Микроорганизмлар, уларнинг классификацияси, морфолигияси, тузилиши ва кўпайиши - Биология - Рефераты

Микроорганизмлар, уларнинг классификацияси, морфолигияси, тузилиши ва кўпайиши

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

101 KB

Микроорганизмлар , уларнинг классификацияси, морфолигияси , тузилиши ва кўпайиши Режа: 1. Микроорганизмларнинг органик оламдаги ўрни 2. Бактериялар ва уларнинг систематикаси 3. Замбуруглар ҳақида тушунча. 4. Вируслар ҳақида тушунча 5. Хулосалар .

Микроорганизмларни органик оламдаги ўрни. Микроорганизмларни органик оламдаги ўрни биз билан ва билмаган ҳолда жуда каттадир. Чунки микроорганизмлар хилма-хил бўлиб баъзилари ўсимлик оламига тааллуқли бўлса, иккинчи бир хиллари ҳайвонот ва инсониятга тааллуқлидир. Аммо, микроорганизмларнинг атмосферадаги, сувда, тупроқда, ернинг чуқур қатламларида ҳам тарқалганлигини, уларнинг бутун органик ва анорганик дунё билан муносабати жуда мураккаблигини ҳисобга олинса унинг органик ва анорганик оламдаги ўрни катталигини биламиз. Кўпчилик микроорганизмлар бири ҳужайралик бўлиб фақат микроскоп ёрдамида кўриш мумкин. Микроорганизмлар ичида могор замбуруглари, ачиткилар ва содда ҳайвонлар анча яхши ўрганилган бўлиб, улар унча ташвиш тугдирмайди. Аммо, бактерияларнинг ўрни ҳалигача ҳам аниқ эмас, уларнинг баъзиларини бир ҳужайрали сув ўтларига ўхшатиш мумкин, лекин хлорофилл йўқ, микроскопик замбуруг ўхшатилса улардан ҳам фарқи катта, (асосан ҳаракатчанликда ва тана такомиллашувида, ахир кўпчилик замбуруглар мицелларга эга, бактерияларда йўқ ва х.зо). Шунинг учун ҳам бактериялар билан бошқа органимзлар ўртасидаги келиб чиқишдаги богланиш ханузгача тўлиқ ўрганилмаган, аммо уларнинг органик оламдаги ўрни каттадир. Бактериялар ва уларнинг систематикаси. Бактериялар ташқи кўриниши ҳам хар хилдир. Уларни шарсимон, таёқчасимон ва эгилган (буралган) шаклларга ажратилган. Шарсимон шакллардаги бактериялар ҳам хар хил бўладилар ва ҳар хил номланадилар. Агар битта шардан иборат бўлса, монококки, иккита шарлиги диплоккокки, тўртта шарлиги тетрококки, кўп шарлиги, аммо мунчоқсимон тузилганлари стрептококки, агар ҳужайралар бўлиниши 3та перендикуляр томонга бўлса сарцина деб номланадилар. Ҳар хил йўналишда, узум шингилини эслатувчи кўринишда бўлиши ва кўринишда бўлганларини стафилокка деб номланади. Шарсимон бактериялардан

спора ҳосил қилмайдиганларни бациллар дейилади. Буралган шакллардаги бактериялар спириллалардир. Верглсимон, озгина буралган шаклдаги бактерияларни вибрионал дейилади. Ён ўсимтаси мавжуд бўлган узун таёқча ва ипсимон бактерияларни микобактериялар гуруҳига бирлаштирилган. Кўп ҳужайрали ипсимон ва шилимшиқ ва шилимшиқ бактерияларни миксобактериялар дейилади. Бактериялар шаклига қараб ҳар хил катталикда бўладилар. Шарсимонларнинг диаметри 1-2 микрон цилиндрсимонларининг узунлиги 1-4 микрон, эни 0,5-1 микрон бўлса, олтингугурт бактерияларнинг узунлиги 50 микронгача боради. Бактерияларнинг хилма-хиллиги ва кўплиги учун уларни ўрганишда маълум яқин белгиларга қараб классификациялангандир. Бундай белгиларга а) морфологик белгилар: б) культурада намоён бўлган белгилари: в) физиологик белгилари киради. Бактерияларни бир системага солишда кўп фикрлар бўлган. Н.А . Красильников бактерияларни хилма-хил группалардан иборат деб ҳисобланган ва 4та группага ажратган. 1. Актиномицетлар. 2.Бактериялар; 3.миксобактериялар; 4.Спирохеталар. Аммо, Леймон ва Неймонлар ҳамма бактериялар ва актиномицетларни Шизомицетлар деган битта синфга киритиб, иккита таркибга ажратадилар. Леймон ва Неймонлар систематикасида бактерияларни оилага бўлишда спора ҳосил қилиш-қилмаслиги ташқи шаклга эътибор берадилар, турларга бўлишда физиологик ва культурада ҳосил бўлиши белгиларини асосо қилиб оладилар. Биз кўпчилик мунозалари нарсаларга тўхталиб ўтирмасдан Леймон ва Неймон томонидан тузилган содда систематикага тўхталиб ўтамиз холос. А.Шизомицетлар тартиби. Бу тартибга қаттиқ пўстли ва бўлувчи тўсиқ ҳосил қилиб бўлиниб кўпаювчи барча ҳақиқий бактериялар киритилган. Бу тартиб 6та оилага бўлинади. 1. Коккилар оиласи (стрептококкилар, сарциналар, микрококкилар авлодига бўлинган). II . Бактериялар оиласи; III .Ипсимон бактериялар оиласи

