Биомеханика фани ва унинг ривожланиши - Биология - Рефераты

Биомеханика фани ва унинг ривожланиши

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

82.470703125 KB

Биомеханика фани ва унинг ривожланиши Режа: 1. Фаннинг таркиби ва унинг бошқа фанлар билан узвий алоқаси. 2. Асосий тушунчалар, катталиклар, биомеханикада қўлланиладиган ҳисоб тизимлари

Биомеханика фани ва унинг ривожланиши Биомеханика – турли ташқи таъсирлар остида содир бўлувчи одам ва ҳайвонларнинг механик ҳаракатини ўрганувчи фандир. Биомеханика назариялари механика қонунлари ва биологик қонуниятларни бир-бирига узвий боғланишидан яратилган. Маълумки, тирик табиатда содир бўлаётган барча жараёнлар, умуман, физик қонунларга, хусусан, механика қонунларига бўйсунади. Бундай ҳолат қадимданоқ олимлар томонидан эътироф этилган. Биологик жараёнларнинг механика нуқтаи – назаридан ўрганиш, яъни биомеханиканинг бошланиши Леонардо да Винчи, Г. Галилей ва ҳатто, Аристотел замонларига боғлиқ бўлган бўлса, кейинчалик Декарт, Бойл p , Гук, Эйлер, Гел p мгол p ц, Ван-дер-Пол p ва бошқаларнинг сезиларли даражада қўшган ҳиссалари билан биомеханика шакллана бошлаган. ХХ аср даврида биомеханика фани сезиларли даражада ривожланди, бунда таниқли олимлар Н.А. Бернштейн, И.В. Кнетс,С.А.Регирер, Г.В.Коренов, Б.А. Пуриня, Г.Бранковларни хизматлари эътиборга лойиқдир. Йигирманчи асрнинг иккинчи ярмидан бошлаб биомеханика алоҳида фан сифатида ўрганила бошланди ва замонавий техника тараққиёти туфайли ривожлана бошлади. Ушбу фанни шаклланишида олимлар томонидан турлича қарашлар бўлган. Хусусан, айрим олимлар биомеханикани ривожланишига шубҳа билан қарашган, яъни механикани биологияга қўлланилиши ўта таваккалчилик бўлади ва охир-оқибатда механикани «ифлосланиши»га сабаб бўлади деб тушунишган. Бошқа гуруҳ олимлар биомеханика биологияни бир қисми деб тушунишган ва бошқалари биофизикани бўлими деб қараш керак деб ҳисоблашган. Кўпчилик олимларни фандаги муаммолар устида ўта фаоллик билан ишлаганликлари туфайли ушбу фан механика ва биология чегарасида пайдо бўлди. Кейинги даврда техника тараққиёти ва механика фанини ютуқлари туфайли биомеханиканинг ривожи жадал тус олди.

Биомеханикада турлича юкланадиган ва ташқи таъсирлар остида бўладиган ўта мураккаб объект ўрганилади. Бу мураккаб объект-тирик организм бўлиб, одам ёки ҳайвон танасидир. Шунинг учун барча турдаги тадқиқотлар натижаларини тартибга солиш ёки системалаштириш мураккабдир. Баъзи физиологлар, умуман, механика усулларини тирик организмлар учун қўллаш нотўғри деб ҳисоблашган, сабабини механика усуллари ноорганик жисмлар учун яратилган органик (тирик) жисмлар учун аниқ натижа бермайди, - деб тушунтиришган. Сўнгги вақтларда биомеханика фанига бир қатор математиклар, физиклар, механик-инженерлар, приборсозлик ва ҳисоблаш техникаси намоёндаларининг катта эътибор берганликлари оқибатида юқорида айтилган жараён жадаллашди. Жадаллашишнинг объектив сабаби, илмий асосланган биомеханик маълумотларга, хусусан, одам биомеханикаси маълумотларига бўлган социал талабнинг ортиб боришидир. Илмий-техник тараққиётнинг жадаллашиши одам-оператор ва машина орасидаги ўзаро алоқа мунтазам ўзгариб боряпти. «Одам – машина» системасини оптималлаштириш учун одам танасининг биомеханик катталикларини аниқ қийматларини талаб қилади ва бу талабни қондирмаслик системани самарадорлигини пасайтиради ва ҳатто, айрим ҳолларда одам аъзоларини «мустаҳкам» лигини йўқотишига сабаб бўлади. Одам танасини жароҳатланиш хавфи нафақат ишлаб чиқаришда, балки спорт ўйинларида, транспорт ҳаракатида ва кундалик рўзғор ишларида ҳам туғилиши мумкин. Тез ўзгариб бораётган сунъий муҳитда жароҳатланишга қарши катта эътибор берилишига қарамасдан биологик эволюция давомида шаклланган ҳимоя механизми етарли бўлмай қолади. Хуллас, ижтимоий тараққиёт амалий тиббиётдан ҳар бир одам учун жамиятдаги ҳаётга тўлақонли иштирок этишга имконият яратишни талаб қилади. Бу талабга бирдан-бир жавоб самарали сунъий аъзолар ишлаб чиқишдир. Масалан, таянч-ҳаракат аппарати элементларини сунъий

