Чорвачилик ва дехқончилик ривожланиши - Биология - Рефераты

Чорвачилик ва дехқончилик ривожланиши

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

32.43359375 KB

Чорвачилик ва дехқончилик ривожланиши Режа: 1. Микробиология ва кимё фанлари ижодий ҳамкорликда 2. Минерал ўғитлар (асосан, азотли) ишлаб чиқариш ва қўллаш, ўсимликларни кимёвий ҳимоя қилиш

Чорвачилик ва дехқончилик ривожланиши Чорвачилик ва дехқончилик ривожланишига қараганда унга бўлган эҳтиёжнинг кундан кунга ўсиб бориши саноат микробиологияси олдига яқин келажакдаги энг муҳим вазифаларни қўймоқда. Бу табиий ҳолдир. Биоорганик кимё, молекуляр биология, техник микробиологиядаги ҳар бир ўзгариш саноат йўли билан фақат чорвачилик учун озиқа эмас, балки озиқ- овқат маҳсулотлари ишлаб чиқаришнинг янги истиқболларини кашф этмоқда. Дастлабки босқичларда микробиология маҳсулотлари ва препаратлари қишлоқ хўжалик хомашёсидан ишлаб чиқариладиган озиқа бирлигини ошириш, улар сифатини тубдан яхшилаш мақсадларида ишлатилиши мумкин. Иккинчи босқичда эса хомашёнинг анъанавий бўлмаган бошқа турлари асосида янги озиқ-овқат хилларини яратиш хусусида боради. Ҳар икки ҳолатда ҳам мақсад ягона - у ҳам бўлса, одамлар овқатланишлари рационлари ҳар сафар талабга жавоб берадиган бўлиши, уларнинг миллати, касб-кори, ёши ва ҳоказоларга кўра турли гуруҳдаги аҳолининг маиший анъаналарига тўғри келадиган, юқори сифатли мўл-кўл маҳсулотларга эга бўлишларини таъминлашдир. Ҳозирги замон илмий- техникавий инқилоби қишлоқ хўжалик маҳсулотлари бўлмаган маҳсулотлар ҳисобидан озиқ-овқат ресурслари ўрнини тўлдириш имкониятига эга. Аввало, шуни эслатиб ўтиш керакки, қишлоқ хўжалиги, уни мустаҳкамлаш йўлида қилинган барча сарф ҳаражатларга қарамай, барибир “бутун дунёда очиқ осмон остидаги корхона” бўлиб қолаверади. У она табиатнинг бошқариб бўлмайдиган кучларига анчагина даражада қарамдир. Шафқатсиз қурғоқчилик, жазирама иссиқ, қаҳратон совуқ ҳамда тўхтовсиз ёққан ёмғирлар далалар, боғлар, полизлардаги экинлар ҳосилдорлигини кескин камайтирибгина қолмай, баъзи ҳолларда бутунлай нобуд қилиб юборади. Афсуски, орадаги йўқотиш жиддий. Бундай пасайиш чорвачиликда ҳам кўзга ташланади. Ҳар қандай об-ҳаво инжиқликларидан қатъий назар, керакли маҳсулотларни ҳоҳлаганча етказиб берадиган ягона йўл кенг