(ўз ичига 5-авлодни бирлаштирган); IV .Спираллалар оиласи (2 авлодга ажратилган). V . Спирохеталар оиласи. VI . Бациллалар оиласи. Б. Миксобактериялар тартиби . Миксобактериялар оиласи ва унга мансуб авлод бу тартибга киритилган. В. Актиномицетлар тартиби. 1.Актиномицетлар оиласи (2 авлодга ажратилган) II . Микромоноспоралар оиласи; III .Миксобактериялар оиласи (2 авлодга ажратилган). Замбуруглар тўгрисида тушунча. Тупроқдаги микроорганизмлар вакилларидан яна биттаси замбуруглардир. Булар ҳам тупроқдаги турли минерал ва органик моддаларнинг ўзгаришида фаол қатнашадилар. Буларга могор замбуруглари, микориза замбуруглари, тушушлар (ачитқилар) кирадилар. Шунингдек тупроқдаги содда ҳайвонлар, сув ўтлари ҳам аҳамиятлидирлар. Замбуруглар кўпчилиги гиф деб аталувчи шохланган ип шаклида ўсадилар. Булар замбуруг мицелийсини (танасини) ҳосил қиладилар. Баъзи замбуруглар гифлари қисқа хжайраларга (оидия) бўлиниши ва шу ҳисобига кўпайиши мумкин. Ачитқида шундай вазифани куртакланувчи мицелла бажаради. Замбуругдарни бир қанча морфологик ва физиологик белгиларига қараб 6 синфга бўлинган. 1. Хитридиомицитлар 2. Оомицетлар 3. Зигомицетлар 4. Базидиямицетлар 5. Халтачали замбуруглар 6. Такомиллашмаган замбуруглар Вируслар ҳақида тушунча. Вируслар – ультрамикроскопик, фақат ҳужайра ичида кўпайишига мослашган, облигат микроорганизмлар бўлиб ўсимлик, ҳайвон, инсон ҳатто содда ҳайвонлар ва бошқа микроорганизмларда ҳам касаллик қўзгатадилар. Вирусларни 1892 йилда Д.И.Ивановский очган. Вируслар бактериологик фильтрдан ҳам ўтади,

ҳужайравий тзилишига эга эмас, ўсишга ва бинар бўлинишига қобилиятсиз, махсус модда алмашинуви системасига эга эмас, фақатгина битта нуклеин кислота РНК ёки ДНК бор холос. Вируслар ҳам таёқчасимон, ипсимон, сферик, кубсимон, тўгнагич шаклида бўлиши мумкин. Микроорганизмларнинг химиявий таркиби. ҳам юксак ўсимликлар ва ҳайвонларнинг ҳужайралари каби 75-85% сув (ҳайвонларда 65-70% бўлади) 15-25% ҳужайранинг умумий огирлиги ҳисобидан қуруқ моддалардан иборат бўлади. Микроблар ҳужайрасида органоген элементлар углерод, азот, кислород ва водород 90-97% ташкил этади. Куруқ моддасининг асосий қисми 80% га яқин микроблар ҳужайрасида оқсилларга тўгри келади. Углеводлар кўпроқ полисахаридлар учрайди. Липидлар протоплазма юзасида ва асосан ҳужайра пустида учрайди. Тузилишига келсак прокариот (бактериялар, кўк-яшил сув ўтлари,) актиномицитлар ва х.к) микроорганизмларда шаклланган ядро (магиз) йўқ. Бактериялар прокариотларга мансуб бўлса ҳам ядроси такомиллашган эукариотлар ҳужайралари сингари мураккаб тузилишига эгадирлар. Бактериялар ҳужайра пўсти рангсиз, углевод, пектин, липоид ва хитин моддаларидан ташкил топган бўлади. Ҳужайрадан ҳужайра пўсти орқали мухитга цитоплазматик ўсимталар чиқади. Бу ўсимталар хивчинлар дейилади. Ҳужайра пусти устида ипсимон ингичка ва узунлиги 0,3-0,4 мм келадиган ўсимталар (ПИЛИ) цитоплазма мембраналарида жойлашади. Пилилар муҳитдаги буюмлар ва бошқа ҳужайраларга ёпишиб туриш вазифасини бажарибгина қолмасдан баъзилари жинсий орган ролини бажаришда ҳам иштирок этади. Цитоплазма майда донали, рангсиз, ярим суюқ модда бўлиб, унинг 80% сув 20% органик ва анорганик моддаларга тўгри келади. Улар асосан хивчинлари ёрдамида харакатланадилар. Айрим микроорганизмларда (спирохета ва спириллалар) хивчинлар бўлмаганлиги учун силжиб, сиргалиб (илонга ўхшаш) харакатланадилар. Хамиртруш замбуруги бир жойдан иккинчи жойга силжимайди, бир жойда харакатланиб турадилар.

