Одам танасининг функционал мустаҳкамлиги ҳақида тушунча - Биология - Рефераты

Одам танасининг функционал мустаҳкамлиги ҳақида тушунча

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

626.673828125 KB

Одам танасининг функционал мустаҳкамлиги ҳақида тушунча Режа: 1. Одам танасининг антропометрик ва масс-инерцион характеристикалари. 2. Одам танасининг функционал системалари

Одам танасининг функционал мустаҳкамлиги ҳақида тушунча Одам танасини турли муҳитларда, турли хатарли факторлардан ҳимоя этиш учун бажариладиган тадбирлар эффективлиги жуда муҳимдир. Бу эффективликка эришиш учун ҳимоя усулининг сифатига талаблар асосланган бўлиши керак. Энг оддий талаб - “жароҳатланиш хавфсизлигини тўла таъминлаш” - лекин бу талаб ҳам кескин ва бошқа томондан ноаниқроқдир. САБАБИ: Техникада, яъни қаттиқ жисмларда мустаҳкамликни таъминлаш учун шундай конкрет талаб қўйиш, одатда, тўғридир. Лекин тирик организм, яъни одам танаси учун бу талабни амалга ошириш бироз тортишувларга олиб келади. Бундай ҳолларда баъзан қарама - қарши талаблар туғилади. Авария ҳолатида учувчи самолётдан катапулpталаниб чиқиб кетиши керак. Бунда жуда қисқа вақтда самолётдан хавфсиз отилиб чиқишни талаб қилинади. Лекин бу ҳолат жуда тез бажарилганда учувчини ҳолатига қараб турлича жуда хафвли зўриқиш - ўта юкланиш ҳосил қилади. Агар бу ҳолат нотўғри ҳисобланса, одам ортиқча зўриқишдан ҳалок бўлиши мумкин. Умуман, механик мустаҳкамлик тушунчасини биомеханикани умумий масалаларига тўғридан-тўғри қўллашда баъзи чегаралар мавжуддир. Бу ерда фақат биообъектни мустаҳкамлигини баҳолашдаги экспериментал қийинчиликлар (яъни одам ёши, функционаллиги ва индивидуаллиги) эмас, балки одам устида бундай текширишларни ўтказиш мумкинлиги, ҳозирги билимлар эса фақат бахтсиз ҳодисалар натижасида тўпланган маълумотлардан иборатдир. Бу ерда яна тирик структуралар ўз-ўзини тиклаш қобилиятини ва бошқа муҳитга мослашишини эътиборга олиш керак.

1.3 – расм. Ўта юкланиш n ва таянч реакциялари Ь ни одамга таъсири. Шундай қилиб, “мустаҳкамлик” термини одамга хавфсизликни таъминлаш бўйича қўйиладиган талабларда механик нуқтаи-назардангина эмас, балки унга қўшимча функционал мустаҳкамлик тушунчасини ҳам қўшиш керакдир. Функционал мустаҳкамлик бўйича қўйиладиган талаблар турли- туманлигидан уч даражада бўлиши мумкин: 1. Функционал мустаҳкамликнинг биринчи даражасига одамни ишлаши учун максимал ишлаш қобилиятидан фойдаланишга қулайликни таъминлашга доир талаблар. 2. Одам экстремал шароитда механик мустаҳкамлигини ва функционал иш фаолиятини таъминлашга доир талаблар иккинчи - функционал мустаҳкамликдир. 3. Эҳтимоллик факторларини эътиборга олиб одам ҳаё-тини сақлаб қолишни хавфсизликни таъминлашга қўйилган учинчи даража функционал мустаҳкамликдир. Одамнинг биомеханик ҳолатига атроф-муҳитни таъсири. Одам, одатда, меҳнат, дам олиш ёки саёҳат вақтида қуруқлик, ҳаво ва сувдан иборат атроф- муҳит, қолаверса техника таъсирида бўлади. Бу таъсир жуда кўп қиррали ваЩта юкланиш таoсири схемаси Щта юкланиш «Бош- чаноы» «Чаноы- бош» «Кщкрак- бел» «Бел- кщкрак» «Ёнбош » +ny -nZ +nX +nZ -ny -nX -nX +nZ -nZ +nZ ny Fг Fг Fг Fг Fг

