактуслар ва сутламадошлар оиласининг вакил- ларини мисол келтириш мумкин. Бундай ўсимликларда поя шакли ўзгариб суккулент органга айланади. Шунинг учун кўпинча барглар йўқо-либ кетади ёки метаморфозга учрай-ди. Сувли поя икки хил вазифани ба-жаришга мослашади, яъни ҳам сув-ни ғамлайди, ҳам ассимиляция жараёнини амалга оширади. Маса-лан, қизил шўра (9-расм).

Ер устки новдаларнинг бошқа шакл ўзгаришлари. Ўсимликларда учрайди-ган тиканлар келиб чиқишига кўра икки хил бўлиши мумкин. Кактус-ларнинг ва зирк дарахтининг тикан-лари баргнинг шакл ўзгаришларига киради (10- расм). Кўп ўсимликлар-нинг, масалан ёввойи олма ва нок-ларнинг, дўлана ва гледичиянинг тиканлари поянинг шакл ўзгаришидан ҳосил бўлган. Ҳар қандай тиканларнинг ҳосил бўлишига асосий сабаб намликнинг бутунлай ёки қисман етишмаслигидадир. Бун-дан ташқари улар ҳимоя вазифасини ҳам бажаради. Баъзи ўсимликларнинг пояси ёки бутун новдаси мета-морфозга учраб баргсимон тузилишга эга бўлган филлок-ладий ёки кладодийга (юн. филлон — барг; кладос — шох-ча) айланади. Буларга мисол қилиб иглица (Кшсш) тур-кумини олиш мумкин (11-расм). Уларнинг новдасидаги тикан — шакли ўзгарган баргдир. Унинг ранги яшил бўлиб фотосинтез шу ерда содир бўлади. Унинг устида гуллар шаклланади. Одатдаги баргларда бу ҳол ҳеч қачон учра-майди. Ўзининг ҳақиқий барглари эса энг учки қисмида тикан ёки тангачага айланган бўлади. Илашиб ўсувчи ўсимлиютрда уларнинг барги ёки по-яси гажакларга айланиши мумкин. Бундай ўсимликлар- 9-расм. Қизил шўра.

10-расм. Ҳар хил органлардан ҳосил бўлган тиканаклар: 1 — зиркнинг баргидан ривожланган тиканлари; 2— баргни тиканга айланиши; 3— ёввойи нокда новдадан ҳосил бўлган тикан; 4— (а—в) дўлана новдасидан ҳосил бўлган тикан; қн — қўлтиқцан ривожланган новдалар. нинг пояси ингичка, нозик тузилганлиги учун мустақил равишда ўзини тик тутолмайди, шунинг учун гажаклар бирор нарсага чирмашиб олади ва пояни ушлаб туради. Дуккақдошлар оиласининг қўп турларида баргнинг шакл ўзгаришидан ҳосил бўлган гажакларни кўриш мумкин. Масалан, нўхат, бурчоқ , қовоқ ўсимликларида баргнинг энг учки қисми, ёки баргнинг ўзи, баъзан ён баргчалар гажакка айланади (12-расм). Поянинг шакл ўзга- ришидан ҳосил бўлган гажакларни ёввойи ва маданий ток-ларда, шунингдек бошқа ўсимликларда учратиш мумкин. Ўрта Осиё адир ва тоғларининг шағалли ҳамда қумли ерларида ўсишга мослашган талайгина ксерофит ўсимлик-ларда баргларнинг маълум бир қисми тиканларга айлана-ди. Масалан, оқкаврак ёки говтикан , қўй ти-кан , эчкисоқол, бўритикан, пахтатикан, қундуз ва бошқалар. Бу, тиканлар одатда, баргнинг учидан ёки четидан чиқиб турган қатгиқ тиканлардан иборат.

11-расм. Кшсиз; 2, 3 — РЬу11апШ$ $рес1о$и$нинг филлокладияли новдалари мураккаб баргларга ўхшайди. Зиркнинг узун новдаларидаги барглар 3—7 бўлакли тиканга айланган. Уларнинг барг эканлиги қўлтиқларида-ги қисқарган новдаларга айланган куртаклари билан аниқ-ланади (10-расм, 1 га қаранг). Шўрхок чўлларда ўсувчи қизил шўра (ЗоНсогша ЬегЬасеа), қумли чўлларда ўсувчи қора сак^овул ва бошқа-ларда барглар редукцияланган, улар бироз кўринадиган бўртмалар шаклида, шунинг учун бу хилдага ўсимликлар афилл (юнон, "а" инкор, йўқликни билдиради, фил-л о н — ўсимлик) ўсимликлар деб айтилади. Бундай ўсим-ликларда фотосинтез вазифасини хлорофиллга бой бўлган бир йиллик новдалар бажаради.