Бактериялар кўпайишига келсак асосан оддий бўлиниш йўли билан кўпаядилар. Агар ҳужайра тенг иккига бўлинса изоморф бўлиниши янги ҳужайраларнинг бири катта иккинчиси кичик бўлиб қолса гетероморф бўлиниш деб аталади. Баъзи бактериялар жинсий йўл билан кўпаядилар. Бунда иккита етилган ҳужайра қўшилади, буни конъюгация дейилади. Ҳужайралар ичида ҳосил бўлган конидиялардан бўшаб чиққан бактериянинг янги ҳужайралари етилади. Микроблар жуда тез кўпаяди. Бактерия ҳужайраси ҳар 20-30 минутда бўлиниши мумкин. Битта бактериал ҳужайра 5 соатда 1024 ҳужайра, 10 сотада 10485576 ҳужайра, 20 соатда 1099 млд 511,6 млн ҳужайра ҳосил қилиш огирлиги 80 мг га етиши, 25 соатда 82 грамм, 30 соатда 89,2 кг, 40 соатдан кейин эса 18841,6 тоннагача кўпайишлиги ҳисобла чиқилган. Замбуруглар кўпайишига келсак улар вегетатив, жинсий ва жинссиз кўпайишига мослашгандирлар. Микроорганизмларда ирсий белгиларни эукариот ҳужайраларда ядро, прокариот ҳужайраларда нуклеотидлар сақлайдилар ва наслга ўтказадилар. Бактериялар ДНКси узун иккита полимер занжирдан иборат полинуклетоид бўлиб, нуклеотидлар мономерларидан ташкил топади. Бактерия ҳужайраси ДНКси ипсиомн бўлади ва шу ипни бактерия хромосомаси дейилади, ўзида генларни ушлайди. Ага шу генлар ёрдамида ирсий информациялар наслдан наслга ўтказилади. Бактериялар турлари ва ўлчамлари. Прокариотлар -тубан даражали протисталардир. Бактериялар ва кўк-яшил сув ўтлари шулар жумласига киради. Булар ҳужайрасининг тузилиши жиҳатидан барча тирик организмлардан кескин фарқ қилади. Дифференциалланган ядроси бўлмайди. ДНК цитоплазмага ботган ҳолда эркин ётади. Цитоплазманинг эндоплазматик тўр ёрдамида «бўлимларга» бўлиниши суст ифодаланган. Митохондрийлар ва хлоропластлар бўлмайди. Прокариотнинг ҳаракат органлари (хивчинлари) эукариотлардагига қараганда бошқача тузилган.

Прокариотларнинг ҳужайра деворида гликопротеидлар топилганки, булар эукариотлар ҳужайраларининг таркибида топилган эмас. Бактериялар хлорофилдан махрум бир ҳужайрали организмлардир. «Бактерия» лотинча сўз бўлиб, таёқча маъносини билдиради. Бактериялар одам ва ҳайвонларнинг касалланишларига сабабчилар орасида катта ўрин тутади. Бактериялар ҳужайрасининг шаклига қараб тўрта асосий: 1) шасимон бактериялар- кокклар ; 2) таёқчасимон ёки цилиндрсимон- бациллалар ; 3) букилган ва спирал шаклида буралган бактериялар- вибрион ва спириллалар ; 4) хломибактерияга бўлинади. Кокклар (лотинча coccus -дон, мевадони деган сўздан олинган) бўлинганидан кейин ҳужайраларнинг жойлашишига қараб бир-биридан фарқ қилади. Монококклар (моно-грекча сўз бўлиб, якка маъносини билдиради) бўлингандан кейин ҳар қайсиси алоҳида жойлашади. Диплококклар (ди- грекча икки, жуфт) бир текисликда бўлинади ва жуфт-жуфт бўлиб жойлашади. Кокклар бўлинганидан кейин бир-биридан ажралиб кетмасдан занжирча ҳосил қиладиган бўлса, буларга стрептококклар дейилади. Мана шу коккларнинг ҳаммаси фақат бир текисликда бўлинади. Бир-бирига икки текисликда бўлинганида тўртта коккдан иборат тетрококклар , бир-бирига тик учта теккисликда бўлинганида эса кубикчалар кўринишидаги 8-16 ҳужайрадан ташкил топган сарциналар (лотинча sarcio -боғламоқ деган сўздан олинган) ҳосил бўлади. Бўлиниши муайян тартиб билан бормайдиган бўлса, у вақтда кокклар биргаликда қолаверади ва узум бошига ўхшаб кетадиган тўпламлар ҳосил қилади, стафилококклар деб шуларни айтилади. Коккларнинг катталиги 1-1,5 мкм га боради. Кокклар орасида одамда учрайдиган хар хил касалликларнинг қўзғатувчилари бор: диплококклар, яъни пневмококклар, менингококклар ва гонококклар тегишлича ўпка яллиғланиши, менингит ва сўзакка сабаб бўлади. Стафилококклар билан стрептококклар одам ва ҳайвонларнинг ҳар хил йирингли касалликларини