жуда кўп факторларни ўз ичига олади. Факторларни бир қисми табиат таъсири, қолгани одам фаолияти натижаларидир. Биринчиси (табиий таъсирлар) - гравитация, электро-магнетизм, иссиқлик, ҳаво ва сув ҳаракати, намлик, ер қимирлаш, ёруғлик, ҳид, улpтрабинафша (улғтра-фиолетовқе) ва инфрақизил (инфракраснқе) нурлар, радио ва микротўлқинли нурланишлар ва ионлаштирувчи радиация (космик парвозда). Иккинчиси (сунъий таъсирлар) - механик юк, тезлик, тезланиш, тебраниш (вибрация), зарб, портлаш, оғирлик ку-чини ўзгариши, барометрик босим ва сунъий газли муҳит (космик парвозда, сув остида), электр, иссиқлик, ҳавони тозалиги, хид, ёруғлик, шовқин ва б. Бу таъсирлар одам танасига икки хил қўйилиши мумкин: ҳажмий, яъни бутун тана бўйича таъсир (иссиқлик, босим ва ҳ.к). Сиртдаги таъсир - (яъни сиртдаги кучлар) одам танаси сиртига ташқаридан бериладиган таъсир - зарб кучи, ҳаво ёки суюқлик таъсири. Яна бу таъсирлар икки хил характерда бўлиши мумкин: динамик ва статик. Одам танасининг антропометрик ва масс-инерцион характеристикалари. Антропометрия медицинада, асосан, одамнинг жисмоний ривожланишини ўрганишда кенг қўлланилади. Айниқса, ёш болаларни ўсиши давомида, армияга чақирилувчиларни ва спортчиларни медицина назоратидан ўтказишда антропометрия қўлланилади. Антропометрик маълумотлар саноатда кийимбош, пойабзал, мебел p ўлчамларига стандартлар ишлаб чиқиш, замонавий иш жойини лойиҳалаш ва жиҳозлашда фойдаланилади. Бундан ташқари, антропометрик маълумотлар криминалистика ва суд медицинасида ҳам катта аҳамиятга эгадир. Биомеханикада антропометрия маълумотларини антропометрик характеристи-калар ёки катталиклар деб юритилади.

Антропометрик характеристикалар одам танаси ва унинг сегментларини геометрик ўлчамларини аниқлайди. Бу катталиклар одамнинг ёши, жинси, миллати, касби-корига боғлиқ ҳолда ўзгариб туради. Одатда, атропометрик маълумотларни аниқлашда кўп сонли ўлчов натижалари олинади ва уларнинг ўртачаси қабул қилинади. Олинган натижалар аниқлигини ошириш мақсадида ўртача қиймат (М)га қўшимча статистик тарқоқ бўлган натижаларнинг ўрта квадратик оғиши σ топилиб, ҳисобга олиш билан ўртача қиймат (М) аниқлиги оширилади. Натижаларни статистик тарқоқлиги σ билан характерланади. Масалан: 50% одамлар учун М  1,6 σ . 90% одамларда М  1.65 σ ; 95% - М  1,9 σ . 90% - М  2,58 σ бўлиши мумкин. Антропометрик характеристикалар икки турли бўлади. Одам танасининг ҳаракатланмасдан бир хилда тинч турган ҳолати учун олинган ўлчамлар статик характеристикалар дейилади. Одам танасининг ҳаракатланиш ҳолатини баҳолашга хизмат қилувчи ўлчамлар динамик характеристикалардир. Динамик характеристикалар, одатда, одам ишлаш жойидаги ҳаракатига тегишли қўл етадиган соҳа ўлчамларидир. Бу ўлчамлар биомеханик ва эргономик масалаларни ҳал қилишда, хусусан, антропометрик манекенларни яратишда қўлланилади. 1.4-расмда статик (А) ва динамик (Б) характеристикалар кўрсатилган ва асосий қийматлар 1.5.1., 1.5.2 ва 1.5.3-жадвалларда келтирилган. Хусусан, 1.5.1-жадвалда статик антропометрик катталиклар, 1.5.2-жадвалда танани турли қисмларини ҳаракат амплитудалари ва 1.5.3-жадвалда одамнинг қўл етадиган соҳалари ўлчамлари см ларда келтирилган. Айрим касбда ишловчи одамлар учун иш жойини ва уни жиҳозларини лойиҳалашда қўйиладиган талабларни ишлаб чиқишда антропометрик катталикларни эҳтиборга олиш зарур бўлади. Масалан, учувчи ва космонавтларни медицина кўригидан ўтказишда антропометрик маълумотлар ва масс- инерцион характеристикалар катта аҳамиятга эгадир.

