Таянч харакат системаси механикаси - Биология - Рефераты

Таянч харакат системаси механикаси

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

305.2802734375 KB

Таянч харакат системаси механикаси Режа: 1. Таянч-ҳаракат системаси элементларнинг юкланиши 2. Биоматериаллар ва конструкцияларнинг ҳимоя механизми ҳақида 3. Нафас олиш системаси механикаси ҳақида

Таянч-ҳаракат системасининг функционал-анатомик ўзига хослиги Таянч-ҳаракат системаси пассив (скелет ва унинг бўлак лари) ва актив (мускуллар) компонентларидан иборат. Скелетнинг механик функцияси таянч, ҳимоя ва ҳаракатни ташкил этади. Таянч функцияси шуки, системани юмшоқ тўқималар ва бошқа органларни скелетга бириккан ҳолда кўтариб туришидир. Химоя функцияси - системани ҳаёт учун муҳим орган-лари тўсиб ҳимоя қилишидир. Харакат - суяк ричаглари билан мускуллар одамнинг ҳаракатланишини таъминлайди. Катта ёшдаги одам скелети 200 тадан ортиқ алоҳида суяклардан иборатдир. Таянч аппаратини ҳосил қилишдаги анатомик структура – бу суяклар туташуви, яъни бўғимлардир (суставқ). Улар икки хил бўлади: синартрозлар - узлуксиз, диартрозлар қўзғалмас ва кам қўзғалувчи бўғимлар: Кинематик нуқтаи-назардан алоҳида суяклар орасидаги бўғимлар кинематик жуфтликни ифодалайди, уларнинг соддалаштирилган схемалари 5.1- жадвалда келтирилган. Харакат органлари системасига скелетдан ташқари кўндаланг-тарғил мускуллар ҳам киради, чунки улар суякларга пайлар орқали бириккан бўлиб, асосан, ҳаракатни таъминлайди. Уларда молекуляр бирикмалар кимёвий энергияларини механик қисқариш энергиясига айланади. Одамни таянч - ҳаракат аппаратини кинематик моделp тўлароқ ифодалайди. 5.2-расм Таянч-ҳаракат системаси эркинлик даражасини қуйидаги формуладан топиш мумкин.

5.1-расм. Катта ёшдаги одам скелети. 1. – Калла суяги 2. – Бўйин умуртқалари 3. – Курак 4. – Елка суяги 5. – Билак суяги 6. – Тирсак 7. – Билак-кафт усти бўғими 8. – Кафт суяклари 9. – Қўл бармоқлари фалангалари 10. – Сон суяги 11. – Тизза қопқоғи 12. – Катта болдир суяги 13. – Кичик болдир суяги 14. -- Ошиқ суяк 15. – Товон суяги 16. – Оёқ бармоқлари фалангалари 17. – Думғаза 18. – Ёнбош суяги 19. – Тўш 20. – Қовурға n=6N- iP i i  35 (5.1) бу ерда: N- қўзғалувчи суяклар сони(N=148); i-,бўғим бирикмаларда эркинлик даражасини чегараланишлари сони. Р i - бирикмалар сони эркинлик даражаси билан (одамда 29; 33; ва 85та бўғимлар мос равишда учта, иккита ва битта эркинлик даражасига эгадир). Демак, n=6*148- (3*29+4*33+5*85)=244. Шундай қилиб, одам биомеханизмида, умуман, n=244та эркинлик даражаси мавжуддир. Скелет ҳаракатини муайян мия- мускул аппарати бошқаради.

5.2-расм. Одам таянч-ҳаракат аппаратининг структуравий схемаси. B 5.3-расм. Одам танасининг кинематик модели (А) ва структураси графлари элементлари тартиб раыамилари 1-19.А

5.1-жадвал Бўғим шакли Бўғим схемаси Қўлланиши Цилиндрик Ўзаро айланиш ўқи алоҳида суяклар ўқларига параллел Блоксимон Ўзаро айланиш ўқи алоҳида суяклар ўқларига перпендикуляр Ўзаро айланиш ўқи алоҳида суяклар ўқлари билан ихтиёрий бурчак ҳосил қилади. Эллипсоидсимон Ўзаро бурилиш иккита ўзаро перпендикуляр ўқлар атрофида бўлиши мумкин. Эгарсимон Ўзаро бурилиш иккита ўзаро перпендикуляр ўқлар атрофида бўлиши5.4. – расм. Одам танасининг динамик модели