келтириб чиқаради. Кокклар ҳамиша қатъиян шар шаклида бўлавермайди, баъзан уларнинг бир томони ботиқ ёки аксинча бир мунча чўзиқроқ бўлади. Таёқчасимон бактериялар (юнонча bacteria -таёқча) цилиндирсимон шаклда бўлиб, одатда якка-якка, лекин баъзан жуфт-жуфт (диплобактерия) жойлашади. Таёқчалар тўғри, сал букилган ёки дуксимон бўлиши мумкин, уларнинг катталиги 1-5х0,5-1 мкм га боради. Спора ҳосил қилмайдиган таёқчалар бактериялар деб аталса, спора ҳосил қиладиганлари бациллалар (аэроб) ва клостридиялар (анаэроб) деб аталади. Бактерияларнинг бурама шакллари бир неча ўрамдан ташкил топган спирал кўринишида бўлди. Буларнинг орасида битта ўрамли бўладиган вибрионал ва 2-3 та ўрамли бўладиган спираллар тафовут қилинади. Вибрионлар вергулга ўхшаб кетадиган сал букик ҳужайралар бўлиб, узунлиги 1-3 мкм келади, ҳужайранинг учида жойлашган хивчини туфайли жуда ҳаракатчан бўлади. Вибрионлар ўртасида вабо қўзғатувчиси ҳаммадан катта аҳамиятга эга. Спираллар - оқава ифлос сувларда, чириб ётган ташландиқ нарсаларда яшовчи безарар микроорганизмлардир. Фақат spirillium minus одамда каламуш тишлашидан пайдо бўладиган касаллик -содокуни пайдо қилади. Спирохеталарга жуда кўп майда, узун ва ингичка бурмали бактериялар киради. Хламидобактерияларда одам ва ҳайвонларда касаллик қўзғатадиган микроблар бўлмайди. Уларга тиниқ сув омборларида яшайдиган олтингугурт ва темир бактериялари киради. Ташқи омиллар (ҳароратнинг ўзгариши, овқатланиш шароити) таъсири билан бактерияларнинг шакл ва катталиги ўзгариши мумкин. Масалан, вибрионлар баъзан узун ип ёки шар шаклини олади, таёқчалар эса шу қадар калта тортадики кокка ўхшаб қолади. Бактерияларнинг одатдаги кўринишини

ўзгартириши, шу билан бирга кўпинча ажойиб тарзда ўзгара олиш хусусияти полиморфизм ходисаси деб таърифланади. Бактерия ҳужайрасининг тузилиши. Бактерия ҳужайраси ҳужайра девори, цитоплазматик мембрана ва цитоплазмадан иборат. Цитоплазмаси ҳужайра ядроси, киритма, капсула ва хивчинлардан тузилган. Бактерия қобиғи анча зич ва пластик тузилмадир, шунинг учун у одатдаги шаклини сақлаб туради. У уч қаватдан тузилган, цитоплазмага бевосита туташган цитоплазматик мемрана, ҳужайра девори ва ташқи шилимшиқ қаватдан иборат. Бактерия ҳужайрасининг девори мураккаб структурага эга бўлиб, икки хил қисмдан тузилган. Матрикс деган суюқликка ботиб турадиган микрофибриллалари тури ҳужайра деворига пишиқлик ва қаттиқлик беради. Микрофибриллалар гликопептидлардир. Микрофибриллалар ботиб турадиган матриксдан полисахаридлар топилган, баъзи бактерияларда эса матрикс моддасининг 60% қисми тейхоат кислоталаридан ташкил топган. Ҳужайра деворининг қалинлиги 10-20 нм. Ҳужайра девори таркибидаги муриен миқдори ва бошқа қўшимча моддаларнинг таркибига кўра барча бактериялар икки гуруҳга бўлинади: 1.Граммусбат бактерияларининг ҳужайра деворлари ҳаммадан содда тузилишга эга. Уларда 95% гача гликопептидлар, 2,5% липидлар, полисахаридлар ва тейхоат кислоталар бўлади. 2.Граманфий бактерияларнинг ҳужайра девори 3 қаватли бўлиб, кимёвий тузилиши жиҳатидан кескин фарқ қилади. Унда атига 5-10% глепептидлар, 25% гача липидлар, оқсил ва полисахаридлар бўлади. Унинг ички қавати глипопетидлар бўлиб, булар зич тахланмаган сербар қатламнинг устида учинчи қатлам-гликополисахаридлар қатлами жойлашган. Ҳужайра девори моддаларни танлаб ўтказиш хусусиятига эга бўлгани учун турли моддаларини ҳужайра ичига ўтиб туришини ва алмашинув маҳсулотларнинг ташқаришга чиқиб олишини таъминлайди. Сув, глюкоза, аминокислоталар молекулалари, унча катта бўлмайдиган ёғ кислоталари