миқёсдаги микробиология саноатидир. Шундай экан, Республикамизда бу соҳани ривожлантиришга алоҳида эътибор билан қараш муҳим ва долзарб масаладир. Олимларни озиқ-овқат маҳсулотлари, биринчи навбатда тўйинтирилган оқсил янги манбаларини изчил равишда қидириб топишга мажбур қиладиган муаммонинг бошқа томони ҳам бор. Инсон ҳамма нарсани – ўсимлик ва ҳайвон маҳсулотларини истеъмол қиладиган тоифага киради. Шундай экан, инсон озиқланиши занжири уч бўғиндан иборат: ўсимлик – ҳайвонот - инсон. Бу занжирни четлаб ўтиш, айниқса, ўрта бўғинини кераксиз ҳолга келтириш устида қачонлардан буён кимёгарлар, биологлар, иқтисодчилар, социологлар ва турли бошқа касб эгалари бош қотириб келмоқдалар. Ғалла ва бошқа қишлоқ хўжалиги маҳсулотларини етиштириш учун қанчалик куч-ғайрат ва меҳнат сарф қилиниши ҳеч кимга сир эмас. Уларни етиштириш учун катта экин майдонлари, кўпдан-кўп маҳаллий ўғитлар керак. Бироқ ноқулай об-ҳаво шароитида ўғит миқдори ва ўсимлик тури ҳам кутилган натижани беравермайди. Ачинарлиси шуки, ҳатто яхши озиқа ҳам уй ҳайвонлари томонидан суст истеъмол қилинади. Бельгиялик профессор П.Дювинью “Биосфера ва инсоннинг ундаги ўрни” номли китобида кўрсатиб ўтганидек, ҳайвонларнинг ўсимлик моддаларини трансформация қилиш самарадорлиги бор йўғи ўн фоизга яқин миқдорни ташкил этар экан. Бу соҳага даҳлдор материалларни чуқур ўрганиб шундай деб ёзади: «етарли даражада (масалан, икки минг килокалорияли) овқатланадиган киши рациони ўсимлик маҳсулотларидан, 1200 ккал эса ҳайвон аслида ўсимликдан оладиган 10400 ккал энергия ҳисобидан келиб чиқади. Сабаби 1200 ккал ҳайвон тўқимасини ҳосил бўлиши учун аслида (1200х7қ8400) 8400 килокалорияли ўсимлик маҳсулоти истеъмол қилинган бўларди». Шу каби ўсимлик озиқасининг энг танқис ва қимматли қисми – унинг оқсили тежамсиз сарфланади. Ҳайвон озиқасидаги оқсилнинг 70-90 фоизи инсон истеъмол қилиши учун зарур моддалар синтези учун эмас, балки унинг

шахсий жисмоний эҳтиёжи учун сарф бўлади. Шунинг учун ҳам ҳар тонна ҳайвон оқсили синтези учун камида 4,8-4,9 тонна осон ҳазм бўладиган озиқа оқсили сарф қилишга тўғри келади. Агар биз истеъмол қиладиган ҳайвон маҳсулотларини алоҳида олиб кўрадиган бўлсак, қуйидаги манзара намоён бўлади: бир тонна сут оқсилини тайёрлаш учун 3,8-4,0 тонна; тухум оқсили учун – 3,9-4,1 тонна; парранда гўшти оқсили учун – 4,5-4,7 тонна; мол гўшти оқсили учун – 7,3-7,6 тонна; қўй гўшти оқсили учун эса 9,3-9,7 тонна ҳисобидан озиқа оқсили сарфланиши аниқланган. Ҳайвонларни бундай катта сарф-ҳаражатлар билан узоқ вақт парваришлаш чорва маҳсулотларидаги оқсил таннархини қимматлашиб кетишига олиб келади. Шунинг учун олимлар одат тусига айланган ва юқорида эслатиб ўтилган озиқ-овқат занжиридаги ўрта қисм – чорва ҳайвонларини салбий таъсирларсиз қандай чиқариб ташлаш мумкинлиги тўғрисида бош қотирмоқдалар. Фақат бош қотириш эмас, балки амалга оширишга интилмоқдалар. Бироқ яққол айтиш мумкинки, масаланинг иқтисодий томони аниқ бўлса ҳам, унинг ечими нафақат илмий-техникавий, балки психологик қийинчиликлар билан ҳам боғлиқ бўлади. Озиқа етиштиришнинг баъзи анъанавий усуллари олимларни ташвишлантирмоқда. Аслида фотосинтез натижасида олинадиган озиқ-овқат маҳсулотларида тайёр қуёш энергияси тўпланиши, йиғилиб бориши лозим. Бироқ қишлоқ хўжалиги ўсимликлари қуёш энергиясининг бор-йўғи 2-4 фоизидангина фойдаланади, холос. Энди бу жараён учун инсон қанчадан- қанча бошқа турдаги энергия сарфлашини ўйлаб кўрайлик. Минерал ўғитлар (асосан, азотли) ишлаб чиқариш ва қўллаш, ўсимликларни кимёвий ҳимоя қилиш Минерал ўғитлар (асосан, азотли) ишлаб чиқариш ва қўллаш, ўсимликларни кимёвий ҳимоя қилиш, мелиорация масалалари, тракторлар, комбайнлар, автомобиллар ва турли механизмлардан фойдаланиш, озиқа маҳсулотларини йиғиб-териб олиш, сақлаш, ташиш ва тақсимлаш кўп меҳнат талаб жараёнлардир. Матбуот хабарларига қараганда, озиқа маҳсулотлари