алмаштириш. Одатда, улар ҳақиқий аъзолар функцияларини тўлароқ бажара оладиган сунъий аъзоларни ишлаб чиқишга ҳамон биомеханик маълумотлар етарли эмас. Бундай биомеханик маълумотларни тўплаш учун турли назарий ва экспериментал усуллар, катта амалий тажрибалар яратилган. Аммо, биомеханикада эришилган бундай илмий-услубий тажрибаларни амалда қўллаш секин давом этмоқда. Сабаби ўрганиладиган объектнинг алоҳида томони, яъни тирик организмлигидир. Тажриба усулларини танлаш ва уни амалда қўллашнинг бошланишидаёқ маълум қийинчиликларга дуч келинади. Яъни геометрик ва масса-инерционал характеристикаларини аниқлашда одам танасининг мураккаб кинематикаси, деформацияга ўта мойиллиги ва бошқа томонлари тегишли биомеханик маълумотларни олишни қийинлаштиради. Тажриба учун ажратилган намунани механик таъсирларга синалганда олинган натижаларни ҳақиқий тирик организм катталикларига қанчалик мос келиши, яъни адекватлиги тўғрисидаги масала очиқлигича қолмоқда. Сабаби, механик синовлар учун намуна, асосан, мурдалардан олинади ва улар вақт давомида ўз хусусиятларини ўзгартириши мумкин. Шундай қилиб, биомеханик масалани ўзига хос томони энг оддий ҳолларда ҳам мураккаб экспериментал усуллар (гамма- ва рентгеноскопия) ва динамикани тескари ҳисоб усулларини қўллашни тақозо этади. Замонавий приборсозлик ютуқлари, яъни ўлчов воси-таларини миниатюрлаштирилган кичик турларини яратилиши билан баъзи муаммолар ҳал қилинади. Биотўқималарнинг анизатроплилиги, катта дефор-мацияларга учраши, механик хоссаларининг чизиқсизлиги, бошланғич ва “табиий” ҳолатини ноаниқлиги каби муаммоларни ҳал қилиш усуллари тўла ишлаб чиқилмаган. Биоматериаллар ёки биоконструкцияларнинг кучланиш ва деформацияланиш ҳолатларини аниқлаш масалалари эластиклик назариялари асосида, сон қийматларини аниқлашда сонли усуллар, яъни чекли элементлар усулларини қўллаш орқали ҳал этилмоқда.

Одам танаси ёки унинг алоҳида қисмларини механик мустаҳкамлиги уларни функционал ҳолатига жуда боғлиқдир. Тирик организмларга нисбатан мустаҳкамлик тушунчаси қўлланилганда уларнинг функционал устуворлиги билан боғлиқлиги алоҳида эътиборга олинади. Юқорида келтирилган айрим муаммолар биомеханикада текшириш- тадқиқот ишларига кенг миқиёсда моделлаштириш усулини қўллашга олиб келди. Биомеханикада биообъектлар модели сифатида математик, статистик, физик ва бошқа кўринишдаги моделлар қўлланилади. Биомеханика фани турли ташқи таъсирлар остида содир бўлувчи одам ва ҳайвонларнинг механик ҳаракатини ўрганади. У механиканинг тирик организмларга тадбиқ этиши билан характерланади. Тирик организмлар физик ва механика қонунларига бўйсунади. Аммо, шуни таъкидлаш лозимки, тирик организмлар кимё ва биология принципларига ҳам бўйсунади ва шу билан биргаликда психологик таъсирларни мавжудлигини унутмаслик лозим. Биомеханика, бутун организм фаолиятини механика масалаларини ўрганиш давомида одамни меҳнат, жамият ва атроф-муҳит таъсири шароитида ягона функционал объект сифатида қарайди. Фанни ўрганишдан мақсад : биологик объектлар ва тизимлар моделларини яратишда, уларга тегишли катталиклар қийматларини сифат ва миқдор жиҳатидан баҳолашда механика қонунларидан фойдалана олиш қобилиятига эга бўлиш.