мумкин. Шарсимон Ўзаро бурилиш учта ўзаро перпендикуляр ўқлар атрофида бўлиши мумкин. Текис Илгариланма кўчиш иккита ўзаро перпендикуляр ўқлар бўйича бўлиши мумкин ва алоҳида суяклар ўқлари атрофида айланиши мумкин. Таянч-ҳаракат системаси биомеханикасини ўрганишда, одатда, математик ва механик моделлардан фойдаланилади. Моделларни яратишда кўзда тутилган мақсадни турига боғлиқдир. Улар, асосан, икки гуруҳда бўлади - кинематик ва динамик . Кинематик модделлар, асосан, одам танаси ҳаракатини ва ҳаракат таъсиридаги бурчакли ва чизиқли кўчишларни, алоҳида қисмларни тезлик ва тезланишларни ўрганишда ишлатилади (5,3- расм). Динамик моделp одам танаси турли сегментларида кучларни, кучланишларни ва деформацияни тақсимланишини ҳамда динамик таъсирларни ўтишини баҳолашга ёрдам беради.

Таянч-ҳаракат системаси элементларнинг юкланиши Одам ҳаёти давомида (0,5–0,7)*10 9 марта қўлини ҳаракатлантиради, 6*10 9 марта қўл панжалари ҳаракатланади (автомобил p шинаси 25-30 млн марта айлангандан сўнг ейилиб, ишдан чиқади). 75 йиллик ҳаёт давомида юрак 2,5*10 9 марта қисқаради ва 700-800 минг тонна қонни ҳайдайди. Бу учта супер-танкер юки билан тенгдир. Пиёда юришда суяклар, бўғим тоғайилари, мускуллар ва қуруқ пайларда маълум миқдорда зўриқиш ҳосил бўлади. Аммо кучланишнинг қиймати 50 МПа дан ошмайди. Пиёда юриш, югуриш, иш вақтида суякларга, пайларга, мускулларга тушадиган юкларда кучланишлар 50 МПа дан ошмайди, оддий пиёда юришда 15% фазада таянч цикли бошида 50-60 Нм қийматли эгувчи момент ҳосил бўлади, 45% фазасида эса 90-130 Нм гача ортади. Болдирнинг эгилиш деформацияси жуда турличадир (5,4-расм). Улар суякларнинг тебраниш частоталарига боғлиқ ҳолда ўзгаради. Юрганда ёки югурганда товон билан ерга урилганда (айниқса, оёқ кийимсиз бўлганда) эгилиш дефор-мацияси кучаяди. Таянч фазаси бошқа зарба тўлқин суяк орқали ўтади, бунда давомийлиликдаги 15-25мс чизиқли тезланиш 20-80 м/сек 2 гача қийматга эришади. Оддий юришда 1 м/с тезликда чаноқ-сон сус- тавида юк 6 кНга етади. 5.4-расм. Турли юклар таъсирида катта болдир суяги деформацияси.

Бу одам танаси оғирлигининг ўртача қийматидан ўн марта ортиқдир. Спорт ўйинларида бундан каттароқ тезланишда биомеханик системага таъсирлар бўлади. Масалан: югуриш пайтида болдирдаги манфий тезланиш 500 м/с 2 гача тенглашади, каратэ усулидаги зарб оҳирида ҳатто 4000 м/с 2 гача етади. Спринтерли югуришда, баландлик ва узоқликка сакрашда таянч реакцияларини вертикал ташкил этувчиси 5-7 кН ва горизонтал ташкил этувчиси 3-4 кН гача тенг бўлади. Бу ҳолда ҳамма бўғимлар ва пайларда зўриқишнинг қиймати кескин ортиб кетади. Масалан, болдир-оёқ бўғимида ушбу куч 9000 Н га тенг бўлади. Бунда пайлар саггитал текисликда реактив моментни ҳосил қилади, унинг қиймати 300 Нм га ва пайлардаги чўзувчи кучланиш 60 МПа га, яъни чекли қийматнинг 60% ни ташкил этади. Узунликка сакраш пайтидаги кучланиш 73-75 МПа гача етади ва бу чекли қийматга янада яқинроқдир. Тирик организмдаги емирилишнинг асосий сабаби жар- роҳатланишдир. Масалан, автомобилp тўқнашиши натижасида сон суягини емирилиши, яъни синишини кўриш мумкин. Бунда кескин манфий тезланишда ҳайдовчи олдинга отилиб чиқиб калласи ва кўкрак қафаси ойнага урилади ва тўғридан-тўғри тизза бўғимлари зарба кучини олади. Бундай зарбнинг давомийлик вақти одатда 50-150 мс. ни ташкил этади. Бу ҳолатда зарбнинг таъсири тизза бўғими орқали сон суягига ўтади ва бунда сон суяги синишида бўйлама зарб кучи (10,6 2,7) кН ( қаттиқ зарб - жесткий удар) дан (18,3  6,9) кН (сўндирувчи орқали зарб) гача ўзгаради. Таянч-ҳаракат системасидаги бўғимларида спринтерли югуришда ҳосил бўлувчи энг катта юк миқдори 5.2-жадвалда келтирилди. Одатда, югуриш ёки бошқа спорт ўйинларида сон суяги диафиз қисмидан синиши кўп кузатилади (5.5-расм). 5.4-расм. Сон суягини бщйлама эгилиш деформацияси. А – емирилиш соъаси