ҳужайра девори орқали осон ўтади. Ҳужайра деворининг шундоққина тагида унга зич бўлиб ётадиган цитоплазматик мамбрана жойлашган. Ҳужайраларга бирон-бир йўл билан таъсир кўрсатилганда, масалан бактериялар натрий хлориднинг гипертоник эритмасига туширилганда мембрана ҳужайра деворидан ажралиши ва яхши кўринадиган бўлиб қолиши мумкин. Ҳужайра ҳаётида цитоплазматик мембрананинг аҳамияти жуда катта. У гўё осмотик тўғон вазифасини бажариб, ҳужайра ичида озиқ моддаларни концентрлайди ва алмашинув маҳсулотларининг чиқариб ташлашини осонлаштиради. Цитоплазматик мембрана ҳужайранинг баъзи таркибий қисмларининг биологик йўл билан синтезланадиган жой бўлиб, бактерияларнинг бўлиниши процессларида иштирок этади. Цитоплазматик мембрана жуда юпқа, қалинлиги кўпи билан 10 нм .га боради. У уч қаватдан: икки қават оқсил молекулалари ва булар орасида жойлашган фосфолипидлардан иборат. Бактериялар эндоспоралари. Баъзи бактериялар ноқулай яшаш шароитига тушиб қолганидан танасининг ичида спора ҳосил қилади. Спора қуритишга, юқори температуралар, кимёвий ва дезинфекцияловчи моддалар таъсирига жуда чидамли бўлади. Спора ҳосил қилиш асосан таёқчасимон формалар - бацилалар ва клостридияларга хосдир. Касаллик туғдирувчи (патоген) таёқчалардан қоқшол (столбняк), газли гангрена, куйдирги ва бошқа касалликларнинг микроблари спора ҳосил қилади. Коккларнинг спора ҳосил қилиши камдан-кам учрайди, вибрион ва спириллаларнинг спора ҳосил қилгани мутлақо маълум эмас. Патоген микроблар одам ва ҳайвон организмидан ташқарида спора ҳосил қилади, баъзи микроблар О 2 мўл-кўл вақтда спора ҳосил қилса, баъзи микроблар О 2 йўқ пайтда спора ҳосил қилади. Спора ҳосил бўлиши 4 босқичдан иборат: 1) тайёрланиш стадияси; 2) спора олдидаги стадия; 3) қобиқ ҳосил қилиш стадияси; 4) етилиш стадияси. Бациллалар ноқулай шароитга тушиши билан ҳужайранинг ички структурасида ўзгаришлар ҳосил бўлиб, маълум бир қисмидаги протоплазма қуйиқлаша бошлайди, сўнгра шу жой аста зич қобиқ билан ўралади. Хужайранинг қолган қисми эса аста секин емирилади ва спора етилади.

Шунда унинг ҳажми вегататив шаклли микробнинг ҳажмига кўра ўн баробар қисқаради. Шу тариқа бактерия ҳужайраси 18-20 соатда спорага айланади. Спораларнинг қобиғи зич, таркибида сувнинг миқдори кам, калций, липоид ва пиколин кислотанинг кўп бўлиши уларнинг ташқи муҳитнинг ноқулай таъсирига чидамлилигини оширади, баъзиларининг эса бир неча ўн йўлгача шу шароитда ҳаёт фаолиятини сақлашга имкон беради. Споралар -253 даража совуқда ўз ҳаёт фаолиятларини сақлаб қоладилар. Споралар бактерия ҳужайрасининг турли ерларида жойлашиши мумкин. У ҳужайра-нинг ўртасида жойлашса-марказий спора, бир учида жойлашса-терминал спора, бир учига яқин жойлашса-субтерминал спора деб аталади. Спораларнинг жойлашиши лобараторияда микробларнинг турини аниқлашда муҳим аҳамиятга эга. Спораларнинг шакли шарсимон, чўзинчоқ ва овал бўлади. Спора устки(экзина) ва ички(интина) қаватлардан иборат бўлиб, экзина қавати цитоплазмани ташқи факторлар таъсиридан сақлайди. Интина эса споранинг ўсиб чиқишига ёрдам беради. Споралар қулай шароитга тушганда ўсишни давом эттирадилар. Ўсиш даврига ўтишда споранинг бир қутбидан ёки марказидан ҳужайра ўса бошлайди. Ҳужайра споранинг бир қутбидан чиқса-қутбли, ўрта қисмидан чиқса-экваториал ўсиш деб аталади. Спора-лар кўпайиш учун ҳизмат қилмайди. Балки бактериялар ҳаётининг махсус барқарор шакли бўлиб, муайян турнинг сақланиб қолишига имкон беради. 4. Бактериянинг ҳаракати, хивчинлари, жойланиши. Ҳаракатланадиган бактериялар икки гуруҳга бўлинади: 1) эмаклайдиганлар ва 2) сузадиганлар. Эмаклайдиганларнинг танаси сатҳда тўлқинли ҳаракатланади. Уларда ҳаракатланиш органлари (хивчинлари) бўлмаганлиги сабабли, бир ердан иккинчи ерга илонга ўхшаб сирғалади. Сузадиганлар эса суюқликларда махсус бактерия ҳужайрасидан ингичка узун протоплазматик тузилмалар шаклида чиқиб, қобиқдаги махсус тешиклардан ўтадиган ҳаракатланиш органлари орқали ҳаракатланади. Бу ҳаракатланиш органларига хивчинлар деб аталади.