Фаннинг таркиби ва унинг бошқа фанлар билан узвий алоқаси. Биомеханика нисбатан янги фан бўлиб, биофизика ва биохимия фанлари каби биология ва механика фанлари чегарасидаги фандир. У тирик организмларга механика принципларини қўллаш усуллари билан характерланади. Биомеханика фани ўзининг текшириш усуллари ва натижаларини қўллайдиган соҳаларига эгадир. Унинг назарий жиҳатдан ривожланиб бориши ҳужайралар даражасидан тортиб то бутун организм даражасида махсус экспериментал тадқиқотлар ўтказишни талаб этади. Шунингдек, биоматериаллар ва биополимерларни тадқиқот қилиш зарурати туғилади. Бундан келиб чиқадики механика, физиология, электроника ва ҳисоблаш техникаси каби бошқа фанлар соҳалари мутахассисларини биргаликда тадқиқот ишларини олиб боришларига тўғри келади. Биомеханика турлича боғланишларга эга, ҳар хил таъсир ва кучларга боғлиқ бўлган мураккаб объектни ўрганади. Бу билан шуни тушунтириш мумкинки, биомеханик тадқиқотлар натижаларини маълум бир тизимга солиш мураккабдир. Биомеханика, механик муаммоларни текшира бориб, организмнинг атроф-муҳит, меҳнат жараёни ва жамиятдаги, шароитда бир бутун функционал фаолият деб қарайди. Физика, кимё ва механика фанлари тирик организмларни регенерация ва мослашувчанлик қобилиятларини тушунтиришга ожизлик қилмоқда. Бундан келиб чиқадики, биомеханика воқелик ва жараёнларга фақат механик нуқтаи-назардан қарамасдан, балки бошқа фанлар иштрокида турли маълумотлар билан бойийди . Бошқа фанлар иштироки бўйича айрим маълумотларни олиш қадимдан бошланган. Масалан, бу соҳада биринчилардан бўлиб итал p ян олими Леонардо да Винчи (1452-1519 й.й.) одам танаси ҳаракати механикасини ифодалаб ёзган.

Механика фанининг асосчиси Г.Галилей (1564-1642 й.й.) аввал тиббиётни, сўнгра физикани ўрганган. У юрак уришини ўлчаган. Машҳур француз философи ва математиги Р.Декарт физиологияга қизиққан ва одам билан автоматни ўхшашлигини таъкидлаган. Шунингдек, у кўз ҳаракатини текширган ва муҳим хулосаларни чиқарган. Машҳур математик ва астроном Борелли (1608-1679 й.й.) ҳайвонлар, қушлар ва бошқалар ҳаракати давомида скелет ва мускуллар тизими функциясини ўрганди. Олинган натижалар асосида нерв системаси фаолиятини тушунтириб берди. Англиянинг таниқли олими Р.Гук (1635-1703 й.й.) идеал-эластик жисмларда деформация ва кучланиш орасидаги тўғри чизиқли боғланиш қонуниятини аниқ таърифлаб берди. Шунингдек, Р.Гук биринчи бўлиб тирик организмларнинг асосий элементини ҳужайрадан иборат деб қарашни таклиф этди. Машҳур Л.Эйлер (1707-1783 й.й.) артерия қон томирларида тўлқин тарқалиши бўйича илмий ишини 1775 йилда эълон қилди. Атоқли олим Гелpмголpц (1824-1894 й) физиология, физика ва анатомия бўйича профессор бўлган. У оптика, акустика, термодинамика, электродинамика, физиология, медицина ва гидромеханика каби фанлар ривожланишига муносиб ҳиссасини қўшган.Бундан ташқари, у биринчи бўлиб нерв сигналини тарқалиш тезлигини ва мускул қисқаришида иссиқлик ишлаб чиқарилишини аниқлаган. Кейинчалик турли тадқиқотчилар томонидан машиналар двигателлари билан тирик организмлардаги жараёнларнинг ўхшашлиги ўрганилди. Яъни, бу холда тирик организмдаги жараён термодинамика принципларига асосан овқатланиш ва нафас олиш орқали энергия билан таъминланиб туради. Ъаёт- бу доимий ва эркин энергия, оқимини талаб қиладиган жараёндир. Кейинги даврларда физиологлар тушуниб етишдики, биомеханика хулосаларисиз тирик организмлар физиологияси-ни тушунтириб бўлмайди. Биомеханика тирик организмларни ёки унинг элементларини нормал фаолият кўрсатишини тушунишга; турли шароит ва ёшни ўзгариши билан боғлиқ тирик организмдаги ўзгаришларни тушунишга; ҳимоя воситаларини