5.2 - жадвал. Юк тури Юк миқдори Болдир-оёқ бўғимидаги момент, Нм: М ха – саггиталp 300 30 М уа – фронталp 125  50 М za - горизонтал 20  11 Болдир-оёқ бўғимидаги куч F тс 8900  1000 Тизза бўғимидаги момент, Нм: М sk – саггиталp 150  40 М fk – фронталp 160  55 М тк - горизонтал(катта болдир суягига нисбатан) 40  15 Пайлардаги энг катта тортилиш кучи, Н 6600  660 Тизза усти пайларидаги энг катта тортилиш кучи, Н 3000  800 Таянч-ҳаракат системаси функциясини нормал шароитда кечишига таъсир қилувчи факторлар суяк системасини хавфсизлигини таъминлаш механизмини ўрганиш, биомеханик системани мустаҳкамлик запасини аниқлаш, аниқ инженерлик ва тиббий масалаларни ечиш учун мосламалар механизмларини ўрганиш масалалари ҳозирги вақтда биомеханика олдидаги асосий муаммолардандир. Биоматериаллар ва конструкцияларнинг ҳимоя механизми ҳақида Х амма биоматериаллар, техник нуқтаи назаридан кў-рилганда, бошланғич нуқсонларга эгадир, яъни кучланиш концентраторлари, турлича деформацияланадиган бошқа ма-териаллар ёки суюқликни кириб қолиши мустаҳкамлик ва юк кўтариш қобилиятини пасайтиради. Айрим нуқсонлар тескари натижа беради ва айрим мустаҳкамликка доир катталиклар қийматларини орттирилишига сабаб бўлади. Шунинг билан бирга бундай нуқсонларни айримлари мустаҳкамлик пара-метрлари қийматларини орттириши ҳам мумкин.

Биоматериалларда ўта бир жинслимаслик, деформация-га мойиллик, юкланишда энергияни тўпланиши ва юкни олишда энергияни йўқолиши сабабли мустаҳкамликни оши-рувчи барча механизмлар энергияни ютиш билан боғланган. Масалан, суяк трабекулаларидан алоҳида биттаси емирилади ва бу билан бутун суяк конструкциясини емирилишдан сақ-лайди. Ўз навбатида трабекула кўплаб пластинкадан иборат бўлиб, ёриқларни тарқалишига қаршилик қилади. Бундан ташқари суяк тўқималарида турли йўналишлар бўйича арма-тураланган соҳалар (зоналар) мавжуддир. Бундай соҳаларда емирилиш тўхтаб қолади. Суяк цилиндрлари сиқилишда бўйлама сиқилиш билан бирга кўндаланг эгилишга учрайди. Суякнинг ҳар квадрат сантиметрида 100 га яқин майда суяк цилиндрлари мавжуд бўлиб, улар орасидаги бўшлиқ қовушоқ суюқлик билан тўла бўлади. Демак, бу структурани эластик эгилувчан конструкция деб қаралади ва у катта миқдордаги энергияни ютиш хусусиятига эгадир. Фақат юмшоқ қовушоқ ташкил этувчиси зарбий таъсирдаги энергияни 30-45 %ини ютиши мумкин. Узун найсимон суякларда мавжуд кўмик (илик) қовушоқ тўлдирувчи вазифасини бажариб, зарбий таъсирларни сўндиришда ёрдам беради. Хусусан, тирик суякда тебраниш такрорийлиги, илиги олинган суякдаги тебраниш такрорийлигидан икки марта камдир. Найсимон суякларни ўзига хос хусусияти шуки, уларда механик хоссалар бутун ҳажм бўйича нотекисдир. Уларда деформацияга мойилликни ошириш ва юк ортиши билан деформацияланиш энергияси орттирмалари градиентини кў-пайтириш эвазига энг катта юк кўтариш қобилиятига эга бўлиш мумкин. Бундай мослашиш усули иккита кўринишдаги мослама орқали амалга оширилади: топографик ва стрессадаптация. Топографик адаптация (мослашиш) - бу таъсир этаётган юкка боғлиқ ҳолда суякдаги механик хоссаларни ўзгариши. Топографик адаптация шартли-эластик деформацияланиш соҳасида тўғри бўлади. Катта юклар