ишлаб чиқариш учун сарфланаётган энергия кундан кунга ошиб бормоқда. Баъзи ҳисобларга қараганда бир калория қуёш энергияси сақлаган озиқ-овқат маҳсулотлари учун ўн калория атрофида энергия сарфланиши лозим. Фотосинтез муаммолари бўйича йирик мутахассис, академик А.А.Красновскийнинг фикрига кўра, аслида бу қуёш энергиясидан фойдаланиш эмас, балки аввалдан фотосинтез энергияси баракасини ўчириш демакдир. Шундай экан, яратилган маҳсулотлардан оқилона ва унумли фойдаланиш, озиқа маҳсулотларини тайёрлаш ва истеъмол қилишнинг янги, аввалгиларидан бошқачароқ ва фойдалироқ қилиб ишлатиш йўлларини излаб топиш устида кўпроқ бош қотириш лозим. Хўш, бундай олижаноб ишни қайси фан ёки ишлаб чиқариш уддасидан чиқади? Энг аввало жаҳон тан олган олимлар фикрига эътиборни қаратайлик. XIX аср охирларига келиб синтетик кимё фанининг асосчиларидан бири, француз М.Бертло: «озиқ-овқат муаммоси – бу кимё фанининг муаммоси. Арзон энергия олиш жараёнини йўлга қўйилгач, озиқ моддаларни синтез қилиш муаммо бўлиб қолмайди. Карбонат ангидриддаги углерод, сув таркибидаги водород ҳамда атмосферадаги азот ва кислород асосида ҳоҳлаган моддани синтез қилиш мумкин бўлади», деган эди. Азотли моддалар, синтетик ёғлар, крахмал ва шакар – буларнинг барчасини заводлар кўп миқдорда ишлаб чиқаради. Сунъий озиқ-овқат маҳсулотлари ишлаб чиқариш йил фасли, қор-ёмғир, қурғоқчилик, иссиқ ёки совуққа боғлиқ бўлмайди ва ниҳоят улар таркибида эпидемия сабабчилари, инсон ҳаётининг кушандалари - касаллик қўзғатувчи микроблаб бўлмайди. Кимё турмушни тубдан ўзгартириб юборади ва унинг аҳамиятини ҳеч ким тасаввур ҳам қила олмайди. Ҳосилдор ва кам ҳосилли худудлар ўртасидаги тафовут йўқолади, деб фараз қилганди М.Бертло. Бироқ, деб давом этганди у, бутун дунё юзидан кимёнинг қудрати туфайли санъат, гўзаллик, мафтункорлик йўқолади, деб ўйламанг. Агар ердан қишлоқ хўжалик маҳсулотлари олишда фойдаланилмай турилган тақдирда у

яна қайтадан майсалар, ўрмонлар ва гулларга бурканиб ер ости сувлари билан суғориладиган улкан боғ ва ҳиёбонларга айланади ва унда одамлар тўкин-сочин ҳаёт кечириб афсонавий олтин аср қувончи ва шодликларини бошларидан кечирадилар... М.Бертло томонидан тасвирланган манзара ҳозирги кунда ҳам бизга бамисоли тушга ўхшаб туюлади. Бироқ замонавий кимё ва биокимёнинг қудрати олдида - бу айни ҳақиқат рўёбга чиқадиган орзудир. Бу хусусида Д.И.Менделеев шундай деб ёзган эди: “Мен кимёгар сифатида шуни ишонч билан айтишим керакки, озиқ-овқат маҳсулотларини ҳаво, сув ва ердаги элементлар ёрдамида (нафақат ўсимликлардан) махсус завод ва фабрикаларда олиш имконияти бўлсада, бунга ҳозирги кунда эҳтиёж йўқ, сабаби бўш ётган ерлар ҳали ниҳоятда кўп... ва менимча, ер юзи аҳолиси зичлашиб борган сари кишилар завод ва фабрикаларда сунъий равишда озиқ- овқат маҳсулотлари олишдан илгарироқ кўп озиқ-овқат олиш учун денгиз сувларининг ниҳоятда улкан ҳажми ва имкониятларидан фойдаланишни ўрганиб оладилар. Бу мақсадда сув, ҳаво, қазилма бойликлари ҳамда қуёш энергиясидан фойдалана оладиган ачитқига ўхшаган тубан организмларни кўпайтириб берадиган дастлабки заводларни бунёд этадилар”. Кўриниб турибдики, Д.И.Менделеев микроорганизмлар ёрдамида озиқ- овқат маҳсулотларини заводда ишлаб чиқаришни ҳақиқатга анча яқинлигини айтиб ўтган. Буюк кимёгарнинг бу орзуси аста-секинлик билан амалга ошиб бормоқда. Микробиология ва кимё фанлари ижодий ҳамкорликда Микробиология ва кимё фанлари ижодий ҳамкорликда озиқа моддалари, биринчи навбатда уларнинг энг муҳим ва қимматли қисми – оқсил олишнинг замонавий технологияларини ишлаб чиқди. Ачитқи замбуруғлар озиқа маҳсулотларини оқсил билан бойитишнинг энг асосий манбаларидан бири бўлиб хизмат қилиши исботланди. Лавлаги малассаси, ўсимликлар қолдиқларидан олинган гидролизатлар, этил спирти ва бир қатор бошқа органик моддалар озиқ-овқат учун мўлжалланган турли