Хивчинларнинг йўғонлиги 0,02-0,06 мкм ва узунлиги 6-9 мкм , баъзиларининг (спириллаларда) узунлиги эса 80-90 мкм гача бўлади. Хивчиннинг узун ёки қисқа бўлиши бактерия турига боғлиқ. Одатда, бактерия хивчин узунлигидан бир неча марта узундир. Хивчинлар бактерия ҳужайраси билан иккита дисклар орқали алоқа қилади. Хивчинларнинг сонига ва жойлашишига қараб бактериялар тўрт гуруҳга бўлинади: 1) монотрих бактериялар -танасининг бир учида фақат битта хивчин бўлади; 2) лофотрих бактериялар - танасининг бир учида бир тутам хивчинлар бўлади (бу икки гуруҳга мансуб бактериялар тўғри чизиқ шаклида ҳаракат қилади); 3) амфитрих бактериялар - хивчинлар икки учида бир тутамдан бўлади; 4) перетрих бактериялар - хивчинлар танасининг ҳамма томонидан чиққан бўлади. Бу икки гуруҳ бактериялари тартибсиз ҳаракатланиб, ҳар томонга қараб думалайди. Бактерияларнинг ҳаракатланиш тезлиги ҳам ҳар хил. Уларнинг кўпчилиги бир секундда танасининг узунлигига тенг келган масофани, бошқалари эса ўз танаси узунлигига нисбатан 10-15 марта кўп бўлган масофани босиб ўтади. Энг тез ҳаракатланадигани монотрих бактериялардир. Ҳаракатланадиган бактериялар ташқи факторларнинг таъсирида ҳаракатланиши мумкин. Бу ходиса таксис дейилади. Таъсир этиш факторларига кўра таксис ходисаси турлича бўлади. Кимёвий моддалар таъсир этганда-хемотаксис, ҳаво таъсир этганда-аэротаксис, ёруғлик таъсир этганда-фототаксис дейилади. Бактерияларнинг ҳаракатланиши «осилган томчи» ёки «эзилган томчи» усули билан лабораторияда аниқланади. Хивчинлар микроорганизмлар турини аниқлаш учун энг муҳим белги ҳисоблансада, у ҳар доим бўлмайди. Ҳаракатланмайдиган баъзи бактерияларнинг сиртида хивчинлардан ҳам ингичка ва катта нарсалар борлиги электрон микроскоп ёрдамида аниқланган. Улар пили (киприклар, фимбрий, филамент) деб аталади. Улар бактерияларнинг танасида жойлашади. Бир ҳужайрада 100-

400 тагача бўлади. Пилининг узунлигини 0,3-1 мкм ва эни 0,01 мкм гача бўлади. Пили ҳаракатланиш органоиди эмас, булар микробларнинг субстратларга ёпишиш, ушланишига хизмат қилади. Микробактерияларда ҳаракатланиш органлари йўқ. Улар ўз танасидан зарб билан шиллиқ моддаларни чиқариб, шуни кучи билан ҳаракатланади. Микроорганизмлар классификацияси . Ўсимликлар ва ҳайвонлар классификацияси уларни эволюцион алоқаларини акс эттирувчи филогенетик принципга асосланган. Бактерияларни классификацияси ҳозирча уларни морфологиясига асосланган. 1-январ 1980 йилдан бошлаб микроорганизмлар номенклатурасини кодексига кўра эукариотлар таксономик категориялари билан бир хил ҳисобланади. Асосий таксономик бирлик турдир. Бактерияларда турларнинг критерийлари ҳали ишланмаган. Келиб чиқиши бир хил, белгиланган бир хил муҳитда ўсадиган, моддалар алмашинуви ўхшаш, қариндош ирсий апаратга эга бўлган, морфологик, физиологик, биокимёвий ҳусусиятлари каби ўхшаш белги ва ҳоссалар критерий бўлиб ҳисобланади. Штамм деб бир хил манбадан, аммо турли вақтларда олинган бир хил организмларга айтилади. Штамм ўзига хос белгилари билан ажралиб туради (фермент, антибиотик ҳосил қилиши). Клон - битта ҳужайрани кўпайишидан олинганидир. Бактерияларнинг Халқаро классификацияси Бергнинг «Бактериялар аниқлагичи» китобига асосланган. Бу китобни ёзишда 104 автор қатнашган ва у 1974 йили нашр этилган. Унда 1500 турдаги тубан микроорганизмлар белгиланган. Бактерияларнинг классификацияси морфофизиологик усулга асосланган.