ишлаб чиқиш, сунъий тўқима, аъзолар ёки аъзо қисмларини алмаштириш имкониятларини тушунишга ёрдам беради. Юқорида келтирилган маълумотлардан келиб чиқадики, биомеханика фанини ривожланишида механика, физика, биологиядан ташқари, яна физиология, биофизика, биохимия, термодинамика, гидромеханика, информатика, моделлаштириш, эластиклик ва пластиклик назарияси ва бошқа фанларнинг ўз улушлари бордир. Асосий тушунчалар, катталиклар, биомеханикада қўлланиладиган ҳисоб тизимлари. Биологик системалар механик ҳаракатлари ҳақидаги биомеханика фанида механика принципларидан фойдаланила-ди. Албатта, бу ҳолда тирик системаларни қатор ўзига хос томонларини ўрганишда биофизика, биохимия, физиология ва ҳатто психология тушунчаларидан фойдаланиш мақсадга мувофиқдир. Бундай тушунчаларга қуйидагилар киради: Мустаҳкамлик - жисмнинг ташқи куч таъсирида емирилмасдан қаршилик кўрсатиш қобилиятидир. Бикрлик - жисмнинг ташқи куч таъсирида деформация-га қаршилик кўрсатиш қобилиятидир. Эластиклик - жисмнинг ташқи таъсир олингандан сўнг ўзининг бошланғич ўлчамлари ва шаклини тиклаши. Пластиклик - жисмнинг емирилмасдан катта қолдиқ деформацияларга учраши ва ташқи куч олингандан кейин ҳам деформацияни сақлаб қолиши. Асосий катталиклар: Кучланиш - ички кучлар интенсивлиги, яъни жисм кесимининг бир бирлик юзасига тўғри келадиган ички куч миқдори. Умумий мустаҳкамлик - берилган деформация тезлиги-даги емирувчи куч (ёки кучланиш). Мустаҳкамлик чегараси - жисмнинг емирилмасдан қаршилик кўрсата оладиган энг катта кучланиш миқдори.

Мустаҳкамлик заҳираси (запаси) - умумий мустаҳкам-ликни жисмдаги нормал кучланиш миқдорига нисбати. Эластик деформация коэффициенти - жисм элементи узунлигини неча марта ўзгартириш мумкинлигини кўрсатувчи сон. Нисбий деформация - абсолют деформацияни жисм бошланғич узунлигига нисбати. Эластик деформация чегараси - материални пропорци-оналлик чегарасигача бўладиган энг катта нисбий деформация. Деформацияни солиштирма энергияси - жисмнинг еми-рилишига сарфланган потенциал энергия миқдорини еми-рилиш юзасига нисбати. 1.1-расм. Одам танасининг фазодаги ҳолатини аниқловчи анатомик текисликлар ва координата ўқлари. Эластиклик модули (Юнг модули) - материалнинг элас-тиклик (бикрлик) характеристикаси бўлиб, кучланишни нисбий узайишга нисбатидир. Статик юк - ҳисобга олинмайдиган даражадаги кичик тезлик билан таъсир этувчи ташқи юк. Ўта кучланиш (перегрузка) - жисмнинг берилган нуқтасидаги умумий тезланишни эркин тушиш тезланишига нисбати. Одам танасини ёки уни сегментларини фазодаги ҳолатини ифодалашда ўзаро перпендикуляр анатомик текисликлардан фойдаланилади.

1.2- расм. Одам танасини фазодаги ҳолатини аниқловчи координата тизимлари. Одам умуртқа поғонаси ва олдинги ўрта чизиқ бўйича ўтадиган вертикалp текислик сагитталp текислик дейилади. Горизонтал текислик кўндаланг ёки трансверсалp дейилади (1.1 - расм). Одам танасига динамик кучлар (яъни тебраниш ёки зарб) таъсиридан механик характеристикаларни аниқлашда силжувчи координата системаси қўлланилади. Унинг йўналиш танаси фазодаги ҳолатига боғлиқ (1.2-расм). Зарб кучлари таъсирида, одатда, 1.3-расмдаги координата системаси олинади.

Адабиётлар: 1. Регирер С.А. Лекции по биомеханике - М., МГУ, 1980, 144 с. 2. Вопрос прочности в биомеханике/Образцов И.Ф., Кнетс И.В. и др. М., Весшая школа, 1988, 388 с. 3. Бранков Г. Основ биомеханики - М., Мир 1981, 254с. 4. Механика кровообраўения/ Каро К. и др. - М., Мир, 1981. 5. Левтов В.А., Регирер С.А., Шадрина Н.Х. - Реология крови - М., Медицина, 1981.

Похожие

Чорвачилик ва дехқончилик ривожланиши

Вирусологиянинг очилиши ва ривожланиши тарихи

Мелиоратив тупроқшунослик фани унинг мақсади, вазифалари, услублари, тарихи. Тупроқ мелиорациясининг турлари

Тур ва унинг таркиби

Ўзгарувчанлик ва унинг хиллари