хил ачитқиларни ўстириш ва кўпайтириш учун асосий манба бўлиб хизмат қилишлари илмий асосланиб, тажрибаларда тасдиқлаб берилди. Кандида авлодига мансуб тез ривожланувчи ачитқилар ва секин, имиллаб ўсадиган сахаромицет ачитқи замбуруғлари вакиллари новвойчилик ва пивочилик соҳаларидан барчамизга маълумдир. Бу турдаги хомашёларда махсус турга мансуб микроблар ёрдамида ўша танқис аминокислоталар – лизин, триптофан, треонин ва метионин ишлаб чиқариш ҳам йўлга қўйилди. Олимлар аминокислоталар ва ачитқилардан биринчи навбатда энг асосий озиқа маҳсулоти, ризқ-рўзимиз бўлган ноннинг озиқа қимматини оширишда фойдаланишни тавсия этдилар. Умуман олганда, нонда оқсил миқдори унчалик кўп эмас: жавдар унидан тайёрланган ноннинг 100 граммида ҳаммаси бўлиб 6,5 граммгача, буғдой унидан тайёрланган нонда 8,3 грамм оқсил бўлади, ҳолос. Бироқ, олимлар ўрта ёшли кишининг бир кунда 450 грамм (280 грамм буғдой ва 170 грамм жавдар) нон ейиши билан оладиган оқсил миқдори бор-йўғи 29 граммга, яъни унинг ўртача суткалик эҳтиёжининг учдан бирига тенг келар экан. Шунингдек нонда айрим танқис аминокислоталар миқдори етишмайди. Буғдой нони лизин, метионин ва триптофанга камбағал, жавдар нонида, айниқса, триптофан жуда кам. Бу азиз ва мўътабар маҳсулот аминокислоталари таркиби зарур миқдорда тўйинмаганлиги туфайли унинг биологик қиммати кескин пасайиб кетади. Умуман, буғдой нонининг биологик қиммати 38 фоизни ташкил қилса, оқсилнинг соф парчаланиши 33 фоизга тенг. Демак, нон оқсили таркибидаги аминокислоталардан, уларнинг етарли ёки оз-кўплигидан қатъий назар, инсон организми учун бевосита керакли мақсадда бор-йўғи учдан бир қисмича фойдаланилади, қолган қисми эса ёқилғи сифатида куйиб кетади ва оқсил фондидан тушиб қолади. Ачинарли йўқотиш! Шундай эмасми? Юқоридаги фикрларга биноан, нон оқсилининг, унинг аминокислоталари таркибини тўйинтириш, сифатини ошириш каби муаммоларни эндиликда