Морфологик белгиларга бактерияларнинг тана тузилиши, ўлчамлари, шакли ўзгаришлари, капсуласини бор ёки йўқлиги, ҳаракатчанлиги, Грамм усули бўйича бўялиши кабилар киради. Физиологик белгиларга озиқланиш характери, ҳароратга муносабати, энергия олиш характери, кислотага муносабати ҳамда кислородга муносабати кабилар киради. Ҳозирги кунда ДНК нинг никлеотид таркиби ва ДНК гомологиясига ҳам асосланади. Берги аниқлагичи бўйича прокариотлар классификацияси иккита бўлимдан иборат. 1. Цианобактериялар. 2. Бактериялар. Цианобактериялар фототроф бактериялардир. Фотосинтезда О 2 ажралади, хлорофилл «а», фикобилипротеидлар тутади. Бактериялар бўлимига бир ҳужайрали организмлар киради. Кўпчилиги ҳаракатчан, кўндалангига бўлиниш йўли билан кўпаяди, баъзан куртаклайди. Бактериялар бўлими 19 гуруҳга бўлинади. 1. Фототроф бактериялар - таркибида фотопигментлар- бактериохлорофил ва каротиноидлар бор. Фотосинтездаги метоболизм О 2 сиз шароитида рўй бериб, О 2 ажралмайди. Бу бактериялар сув хавзларида учраб, таёқчасимон, вибрион, бурама кўринишга эга. 2. Сирпанувчи бактериялар - иккита тартибга бўлинади: а) Микробактериялар тартиби ва турли кўринишдаги мева таналари ҳосил қилади. Ўсимлик қолдиқлари парчалайди. в) Цитофагалар тартиби - бу бактериялар мева таналар ҳосил қилмайди. Таёқчасимон ва ипсимон бўлади. Шилимшиқ ажратиб, унда сирпаниб ҳаракат қилади. Улар хемолитотрофлар, хемоорганотрофлар ҳисобланади,

облигат аэроблар. Бу бактериялар тупроқда мураккаб полисахаридлар - целлюлоза, хитин, пектин, клечатка, крахмални парчалайди. 3. Хламидобактериялар. Бу гуруҳга куртакланиб, маржонсимон занжир ҳосил қиладиган бактериялар киради. Занжир устида шилимшиқ ҳосил бўлади. Сувда турли предметларга ёпишган ҳолда оддий бўлиниш билан кўпаяди. Озиқланишга кўра хемоорганотроф. Облигат аэроблардир. 4. Куртакланувчи бактериялар . Бу гуруҳга ўсимта ҳосил қилувчи ва куртакланиб кўпаювчи бактериялар киради. Улар турли тупроқларда кенг тарқалган бўлиб ҳужайраси ассимметрик равишда бўлиниб кўпаяди. Озиқланишига кўра хемоорганотроф ва облигат аэроблардир, баъзилари факультатив анаэроблардир. 5. Спирохеталар. Спирохеталар бир ҳужайрали спиралсимон бурилган бўлиб, узунлиги 0,5 микронга боради. Улар орасида аэроб ва анаэроблар ҳам бўлади. Озиқланишига кўра хемоорганотрофлар бўлиб сапрофит ва текинхўрлари ҳам бор. Текинхўрлари одамда жинсий организларда касаллик ҳосил қилади. Масалан: Сифлис, сариқ касаллиги. Бу касаллик билан ҳар йили ўртача 40 000 киши касалланиб, ҳозирда 50 млн. киши шу касаллик билан оғрийди. 6. Спиралсимон ва эгилган бактериялар . Бу гуруҳга таёқча ва спирал шаклдаги бактериялар киради. Битта ёки бир нечта поляр ҳолда жойлашган хивичинлари бўлади. Нафас олишига кўра аэроб ва анаэроблардир. Улар орасида сапрофитлар, органик қолдиқни парчаловчилар бор. Патогенлар. 1. Грамманфий аэроб таёқча ва коккилар . Бу бактериялар кагта гуруҳни ташкил қилиб, 5 та оиладан иборат: А) Psevdomonas оиласининг бактериялари полярли хивчинли бўлади. Улар облигат аэроб, хемоорганотрофлардир. Кўпчилиги органик қолдиқни минераллашда ишрирок этади. Тупроқда, сувда, балчиқда кенг тарқалган.