Масс- инерцион характеристикалар, одатда, одам танасининг қисмлари – сегментлари учун қуйидаги формуладан ҳисоблаб топилади У=В 0 +В 1 Х 1 +В 2 Х 2 бу ерда В 0 , В 1 ва В 2 – коэффициентлар бўлиб, математик ёки физик моделлаштириш усуллари орқали топилади. Уларнинг қийматлари эркаклар танаси сегментлари учун 1.5.4 – жадвалда келтирилган. Х 1 – тана массаси, Х 2 – тана узунлиги 1.4 – расм. Одам танаси статик (А) ва динамик-қўл етадиган соҳалар (Б) характеристикалари.

1.5.1 – жадвал Тана ҳолати 1.4 А- расмдаги тартиб рақами Катталиклар Миқдори, см Эркак Аёл М  М  Тик турган холат 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. 9. 10. 11. 12. Тана узунлиги Юқорига қўл чўзилган холда тана узунлиги Елка кенглиги Олдинга узатилган қўл узунлиги Ён томонларга чўзилган қўл узунлиги Елка узунлиги Оёқ узунлиги Сон узунлиги Оғиз нуқтаси баландлиги Кўз баландлиги Елка нуқталари баландлиги Кафт нуқталари баландлиги 167,8 213,8 44,6 64,2 62,22 32,7 90,1 - 151,3 155,9 137,3 51,3 5,8 8,4 2,2 3,3 3,3 1,7 4,3 - 5,6 5,8 5,5 3,5 156,7 198,1 41,8 59,3 56,8 30,2 83,5 - 142,2 145,8 128,1 48,3 5,7 7,6 2,4 3,1 3,0 1,6 4,1 - 5,5 5,5 5,2 3,6

Ўтирган ҳолат 13. 14. 15. 16. 17. 18. 19. 20. 21. 22. 23. 24. Тана узунлиги Полдан кўз баландлиги Полдан елка баландлиги Полдан тирсак баландлиги Полдан тизза баландлиги Ўтирган тана баландлиги Ўтирган кўз баландлиги Ўтирган елка баландлиги Ўтирган тирсак баландлиги Билак узунлиги Чўзилган оёқ узунлиги Сон узунлиги 130,9 118,0 100,8 65,4 50,6 88,7 76,9 58,6 23,2 36,4 104,2 59,0 4,3 4,3 4,2 3,3 2,4 3,1 3,0 2,7 2,5 2,0 4,8 2,7 121,1 109,5 92,8 60,5 46,7 84,1 72,5 56,0 23,5 33,4 98,3 56,8 4,5 4,2 4,1 3,5 2,7 3,0 2,8 2,7 2,5 1,8 4,7 2,8

1.5.2 – жадвал Тана қисми Харакат таснифи Амплитуда, град Ўртача Тарқоқ 20% Қўл Юқорига ҳаракат - ёзиш Пастга ҳаракат – букиш Ёнга ҳаракат – чўзиш Ички томонга ҳаракат-йиғиш 85 53 40 35 50-110 31-88 22-59 20-54 Бош Орқага оғиш Олдинга оғиш Ўнгга оғиш Чапга оғиш Ўнгга буриш Чапга буриш 60 44 40 72 73 72 34-85 25-70 24-60 26-62 53-86 55-86 Оёқ Юқорига ҳаракат - ёзиш Пастга ҳаракат - букиш Ёнга ҳаракат - чўзиш Ички томонга ҳаракат – йиғиш 27 39 35 33 14-39 27-53 22-56 20-48

1.5.3 – жадвал 1,4 Б - расмдаги тартиб рақам Вертикал текислик Горизонтал p текислик Эркаклар Аёллар Эркаклар Аёллар 1 155 140 155 137 2 135 110 135 110 3 80 73 72 66 4 50 43 24 20 5 70 63 24 20 6 140 126 33,5 30 7 77 68 55 48 8 80 72 – – 1.5 – расм. Одам танасининг масса – инерцион характеристикалари: А – асосий сегментларни инерция моментлари; Б – сегментларга бўлиниши: 1-