фанда биринчи ўринга кўтарилгани ажабланарли эмас. Албатта, бу муаммони буғдой ёки жавдар унига, айтайлик қуруқ, ёғсизлантирилган сут қўшиш билан ҳам ҳал этса бўларди. Бироқ бу билан тўла қимматли оқсил ресурсларини ҳал этиб бўлармиди? Ахир сут маҳсулотларининг ўзи ҳам одам учун ажойиб оқсил манбаику. Муаммо эса бошқа фойдали маҳсулотларни сарфламасдан нон ва нон маҳсулотлари тўйимлилигини таъминлаш, уни тўла қимматли оқсилга бойитишдан иборатдир. Академик А.А.Покровский раҳбарлигида бир гуруҳ олимлар микробиологик синтез орқали олинган лизин препарати билан буғдой нонининг биологик қимматини оширишни қанчалик самара беришини ўрганиб чиқдилар. Уларнинг гувоҳлик беришларича, бир тонни унга атиги 150 грамм лизин қўшилганда нондаги оқсил сифати анча ошиши, 0,25 (баъзан 0,5) фоиз лизин қўшилганда эса унинг самараси янада ортганлиги, бундай ундан тайёрланган нонни одатдаги нонга нисбатан организм икки марта яхши ҳазм қилишидан ташқари тежамли ҳам бўлиши тасдиқланди. Бундан ташқари, хамирнинг кўпиши тезлашди, пишган нон юзаси янада қизғиш тус олиб, бўрсилдоқлиги кузатилган. Буғдой унига атиги битта танқис аминокислота - лизин қўшилгандаги натижалар ана шундай. Агар ун таркибида етишмаётган барча танқис аминокислоталар қўшилса, нима бўлади? Умуман, бу нарса мумкинми ўзи? Ҳа, мумкин. Масалан, қишлоқ хўжалик маҳсулотида эмас, балки саноат миқёсида ишлаб чиқариладиган ачитқи мисолида. Қуйида нон ва хамиртурушдаги танқис аминокислоталар ва уларнинг миқдоридаги фарқлари тавсифи келтирилган.

Нон ва хамиртурушдаги танқис аминокислоталар (100 грамм маҳсулот ҳисобига граммда) Танқис аминокислоталар Буғдой нони Озиқа хамиртуруши Лизин Метионин- Цистин Треонин Триптофан 0,21-0,24 0,41-0,50 0,28-0,29 0,08-0,09 4,4-5,7 1,2-1,8 2,8-3,6 0,57-0,70 Жадвалда хамиртурушнинг танқис аминокислоталарга қанчалик бойлиги яққол кўрсатилган. Шундай қилиб, лизин буғдой нонига қараганда хамиртурушда 21-23 марта, метионин ва цистин 2,9 – 3,6 марта, треонин 10- 12 марта, триптофан эса 7 марта кўп эканлиги аён бўлди. Демак, хамиртуруш буғдой нонига унда етишмаётган бир қатор аминокислоталар, хусусан, лизин ўрнини тўлдирувчи қўшимча бўлиб хизмат қилиши мумкин. Олимлар ҳисобларига кўра, инсон организмининг аминокислоталар ва биологик қимматли моддаларга бўлган талабини қондириш учун она сути ёки товуқ тухумининг оқсили кўпроқ мос келади. Бу оқсил намунавий эталон деб эътироф этилади. Озиқ-овқат рационини оқсил билан тўйинтиришга оид барча мураккаб ва қийин ишларда кўзга тутилган пировард натижа маҳсулотдаги аминокислоталар таркиби ва миқдорини уларнинг табиий идеалига яқинлаштиришдир. Озиқ-овқат маҳсулотларини тайёрловчиларда бунга боғлиқ қандай ижодий янги имкониятлар очилиши мумкин? Бу саволга аниқроқ жавоб бериш учун бир ҳужайрали микроорганизмлар – хамиртуруш ва бактериялар

ҳамда муҳим озиқа маҳсулотларидаги оқсил аминокислоталари таркибини БМТнинг ФАО ва БССТ (Бутунжаҳон соғлиқни сақлаш ташкилоти) томонидан тавсия этилган эталон билан солиштириб кўрамиз. Турли маҳсулотлар оқсили аминокислоталарининг таркиби (100 грамм оқсил ҳисобига граммда) Аминок ислота ФАО БССТ тав- сияси Сут Тухум Мол гўштидан қилинган ҳақиқий биф- штекс Хамир- туруш Бактерия Аёл Мол Лизин Треонин Трипто фан Метион ин- Цистин 5,5 4,0 1,0 3,5 6,3 4,6 1,6 4,3 7,8 4,6 1,4 3,3 6,4 5,1 1,6 5,5 8,2 4,5 1,2 3,6 7,6-11,4 4,8-7,2 0,9-1,5 2,0-3,6 5,5 4,1 1,0 1,7 Шундай қилиб, лизин, треонин ва триптофан каби танқис аминокислоталарнинг миқдорига кўра бактериялар оқсили халқаро эталон талабларига мувофиқ келади, хамиртуруш оқсили эса нормативдан бироз ошиб кетади ва сут, тухум, мол гўшти оқсиллиги даражасига тенглашади. Таркибида бошқа аминокислоталар – лейцин, изолейцин, валин, фенилаланин ва тирозин миқдори бўйича ҳам бактериялар ва хамиртуруш оқсиллари тўғрисида шу гапларни айтиш мумкин.