таъсирида тўқи-маларнинг адаптацияси, айниқса, реологик хоссаларни ўзгариши билан топографик адаптацияга қўшимча бўлади. Масалан, орттирилган юкланишда компакт суяк тўқимаси эластиклик модули 15-30% га камаяди. Бу суякни конструкция сифатида юк ўсиши билан деформацияга мойиллиги ортиб кетишини кўрсатади. Кучланишни фи-зиологик энг катта қийматидан ортишида суяк деформация-ланиши энергияси ортирмаси градиентини сезиларли даражада ўсиши кузатилади. Бу шундай хулосага олиб келадики, суяк-нинг оддий чизиқли деформацияланиш ҳолатига нисбатан еми-рилиш ҳолати учун тўрт марта кўп энергия сарфлаш зарур. Умуман, суякнинг ташқи юкка мослашиш механизми юқори кучланишларга эга бўлган жойларда системани емир-масдан катта деформациялар ҳосил бўлиши мумкинлигини тушунтиради. Суякнинг мослашиш механизмига ундаги мавжуд ички кучланишни олиш мумкин, масалан, чўзилиш ёки сиқилишда-ги ички кучланиш 20 Мпа гача етади. Бу ҳолда агар олдиндан 20 Мпа гача чўзувчи кучланиш берилган суякка сиқувчи куч қўйилса, унда сиқилишдан кучланиш ҳосил бўлмайди. Минорали кран конструкциясига аналогия (ўхшаш) сифатида чоноқ- сон бўғими юк кўтариш қобилияти тек-ширилган. Противовесни тортувчи трос, кран стрелкасини эгилишини стрела конструкциясини узунлиги бўйича эгувчи моментни ўзгариши ва уни фермасимон конструкция билан алмаштиришни ҳисобга олган ҳолда бўғим конструкцияси массасини тўрт мартадан кўпроқ камайтириш мумкин. А Б

5.5-расм. А - Чаноқ-сон бўғими эндопротези конструкциясига тортқи усулини қўллаш; Б - Одам болдири: 1 - катта болдир суяги; 2, 3 – бикр ва юмшоқ тортқилар. Оддий ташқи тортқи (растяжка) - сонда катта фасция-чўзилишдаги кучланишни 8 марта ва сиқилишдаги кучланишни эса 1,7 марта камайтиради. Ушбу принцип тиббиёт амалиётида кенг қўлланилади. Масалан, турли жарроҳлик ишларида ва ҳатто чаноқ-сон бўғимининг эндопротез конструкциясида қўлланилади. Бундан ташқари болдир конструкциясида икки турдаги тортқилар бор: ташқи мускуллар гуруҳидаги пайлар ва кичик болдир суяги боғловчилари бўлган бикр тортқи. Бунда деформацияга мойиллиги юқорироқ пайлар суяк кесими оғирлик марказидан узоқроққа жойлашган бўлади ва бу кучланишларни кесим бўйича текис тақсимланишига имкон беради (5.5-расм). Нафас олиш системаси механикаси ҳақида Нафас олиш системаси юрак-қон томир системаси би-лан туташган ўта мураккаб шохланиб кетган томирлар тури-дан иборат. Ъаво трахея орқали ўтиб, аввал 20-30 тагача шохланган томирларга, сўнгра эса юз миллионларгача майда томирчаларга тарқалади. Майда томирлар алpвеолалар билан тугайди. Нафас йўллари, ўпка ва кўкрак нафаси кенгайиши махсус мускуллар ёрдамида бажарилади. Бу система эгилув-чан бўлиб, уларнинг математик ифодаси ўта мураккабдир. Қоннинг ўпкадаги микроциркуляциясини ўзига хос томони бор. Ўпка капиллярлари, икки алpвеолани ажратиб турувчи пардаларда жойлашгандир. Бу юпқа парда капиллярлар туридан ташкил топган мембранадир. у алpвеолалардаги РÀ босим остида осон деформацияланади. Капиллярдаги қон босими артериал (Р À ) ва веноз Р v босимларини уни ўрта-часига тенг, уларнинг фарқи капиллярлардаги қаршиликни ҳосил қилади. Алpвеола мембраналари кўндаланг ва уринма йўналишларда юкланган бўлади. Улардаги кўчишлар ва зў-риқишлар юпқа мембраналар назарияси бўйича топилади.