сегментлар чегараларини ва уларнинг бўйлама ўқларидаги масса марказлари координаталарини аниқловчи антропометрик нуқталар (узунлиги фоизларда кўрсатилган); 2-сегментларнинг нисбий массалари. 1.5.4 - жадвал Сегмент номи В 0 В 1 В 2 Сегмент массаси, кг Оёқ панжаси -0,8240 0,00770 0,00730 Болдир -1,5920 0,03620 0,01210 Сон -2,6490 0,14630 0,01370 Қўл панжаси -0,1165 0,00360 0,00175 Билак 0,3185 0,01445 -0,0114 Елка 0,2500 0,02012 -0,00270 Бош 1,2960 0,01710 0,01430 Тананинг юқори қисми 8,2144 0,18620 -0,05840 Тананинг ўрта қисми 7,1810 0,22340 -0,06630 Тананинг қуйи қисми -7,4980 0,09760 0,04896 Сегментнинг бўйлама ўқи бўйича масса маркази ҳолати, см Оёқ панжаси 3,767 0,0650 0,0330 Болдир 6,050 -0,0390 0,1420 Сон -2,420 0,0380 0,1350 Қўл панжаси 4,110 0,0260 0,0330 Билак 0,192 -0,0280 0,0930 Елка 1,670 0,0300 0,0540 Бош 8,357 -0,0025 0,0230 Тананинг юқори қисми 3,320 0,0076 0,0470 Тананинг ўрта қисми 1,398 0,0058 0,0450 Тананинг қуйи қисми 1,182 0,0180 0,0434 Саггитал p ўққа нисбатан бош марказий инерция моменти, кг см 2 Оёқ панжаси -100 0,480 0,626 Болдир -1105 4,590 6,630 Сон -3557 31,70 18,610 Қўл панжаси -19,5 0,170 0,116 Билак -64 0,950 0,340 Елка -250,7 1,560 1,512 Бош -78 1,171 1,519 Тананинг юқори қисми 81,2 36,730 -5,970 Тананинг ўрта қисми 618,5 39,800 -12,870

Тананинг қуйи қисми -1568 12,000 7,741 Фронтал p ўқига нисбатан бош инерция моментлари, кг  см 2 Оёқ панжаси -97,09 0,414 0,614 Болдир -1152 4,594 6,815 Сон -3690 32,020 19,240 Қўл панжаси -13,68 0,698 0,092 Билак -69,70 0,855 0,376 Елка -232 1,525 1,343 Бош -112 1,430 1,730 Тананинг юқори қисми 367 18,300 -5,730 Тананинг ўрта қисми 267 26,700 -8,000 Тананинг қуйи қисми -934 11,800 3,440 Бўйлама ўқга нисбатан бош инерция моментлари Оёқ панжаси -15,48 0,1440 0,0880 Болдир -70,50 1,1360 0,3000 Сон -13,50 11,3000 -2,2800 Қўл панжаси -6,26 0,0762 0,0347 Билак 5,66 0,3060 -0,0880 Елка -16,90 0,6620 0,0435 Бош 61,60 1,7200 0,0814 Тананинг юқори қисми 561 36,0300 -9,9800 Тананинг ўрта қисми 1501 43,1400 -19,8000 Тананинг қуйи қисми -775 14,7000 1,6850 Одам танасининг функционал системалари Одамнинг танасида ҳаракатни таъминлайдиган бир қатор функционал системалар мавжуд. Яъни таянч-ҳаракат, нафас олиш, юрак томир ва нерв системалари энг муҳим системалар ҳисобланади. Таянч-ҳаракат системаси скелет ва мускуллардан иборат бўлиб, асосан одам танасига таянч, ҳимоя ва ҳаракат функциялари билан хизмат қилади.