Таркибида олтингугурт сақлаган аминокислоталар – метионин ва цистин ачитқи ва бактерия оқсилида талабдагидан камроқ учрайди. Селекционерлар саъй ҳаракатлари билан ачитқиларнинг энг яхши штаммлари ажратиб олинди ва бу оқсиллар таркибида метионин сезиларли даражада юқори эканлиги кузатилган. Мазкур оқсил кимёвий таркиби бўйича ФАО талабларига жавоб бериб, мол гўшти ва сути оқсили “қуввати” билан тенглашган бўлсада, таркибидаги аминокислоталар миқдори бўйича барибир она сути ва айниқса, тухумдаги оқсиллардан пастроқ туриши илмий адабиётларда таъкидлаб ўтилган. Саноатда ишлаб чиқариладиган кўпгина ачитқи ва бактериялар оқсилларида метионин меъёрдан камроқ учрайди. Шунинг учун уларни ишлаб чиқаришга тадбиқ қилиш арафасида таркибига 0,5 фоизгача метионин қўшиб ишлатишни таклиф этилади. Бу аралашмали оқсилнинг ўзлаштирилиши ва унинг биологик қиммати 90 фоизгача, яъни мол гўшти оқсили даражасигача ортиши мумкинлиги илмий равишда исботланган. Таркибига бундай тузатиш киритилган ачитқи оқсили ун ва бошқа шу каби ўсимлик маҳсулотларига қўшиб ишлатиш учун бебаҳо озиқага айланади. Академик А.Н.Несмеянов ва профессор В.М.Беликов «Келажак озиқаси» китобида бир бўлак колбаса ёки пишлоқни нонга қўшиб истеъмол қилганимизда биз нон оқсилини танқис аминокислоталар билан тўйинтирамиз, деб таъкидлайдилар. Улар кўрсатганидек, триптофан, лизин ва метионин билан тўйинтирилган буғдой оқсили таркиби сут оқсилига тенглашади, агар треонин, лейцин ва валин билан тўйинтирилса сут оқсилидан ҳам яхши бўлади. Шундай экан буғдой унига юқорида кўрсатиб ўтилган аминокислоталарга бой бўлган ачитқи замбуруғларини (хамиртуруш) солиш орқали биз аминокислоталари таркиби ва биологик қиммати бўйича сут ва тухум оқсилларига яқин ва мол гўшти оқсилидан қолишмайдиган нон маҳсулотлари олишимиз мумкин бўлади. Ҳар эҳтимолга қарши хато қилишдан чўчиб ўтирмай бемалол айтишимиз мумкинки, биз нонни хамиртуруш билан

бойитиш орқали унинг ҳар бир бурдасига худди бир бўлакдан колбаса ёки пишлоқ қўйгандек бўламиз. Хамиртуруш буғдой ва нондан фақат танқис аминокислоталари таркиби билангина эмас, балки витаминларининг миқдори ва сифати бўйича ҳам анча бойдир. Бу соҳада биз айрим маълумотларга ҳам эгамиз. Унга хамиртуруш қўшиш ноннинг витамин фондини ҳам бойитади, бу эса унинг биологик озиқалик қимматини янада оширади. Хамиртуруш ҳужайралари озиқа муҳитидаги биологик фаол моддалар Хамиртуруш ҳужайралари озиқа муҳитидаги биологик фаол моддаларни ўзига сорбция қилиш ва концентрациялаш қобилиятига эга. Россия Фанлар Академияси Микробиология институти, Москва Давлат университети ҳамда бошқа илмий марказларда ўтказилган илмий изланишлар озиқа муҳитига В 1 (тиамин) витамини қўшилганда ҳар бир грамм ачитқи биомассасида 1000 микрограмгача В 1 витамини тўпланиши мумкинлиги исботланди. Профессор В.Л.Кретовичнинг ёзишича, хамирга қўшилган хамиртуруш оқ нон таркибидаги тиамин миқдорини халқаро 450-500 бирликкача оширган ва бу нон таъмига салбий таъсир кўрсатмаган. Ачитқиларни ўстириш учун парафиндан фойдаланиш мумкинлиги, шунингдек ўсиш ва ривожланиш давомида кўп миқдорда ҳаётий зарур микроэлементлар, жумладан, темир, фосфор, олтингугурт ва бошқа минерал моддалар тўплаши маълум. Шуниси қизиқарлики, озиқа муҳитига турли минерал моддалар, масалан, маълум миқдорда темир қўшиш билан ачитқи биомассасидаги темир миқдорини минг марта бойитиш мумкин. Ачитқи фақат оқсил ва витаминлар концентрати бўлиб қолмай, балки макро- ва микроэлементларнинг инсон организми учун ўта фойдали ва яхши ўзлаштириладиган манбаи бўлиб ҳам хизмат қилади. Бу катта амалий аҳамият касб этади. Бир мисол келтириб ўтамиз. Марказий Осиё минтақасида йодга бўлган талаб бирмунча юқори, унинг сабаби туз ва бошқа озиқ-овқат маҳсулотларида йод миқдори кам, бу эса