В) Азотобактериялар оиласига эркин ҳаёт кечирадиган, облигат аэроб, атмосферадаги молекуляр азотни ўзлаштира оладиган, йирик таёқчадан овал шаклигача бўлган бактериялар киради. Озиқланиши хемоорганотроф. Тупроқда, сувда, ўсимлик япроқлари устида бўлади. С) Khizobiaceal оиласининг бактериялари дуккакли ўсимлик илдизлари туганак, турли ўсимлик пояларида гуддалар ҳосил қилади. Д) Митлимонадалар оиласига таёқча ва кокки шаклидаги бактериялар кириб, метан ва метанол билан озиқланади. Облигат аэроблардир. Е) Галобактериялар оиласига таркибида 12% дан кам ош тузи бўлмаган муҳитларда ўсадиган бактериялар киради. Облигат аэроблар. Шўр сувлар, шўрли озуқаларда ўсади. 2. Грамманфий факультатив аэроб таёқасимон бактериялар. Бу гуруҳ иккита оиладан иборат: А) Энтеробактериялар оиласига ҳаракатчан, ҳаракатсиз, капсулали, капсуласиз, таёқчасимон бактериялар киради. В) Вибрионлар оиласига ҳаракатчан, бир оз эгилган шаклдаги факультатив анаэроб бактериялар кириб, улар эркин, текинхўр ҳолда яшайди. 9. Грамманфий анаэроб бактериялар . Таёқчасимон анаэроблар киради. Бижғитишни амалга оширади. Натижада қаҳрабо, сирка, чумоли, сут, пропион, мой кислоталарини ҳосил қилади. 10 .Грамманфий кокки ва коккибатциялар . Сапрофит ва текинхўрлар бўлиб, аэроб, хемоорганотрофлардир. Neisseria туркуми одамда менингит ва гонерея ҳосил қилади. Менингококки одамда бурун ва халкумни шилимшик қисмида ўсади ва мия пардасига ўтиб, менингит ҳосил қилади. Гонококклар сийдик йўлини, кўзни касаллантиради. Ҳар йили 150 млн. киши касалланади. Бу касал билан оғриганларнинг 50% дан ортиғини одатда 25 ёшгача бўлганлар ташкил этади.

11. Грамманфий анаэроб коккилар . Бижғитишни алга оширади. Иссиққонли ҳайвонларнинг оғзи, ичакларида, ўпкасида касаллик ҳосил қилмай ўсади. 12. Грамманфий хемолитотроф бактериялар. Бу бактериялар анорганик моддаларни парчалаб, ундан энергия олади. Улар: а) аммиак ва нитратларни парчаловчи- Nitrobakteriaceal ; в) S ни парчаловчилар; с) Fe , Mn ни тўпловчилар. 13 . Метан ҳосил қилувчи бактериялар . Морфологик жиҳатдан кокки ва таёқча бўлиб ҳаракатчан ва ҳаракатсиз анаэроблардир. Бу бактериялар ботқоқликда, ковш қайтарувчи ҳайвонлар ошқозонида бўлади. Зарур энергияни метанол ва ацетатларни парчалаб, метанга айлантириб, СО 2 ажратиб олади. 14. Граммусбат коккиллар . Бу гуруҳ иккита кичик гуруҳчага бўлинади: А)Аэроб, факультатив анаэроб, микрококкилар, стрептококкилар; В) Облигат анаэроб Repocciaceal киради. Микро ва стрептококкилар иссиқ қонли организмларда текинхўрлик қилади. 15. Эндоспера ҳосил қилувчи таёқча ва коккилар . Бу бактерияларни бациллалар ҳам дейилади. Эндоспоралар ҳосил қилиши билан характерланади. Кўпчилиги сапрофит, текинхўрлари ҳам бор. 16. Граммусбат аспороген таёқчасимон бактериялар . Кўпчилиги углеводли, аминакислотали, пептидли, витаминли, ёғ кислотали муҳитда яхши ўсади. 17. Актиномицетлар . Булар коринобактериялар ва актиномицетлар гуруҳларига бўлинади. Коринобактерияларни морфологияси ўзгариб туради. Улар 3 гуруҳга бўлинади: а) Текинхўрлар-одам ва ҳайвонларда касаллик ҳосил қилувчилар; в) Ўсимликларда касаллик ҳосил қилувчилар; с) Касаллик ҳосил қилмайдиганлар.

Актиномицетлар замбуруғларга ўхшайди. Шохланиб ўсади, асосан тупроқда тарқалган. 18. Риккетсиялар . Полиморф бактериялардир, одатта ҳаракатсиз. Улар оқсил, липид кабиларни синтез қила олади. Озиқ муҳитда ўсмайди. Товуқ эмбриони, ҳайвон тўқималарида ўсади. 19. Микоплазмалар . Микоплазмаларни ҳужайра пўсти йўқ. Полиморфизм хусусияти кучли. Ҳужайраси 3 қаватли цитоплазматик мембрана билан ўралган. Минерал ва органик озуқаларда ўса олади. Табиатда кенг тарқалган. Улар энг кичик бактериялардир. Хулосалар . Хулоса қилиб айтадиган бўлсак микроорганизмлар дунёси жуда катта ва мураккабдир. Фақатгина замбуругларнинг ўзи 70 мингдан ортиқ турга эгалиги ҳам фикримизнинг далилидир. Ана шу микроорганизмлар тупроқда турли-туман фаолият кўрсатиб, ўсимликларнинг озиқланиши учун, тупроқ унумдорлиги оширилиши учун жуда катта самара берадилар.

Похожие

МИКРООРГАНИЗМЛАР МОРФОЛОГИЯСИ ВА ФИЗИОЛОГИЯСИ

Ўсимликларнинг гуллаши, чангланиши, уруғланиши. Уруғ ва меванинг тузилиши. Ўсимликларнинг кўпайиши

Ўсимликларнинг кўпайиши

Вирусларнинг кўпайиши

Микроорганизмлар ва уларга ташқи факторларнинг таъсири