1.6-расм. Одам организмидаги қон айланиш ва газ алмашинуви схемаси (босимлар мм. симоб устунида келтирилган). Нафас олиш ва қон айланиш системалари ўзаро узвий боғлангандир. Ўпка ва нафас йўллари юрак ва қон томирлари ўзаро туташиб бир бутун мажмуани ҳосил қилади. Юрак- тўртта қоринчадан иборат мураккаб тузилишдаги системадир. Мускуллар ёрдамида даврий равишда қоринчалардаги қон ҳаракатга келади ва бутун қон айланиш системасига тарқалади. Юрак-қон томир системаси ҳақида 4-бобда тўлароқ маълумот келтирилади. Одамда нафас олиш жараёни учта фазада кечади, яъни ташқи нафас (ўпкада газ алмашинуви), қоннинг газларни ташиб келиши ва ички нафас (тўқималарда газ алмаши-нуви). Булар ҳақида 5-бобда тўла маълумот келтирилади. Нерв системаси одам-нинг бутун орган ва система-лари фаолиятини бошқариб организмни бир бутун ҳолда ташқи муҳит билан боғлаб турувчи система. Нерв системаси марка-зий (Бош ва орқа мия) ва периферик нерв система-лари (бош ва орқа мия нервлари, ҳамда нерв тугун-лари) дан иборат. Нерв сис-темаси шартли равишда икки қисмга:юрак Щпк а Тщыималар ва органларБошдан ва юыори ъаракат Бошга ва юыори ъаракат органлари Артериядаг и ыонВенадаги ыон 1.7-расм. Одамнинг нерв системаси.1-бош миянинг катта ярим шари: 2 – 3 орыа мия; 4 – нерв толалари

соматик ва вегетатив нерв системаларига бўлина-ди. Соматик нерв системаси (Сома - тана), асосан, органи-змни ташқи муҳит билан боғлайди. Ташқи таъсирларни сезувчи нерв толалари орқали скелет мускуллари ишини бошқариб туради. Фазода ҳаракат қилиш ва сезиш ҳайвон организмига хос булганлиги учун соматик нерв системаси «анимал» (анимал – ҳайвон) нерв системаси деб аталади. Вегетатив нерв системаси, асосан, «ички фаолият»ни, яъни моддалар алмашинуви, қон айланиши, организмга кераксиз чиқиндиларни чиқариб ташлаш ва кўпайишни бошқариб туради. Бу жараён ўсимликларда бўладиган жараёнларга яқин жараёндир, шунинг учун вегетатив нерв системаси дейилади («вегетатио» - ўсимлик). Биологик объектларнинг ўзига хос томонлари. Биоматериалларнинг муҳим томони, уларнинг турличалиги, яъни турли даражадаги тузилишлари ҳар хилдир (ҳужайра, тўқима, аъзо ва ҳ.к.). Биотузилмаларнинг ташқи ва ички тузилишини мураккаблиги, уларни тажриба ёрдамида ўрганишда ва аналитик ифодалашда қийинчилик туғдиради. Уларнинг материали бир жинсли эмас, металларга нисбатан анизатроплилик хусусияти юқорироқдир. Биоматериаллар деформацияси чизиқсиз характерга эгадир. Механик хоссалари уларнинг кучланиш ва де-формацияланиш ҳолатларига ва ташқи юк ўзгаришига боғлиқ. Биоматериаллар ташқи юк таъсирига мослашиш (адаптация) хусусиятига эгадир. Шуни таъкидлаш лозимки, бундай ҳолда масалани физик томонини ёритишда Гукнинг чизиқли қонунидан фойдаланиб бўлмайди. Биоматериаллар кучланиш-деформацияланиш ҳолатлари ни ифодалашда мураккаб математик аппаратдан фойдалани-лади. Бу математик аппаратлар тензорлар алгебраси, математик моделлаштириш, сонли усуллар, хусусан, чекли элементлар усулини киритиш мумкин.

Эластиклик назариясининг асосий тенгламалари. Биоматериаллар мустаҳкамлигини ўрганишда аввал уларни кучланиш- деформацияланиш ҳолатини математик ифодалаб ёзиш муҳимдир. Одатда деформацияланувчи қаттиқ жисмлар механикаси да ўрганилувчи мураккаб ва турлича кўринишдаги жисмларни оддий кўринишларга келтириб олинади, яъни стержен, пластинка ва оболочка кўринишига келтирилади. Масалан, узун суяклар стерженлар назарияси бўйича, қон томирлари оболочкаларнинг классик назарияси бўйича ҳисобланади. Сонли усулларни (масалан: чекли элементлар усули) қўллаш билан мураккаб кўринишдаги биоконст-рукциялар ҳисобланади. Биоконструкциялардаги кучланишларни аниқлаш бўйи-ча кўпчилик масалалар чизиқли эластиклик назарияси усул-лари ёрдамида ечилади. Биоматериалларни чизиқли моделлари учун тенгламалар системасини ёзишда қуйидаги чекланишларга асосланилади: а) мувозанатлик шартлари деформацияланмаган ҳолат учун тузилади; б) кўчиш ва деформациялар кичик; в) кучланиш ва нисбий деформация орасидаги боғланиш чизиқли. Эластиклик назариясининг тенгламалар системаси қуйидаги учта гуруҳга бўлинади: - мувозанатлик тенгламалари (кучланиш билан сиртдаги ёки ҳажмий кучлар орасидаги боғланишлар); - геометрик тенгламалар (кўчишлар билан нисбий деформациялар орасидаги боғланиш); - аниқловчи тенгламалар (кучланишлар ва нисбий деформациялар орасидаги боғланишлар).