кўпчиликка маълум бўлган буқоқ касаллигига олиб келади. Ферментация жараёнида йод билан бойитилган ачитқи ишлаб чиқариш орқали бундай касаллик олдини олиш ҳамда даволаш мумкин. Келгусида ҳар бир худудда таркибида юқорида айтиб ўтилган бир қатор микроэлементлар бўлган хамиртуруш ишлаб чиқаришни йўлга қўйиш лозим. Хамиртурушнинг нисбатан жуда оз миқдорини одам беихтиёр узоқ вақтлардан буён нон, квас ёки пиво каби озиқ-овқат таркибида мунтазам истеъмол қилиб келади. Бироқ оқсил, витаминлар ва микроэлементлар манбаи сифатида хамиртурушнинг кўпроқ миқдори керак бўлса, жиддий қийинчилик юзага келади. Хамиртуруш тез ўсадиган микроорганизмлар сингари нуклеин кислоталарига ҳам бойдир, улар тахминан умумий оқсил миқдорининг ўн фоизини ташкил этади. Нуклеин кислотасини ҳаддан ташқари кўп истеъмол қилиш врач фикрига қараганда инсон учун зарар бўлиб, у қондаги сийдик кислотаси миқдорини ошириб юборади ва унинг натижасида организмда туз алмашуви бузилиши ҳамда тузнинг йиғилиб қолиш хавфи пайдо бўлади. Тиббиёт ходимларининг фикрича, кундалик рациондаги нуклеин кислотасининг нормаси икки граммдан ошмаслиги керак. Шунинг учун врачлар хамиртурушнинг хавфсиз суткалик дозасини 10 грамм қилиб белгилайдилар. Демак, хамиртурушдан кўп фойдаланиш учун ундаги нуклеин кислотасининг ортиқчасини чиқариб ташлаш керак. Хамиртурушни тозалаш, уни керакли ҳолга келтириш усуллари ишлаб чиқилган ва маълум. Нон ва бошқа озиқа маҳсулотларига бундай тозалашдан ўтган керакли миқдордаги хамиртурушни ишлатиш мумкин. Хамиртурушдан озиқа мақсадларида фойдаланишнинг яна бошқа қизиқ йўллари ҳам мавжуд. Хамиртурушдан витаминлар, аминокислоталар, айниқса танқис аминокислоталарни соф ҳолда ажратиб олиш ва ишлатиш каби усуллар фанга маълум. Ёки оқсил изолятлари олиш технологияси аввало хамиртуруш ҳужайрасининг қобиғи махсус қурилма ёки фермент препаратлари орқали