12-расм. Келиб чиқиши ҳар хил бўлган гажаклар: 1, 2, 3—баргдан; 4— 5— новдадан; 1 — вика (У1(ла); 2— бурчоқ (Ьа1Ьуга8); 3 — қовоқ (СисшЪИа реро) (а — бошланғич барг, б-г баргнинг ме-таморфозга учраб гажакка айланиши); 4 — ток (УШ5 утИега) (а-в тўпгулнинг метаморфозга учраб гажакка айланиши); 5 —токнинг симподиал новдасидан гажакларнинг ҳосил бўлиши. Ҳашаротхўр ўсимликлар. Баъзи автотроф ўсимликлар бо-тқоқ ва торфзорларда ўсиб, одатдаги озиқланишдан ташқа-ри азотга бўлган эҳтиёжини ҳашаротлар билан озиқланиш ҳисобидан қондиради. Бу хиддаги ажойиб биологик гуруҳ-лар ҳашаротхўр ўсимликлар деб аталади. Бундай ўсимлик-ларнинг 500 дан ортиқтури мавжуд бўлиб, барча қитъалар-

10-расм. Непентес да тарқалган. Масалан, Шарқий Осиё тропик ва субтропик минтақаларида учрайдиган непентес, Шимолий Америка-нинг Атлантик океан қирғокларидаги ботқоқларда учрай-диган венерина, Жанубий Европа, Жанубий Осиё, Австра-лия, Кавказ, Украина, Белоруссия, Волга сувларида ўсади-ган альдрованда, торфли ботқокдарда учрайдиган росянка ҳашаротхўр ўсимликлар жумласига қиради. Непентеслар (13-расм) баргларйнинг шаклини ўзгар-тиб ўзига хос кўриниш ва хусусиятларга эга: юқори қисми кўзачасимон (қопқоқбарг) ва ранг- барангдир, қуйи қисми япроқсимон шаклда бўлиб, ассим^ляция вазифасини ба-жаради. Кўзачанинг четига шира чиқиб ҳашаротларни ўзига жалб қилади. Кўзачага қўнган ҳашарот "ирпаниб, унинг ичига тушади ва чўкиб ҳазм бўлиб кетади. Кўзача оғзида-ги қопқоқча фақат ичидаги суюқ ширани ёмғирдан сақ-лаш учун хизмат қилади, аммо ^ашаротни тутишда мут-лақо алоқаси бўлмайди. Венерина баргларининг қано1гсимон банди бўлиб, икки бўлакли япроқларнинг четларИда узун-узун тишчалари,

$япроқ бўлакларининг ўртасида эса учтадан сезгир тукчалари бўла-ди. Ҳашарот баргга қўнганда тукчачар ҳара-катланиб бир неча (10— 20) дақиқача баргнинг ҳар иккала бўлаги беки-лади ва ўз ичига ҳаша-ротни қамраб олади. Ҳашарот ҳазм бўлган-дан сўнг барг бўлаклари очилади (14- расм). Росянка барглари безсимон (15-расм, 2,5) бир қанча тукчалар билан қопланган бўлиб, учки қисмидан ёпишқоқ шира чиқаради. Баргга қўнган ҳашарот туклар-ни ҳаракатга келтиради. Натижада ҳашарот бир неча кун давомида эриб ҳазм бўлади, сўнгра тукчалар кўта-рилади ва ҳашарот қолдиқларини шамол учириб юбора-ди. Шундай қилиб, ҳашаротлар билан озиқланиш усули ўсимлик учун қўши\|1ча азот топиш йўлидир. Илдизларнинг метаморфозлари. Илдизлар кўп ҳоллар-да ўзларининг асосий функцияларидан ташқари бошқа махсус вазифаларни ҳам бажариши мумкин. Қўшимча ва-зифаларни бажариш туфайли илдизнинг ташқи кўрини-ши ва ички тузилиши кескин ўзгарса, бундай илдизлар шакли ўзгарган ёки м»етаморфозга учраган илдиз деб айти-лади. Бундай шакл ўзгаришлар ирсий жиҳатдан мустаҳ-камланган бўлиб наслдан-наслга ўтади. Қуйида илдиз шакл ўзгаришларининг асосий хиллари-ни кўриб чиқамиз. Ғамловчи илдизлар одатда қалинлашган ва кучли па-ренхималашган бўлади. Улар ўзида озиқ модцаларнинг жойлашишига қараб швдизмевалилар ва илдиз тугунакли-ларга бўлинади.$

Вегетатив органларнинг ихтисослашуви ва уларнинг биологик аҳамияти

20.09.2019

0

640.5 KB

Похожие