Жисм нуқтасидаги кучланиш ҳолати қуйидаги симметрик тензор билан            ij ji          11 12 13 21 22 23 31 32 33          11 12 13 21 22 23 31 32 33         (1.1) Мувозанатлик тенгламалари:   ij ik ji kl 1   , ёки ℓij=cos (xi1,xj) , (, ,,) ij123 (1.2) Ташқи куч таъсирида жисм нуқталари ҳолати ўзгаради, яъни кўчади. Кўчишлар ўқлар бўйича вектор кўринишида ифодаланади:     u u u ut  1 2 3, , ёки ⃗u,⃗v,⃗w Жисм нуқтаси атрофида деформацияланганлик ҳолати қуйидаги симметрик тензор билан ифодаланади:           ij               11 12 13 21 22 23 31 32 331 2 1 2 1 2 1 2 1 2 1 2 (1.3) Изотроп материаллар учун тензорлар билан ифодаланган геометрик тенгламалар: εij= 1 2( ∂Ui ∂Xj + ∂Uj ∂Xi) ( , , , )i j  1 2 3 (1.4) Аниқловчи тенгламалар (умумлашган Гук қонуни): σ ij= Aijrl ekl (i,j=1,2,3 ) (1.5) εij= aijkl σkl (1.6) бу ерда: Aijkl - материалларни эластиклик доимийлари (бикрлик) матрицаси; aijkl -материални эластиклик доимийлари (деформацияга мойилликлар) матрицаси. Ушбу эластиклик доимийларини сони 81 та бўлиб, уларнинг сони i ва j индекслар симметриклигини эътиборга олинса 36 тага қисқаради.

У ҳолдаσij= Aijεi ёки ε i j = a ij σ i (1.7) бу ерда A ij - эластиклик доимийлари матрицаси aij - мойилликлар матрицаси. Биоматериаллар, одатда, ортотроп ёки трансверсалp-изотроп деб қаралади. У ҳолда ортотроп биоматериаллар учун аниқловчи тенг-ламалар ε1=a11σ1+a12σ2+a13σ3; ε4=a44σ4; ε2=a12σ1+a22σ2+a23σ3;ε5=a55σ5; ε3=a13σ1+a32σ2+a33σ3;ε6=a66σ6;. (1.8) Трансверсалp-изотроп материаллар учун эса аниқловчи тенгламалар қуйидагичадир: ε1=a11σ1+a12σ2+a13σ3;ε4=a44σ4; ε2=a12σ1+a11σ2+a23σ3;ε5=a44σ5; ε3=a13σ1+a23σ2+a33σ3;ε6=2(a 11−a12)σ6. (1.9) Шундай қилиб, эластиклик назариясининг ҳажмий маса-лалари 15 та номаълуми бўлган (6 та кучланиш, 6 та дефор-мация ва 3та кўчишлар), 15 тенгламадан иборат система таш-кил этади.

Адабиётлар: 1. Регирер С.А. Лекции по биомеханике - М., МГУ, 1980, 144 с. 2. Вопрос прочности в биомеханике/Образцов И.Ф., Кнетс И.В. и др. М., Весшая школа, 1988, 388 с. 3. Бранков Г. Основ биомеханики - М., Мир 1981, 254с. 4. Механика кровообраўения/ Каро К. и др. - М., Мир, 1981. 5. Левтов В.А., Регирер С.А., Шадрина Н.Х. - Реология крови - М., Медицина, 1981.

Похожие

Биомеханика фани ва унинг ривожланиши

Одам ва ҳайвон вируслари оилаларининг тавсифи

Геоэкология хакида тушунча

Анатомия, физиологиянинг текшириш усуллари ва киска тарихи

Микроорганизмлар, уларнинг классификацияси, морфолигияси, тузилиши ва кўпайиши