бузилади ёки парчаланади, ҳужайрадан ажралган оқсил эса тозаланиб қуюқлаштирилади ва қуритилади. Бир тонна хамиртурушдан сувда осон эрийдиган, рангсиз ва ҳидсиз бўлган 250 килограмм изолят олинади. Унинг таркибида 80 фоиз оқсил, беш фоиз углевод, икки фоиздан кўп бўлмаган нуклеин кислоталари ва уч фоиз липид бўлиши керак. Бундай изолятдан буғдой, ун, нон ва нон маҳсулотлари, шунингдек турли колбаса ва озиқ–овқат концентратлари (шўрва, бўтқа ва бошқа) оқсил билан бойитилиб ҳамда икра, гўшт, балиқ, сутга ўхшаш суний озиқалар тайёрлашда фойдаланиш мумкин. Бундай маҳсулотлар таркиби, тури, ҳиди ва бошқа хусусиятларини фақат маълум гуруҳдаги соғлом одамлар учун эмас, балки муайян касалликлардан азоб тортаётган, қатъий пархезга мухтож бўлган кишиларнинг алоҳида талабларига ҳам тўғрилаб, мослаштириш мумкин. Дастлабки ҳисобларнинг кўрсатишича, бир тонна ачитқидан олинган оқсил изоляти бир тонна суяксиз олий навли мол гўштига ёки 2,9 тонна тирик вазндаги қорамол гўштига эквивалент бўлар экан. Биологик қимматига кўра бир хил бу маҳсулот гўштга нисбатан анча арзон ва эҳтимол кенг қўлланиш истиқболларига эга. Шуни қайд қилиш керакки, хамиртурушнинг қолган қисми, яни изолят таркибига кирмагани (таркибида 40 фоизга яқин оқсил, витаминлар ва бошқа қимматбаҳо моддалар бор) бекор кетмайди, улар чорва учун озиқа тайёрлашда ишлатилиши мумкин. Истиқболда хамиртурушга қараганда фаолроқ, таркибида енгил ҳазм бўладиган оқсил миқдори кўпроқ, яъни бир тонна қуруқ маҳсулотда 640-700 килограмм атрофида оқсил сақловчи бактерияларни топиш, парваришлаб ўстириш йўллари устида фикрлаш зарур. Бу каби истиқболли йўналишларга баҳо бера туриб биология ва молекуляр генетиканинг қўлга киритаётган янги ютуқларини ҳам ҳисобга олиш лозим. Ген муҳандислиги ютуқларидан ўринли ва оқилона фойдаланиш микробиологларга бир ҳужайрадан бошқа ҳужайрага керакли генларни

кўчириб ўтказиш усуллари орқали аминокислоталар, витаминлар, минерал тузлар ва бошқа физиологик фаол моддаларни керакли миқдорда синтез қила оладиган, хоссалари аввалдан белгиланган микроорганизмлар турларини яратиш имконини беради. Биомассани керакли мослаштириш, айтайлик, муайян ёшдаги гўдак бола ёки эмизикли она, деҳқон, пахтакор, чорвадор, металлург, шахтёр, фазогир ёки аскарлар учун янада фойдали ва қулай қилиб тайёрлаш мумкин бўлади. Шуни эсдан чиқармаслик керакки, одатдаги озиқ-овқат маҳсулотлари таркибига кўп бўлмаган миқдордаги айрим аминокислоталар, витаминлар, ферментларнинг қўшилиши билан улар ажойиб хусусиятларга эга бўладилар. Масалан, лизин нонни бойитиб, иштаҳани очади, овқат ҳазм қилишни яхшилайди ва ҳатто болаларда тиш нурашининг (кариес) олдини олади. Сабзавотли ва крупали овқатларга глутамин ва инозин кислоталари аралаштирилса, вегетарианларга мўлжалланган шўрвадан товуқ таъми келиб туради. Микроорганизмлардан ажратилган бета-галактозидаза ферменти организмда оғир ҳазм бўладиган, ёмон эрийдиган лактозани (сут шакари) организм учун зарур глюкоза ва галактозагача парчалайди. Ферментнинг бу хусусияти уни сут концентратлари, консервалар, музқаймоқлар, болалар озиқ-овқат маҳсулотлари сифатини ошириш учун қўллашда имкон беради.

Адабиётлар: 1. Панфилова Н.Е. Сут ва саломатлик. Тошкент- «Меҳнат» 1991й.124 б. 2. Регулятор ы роста растений /Под. ред. Г.С.Муромцева/ М., 1979. 3. Семихатова Н.М. Хлебопекарн ые дрожжи. М, 1980. 4. Готтиеалк. Метаболизм бактерий. М., 1982. 5. Егоров Н.С . Основ ы учения об ан т ибиотиках. М., 1986. 6. Ауэрман Л.Я . Технология хлебопекарного производства. М, 1972.

Похожие

Биомеханика фани ва унинг ривожланиши

Вирусологиянинг очилиши ва ривожланиши тарихи

Хашоратлар морфологияси фанига кириш

Эволюцион таълимот

Генларнинг ўзаро таъсирида белгиларнинг ривожланиши