4.8 – расм Нафас олиш системаси механикасида алоҳида ўринни ал p веолалар мажмуаси механикаси эгаллаган. Алpвеолалар мажмуасини совун кўпигига ўхшаш фазовий қобиқлар системаси деб қараш мумкин. Одатда, бу масала икки хил вариантда кўрилади. Биринчисида мембраналар чўзувчи зўриқиш кучлари мавжуд деб, уларни кесим юзаси бўйича интеграллаб макроскопик кучланиш векторини аниқлаш мумкин, яъни 11 =  N n 1 (n  s)x 1 ds 1 12   N n 1 (n  s 1 )x 1 ds 1 +  N t S 1 x 2 ds 1 (4,15) 13 =  N n 1 (n  s 1 )x 1 ds 1 +  N t S 1 x 3 ds 1 4,9 – расм

4.10 – расм Иккинчи вариантда эса алpвеолалар системасини фазовий ингичка призматик системадан иборат деб олинади. У бошланғич ҳолатида кубсимон бўлиб, деформациядан кейин параллелепипед кўринишига ўтади деб қаралади. Бошланғич ҳолатда куб томонлари  бўлсин, деформациядан кейин х 1 , х 2 , х 3 ўқларига мос равишда 1 ; 2 ; 3 бўлади. Бунда    1 2 3 , , - мос равишда ўқлар бўйича узайиш даражаларидир. Расмда белгиланган АВСД катакдаги кучланиш қуйидагича топилади: σ11=Nn1(e)(λ1 ,λ2 ,λ3)ds1 +2γds1 (4,16) бу ерда: ds 1 -АВСД кесим периметри. Ушбу кучланиш икки қисмдан иборат деб олинади. σ11 =σ11(e)+σ11(s) (4,17) бу ерда:  11 ( )e - эластик тўқималардаги кучланиш қисми;  11 ( )s - сирт таранглашишидан ҳосил бўлган кучланиш. Уларнинг ифодалари

σ11 (e)= 1 Δ [N n (e)1 λ2 + N n (e)1 λ3 ] (4,18 ) σ11 (s)= 2γ1 Δ ( 1 λ2 +1 λ3) (4,19 )Бу формулалар ифодалаётган боғланишлар ўпка материали механик хоссаларини аниқлайди. Агар  - ўзгармас миқдор бўлса,  11 ( )s -узайиш даражаси 1 га боғлиқ бўлмайди ва кўндаланг узайиш даражалари λ2, λ3 ларни ўсиши  11 ( )s куч-ланишни камайтиради.

Адабиётлар: 1. Регирер С.А. Лекции по биомеханике - М., МГУ, 1980, 144 с. 2. Вопрос прочности в биомеханике/Образцов И.Ф., Кнетс И.В. и др. М., Весшая школа, 1988, 388 с. 3. Бранков Г. Основ биомеханики - М., Мир 1981, 254с. 4. Механика кровообраўения/ Каро К. и др. - М., Мир, 1981. 5. Левтов В.А., Регирер С.А., Шадрина Н.Х. - Реология крови - М., Медицина, 1981. 6. Кнетс И.В., Пфафрод Г.О., Саулгозия Ю.Ж. - Деформи-рование и разрушение твердих биологических биотканей - Рига: Знание, 1980, 320. 7. Пуриня Б.А., Касцов В.А. - Биомеханика крупних крове-носнх сосудов человека - Рига: Знание, 1980, 258 с.

Похожие

Селекцияда чатиштириш системаси

Юрак қон томир ва нафас олиш системалари механикаси

Одам танасининг функционал мустаҳкамлиги ҳақида тушунча

Қисқарувчан тизимлар биофизикаси. Рецепция биофизикаси

Ўсимликларнинг вегетатив органлари