Узлуксиз тасодифий миқдорнинг тақсимот қонунлари - Алгебра - Рефераты

Узлуксиз тасодифий миқдорнинг тақсимот қонунлари

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

265 KB

Узлуксиз тасодифий миқдорнинг тақсимот қонунлари РЕЖА: 1. Эҳтимолнинг текис тақсимот қонуни 2. Узлуксиз тасодифий миқдорнинг сонли характеристикалари 3. Нормал тақсимот 4. Нормал эгри чизиқ 5. Нормал тақсимот параметрларининг нормал эгри чизиқ формасига т аъсир и 6. Нормал тасодифий миқдорнинг берилган интервалга тушиш эҳтимоли 7. Берилган четланишнинг эҳтимолини ҳисоблаш 8. Учта сигма қоидаси 9. Ляпунов теоремаси ва уни амалда қўлланилиши

Таянч иборалар: текис тақсимот, нормал тақсимот, кўрсаткичли тақсимот, сонли характеристика, нормал эгри чизиқ, четланиш, уч сигма қоидаси. 1. Эҳтимолнинг текис тақсимот қонуни. Амалиётда синашлар натижасида чексиз кўп тасодифий миқдорлар ҳосил бўлади. Табиийки (ўзгарувчи миқдорлар каби) уларнинг баъзилари қандайдир қонуниятга бўйсинади, аксарияти бирор қонунга бўйсинмайди. Бирор қонуниятга бўйсинадиганларни ажратиш, амалда мазкур узлуксиз тасодифий миқдор ҳақида илмий хулосалар чиқариш, синов натижасида ҳосил бўладиган тасодифий миқдорларни шу ҳодисанинг кечиши билан боғлиқ жараёнлар ҳақида маълум бир тасдиқ ва хулосалар қилиш имконини беради. Амалиётда жуда кўп тақсимотлар учрайди: текис тақсимот, нормал тақсимот, кўрсаткичли тақсимот. Энди текис тақсимот қонунини ўрганамиз. Эҳтимолнинг текис тақсимоти деб, тасодифий миқдорнинг мумкин бўлган барча қийматлари тегишли бўлган интервалда дифференциал функцияси ўзгармас бўлган тасодифий миқдор тақсимотига айтилади. Шкалаланган барча асбоблар текис тақсимотга мисол бўлади. Текис тақсимотнинг дефференциал функциясини топамиз: (а,в) интервалда f(x)=C бўлганида  b a dx x f 1 ) ( ёки   b adx C 1 , a b dx C b a         1 1 Демак, текис тақсимотнинг дифференциал функциясини қуйидаги кўринишда ёзиш мумкин:      булса b x булса b x a булса a x x f , , , ) ( 0 1 0 a b Текис тақсимотнинг дифференциал функциясининг графиги қуйидагича бўлади: 1 в-а f (x) 0 a в x

2. Узлуксиз тасодифий миқдорларнинг сонли характеристикалари. Дискрет тасодифий миқдорларнинг сонли характеристикалари каби узлуксиз тасодифий миқдорлар учун ҳам сонли характеристика тушунчалари аниқ интеграл орқали қуйидагича киритилади: Қабул қиладиган қийматлари [a,b] кесмага тегишли бўлган Х узлуксиз тасодифий миқдорнинг математик қутилиши деб   b a dx x xf x M ) ( ) ( аниқ интегралга айтилади. Агар Х узлуксиз тасодифий миқдорнинг қийматлари бутун О Х ўққа тегишли бўлса, у ҳолда    dx x xf X M ) ( ) ( формула орқали топилади, бу ерда   dx x f x ) ( ) ( ҳосмас интеграл яқинлашувчи деб фараз қилинади. Узлуксиз тасодифий миқдорнинг дисперсияси ва ўрта квадратик четланиши худди дискрет тасодифий миқдорнинг сонли характеристикалари каби қуйидагича топилади:    b a dx x f X M x X D ) ( )) ( ( ) ( 2 ) ) ( )) ( ( ) ( ( 2     dx x f X M x X D ,     b a dx x f x M x X D X ) ( )) ( ( ) ( ) ( 2  Мисол. Х тасодифий миқдор қуйидаги интеграл функцияси билан берилган:

     булса x булса x булса x x F 1 1 0 , 0 ) ( 0 0 2x Унинг сонли характеристикалари топилсин. Ечиш. Дифференциал функциянинг таърифига асосан       1 1 0 0 ) ( ) ( ` x x x x F x f 0 2 0 x Бу ҳолда       1 0 1 0 10 3 2 3 2 3 2 2 ) ( ) ( x dx x dx x f X M                1 0 1 0 1 0 1 0 2 3 2 2 2 ) 9 4 3 4 ( 2 )3 4 3 4 ( 2 2)3 2 ( ) ( )) ( ( ) ( dxx x x xdx x x xdx x dx x f X M x X D 9 22 9 18 16 92 9 2 9 4 4 1 2 18 4 9 4 4 2 1 0 3 4                      x x x 56,1 56347192,1 9 22 ) ( ) (     X D X  3. Нормал тақсимот. Нормал тақсимот деб 2 2 2 ) ( 2 1 ) (    ax x f     дифференциал функция билан аниқланган тасодифий миқдорга айтилади, бошқача айтганда дифференциал функцияси юқоридаги функция орқали аниқланадиган тақсимотга айтилади. Равшанки нормал тақсимот иккита а ва  параметрга боғлиқ бўлар экан. Демак Х тасодифий миқдор нормал тақсимланган бўлиши учун а ва  берилган бўлиши кифоя. а ва  ларнинг эҳтимоллар назариясидаги маъносини кўрсатиш қийин эмас; а-тасодифий миқдорнинг математик қутилишини,  эса ўртача квадратик четланишини билдирар экан. Ҳақиқатан 2 2 2 ) ( 2 1 ) ( ) (    ax x dx x fx X M            dx  a x z   ўзгарувчи киритамиз, бунда х =  z +а, dx =  d z

Янги интегрални чегаралари эскисиникига тенг бўлганидан                dz a dz z dz a z X M z z z 2 2 2 2 2 2 2 2 1 ) ( 2 ) (           Равшанки      ,0 2 2 dx z z   чунки 2 2z z  тоқ функция ва      , 2 2 2   dx z z  бўлганидан (Пуассон интеграли). М(Х) = а келиб чиқади, яъни нормал тақсимотнинг параметри а нормал тақсимотнинг математик кутилишини билдирар экан. Энди =  нинг эҳтимолий маъносини аниқлаймиз:        dx a x X D ax 2 2 2 ) ( 2) ( 2 ) (      , бу интегралда х-а=  z, dx=  dz алмаштириш қилиб, сўнгра бўлаклаб интегралласак Д(Х) =  2 ёки  = ) (X D тенгликни ҳосил қиламиз. Демак нормал тақсимотнинг иккинчи параметри  , квадратик четланишини билдирар экан. Изоҳ. Агар нормал тақсимотнинг параметрлари а=0 ва  =1 б ў лса нормалланган тақсимот дейилади ва унинг дифференциал функцияси 2 2 2 1 ) ( x x f     кўринишида бўлади. 4. Нормал эгри чизиқ. Нормал тақсимотнинг дифференциал функциясининг графигига нормал эгри чизиқ (Гаус c эгри чизиғи) дейилади. Ушбу 2 2 2 ) ( 2 1    ax y     функцияни математик анализ кўрсидан маълум бўлган функцияни текширишининг умумий режасига асосан текширамиз: 1. Функциянинг аниқланиш соҳаси (-∞,∞); 2. y >0 , унинг графиги ох ўқ устида жойлашган; 3. 0 lim   y x , ох функциянинг горизонтал асимитотаси бўлади. 4. Функцияни экстремумини топамиз:

2 2 2 ) ( ` 2    ax a x y     Х = 0 бўлса y 1 =0, яъни х = 0 критик нуқта бўлади; х < a бўлса, y 1 >0 , х > а бўлса y 1 <0 , яъни функция ҳосиласининг ишораси + дан - га ўзгаради, у функция х = а нуқтада максимумга эга   2 1 max   axy y 5. функцияда (х-а) 2 қатнашаётганидан, унинг графиги х = а тўғри чизиққа нисбатан симметрик бўлади. 6. Функциянинг букилиш нуқтасини топамиз.          2 2 2 ) ( 3 `` ) ( 1 2 1 2 2    a x y b ax  Х 1,2 = а±  нуқтада y 1 1 =0 Графикнинг букилиши нуқталари                 2 1 , ), 2 1 , ( a a бўлади. Юқоридагиларга асосан нормал эгри чизиқнинг графиги қуйидаги кўринишга эга бўлади. 7. Нормал тақсимот параметрларининг нормал эгри чизиқ формасига таъсири. F (x) O = 1 O = 3 O = 7.5 0 x

Энди нормал тақсимотнинг параметрлари а ва δ ўзгариши билан, унинг графиги ўзгаришини ўрганамиз. Элементар математика курсидан маълумки f(x) ва f(x-а) функцияларнинг графиклари бир хил кўринишга эга бўлиб, a>0 бўлса, а ўсиши билан график ўнг томонга силжийди, a<0 бўлса, а ўсиши билан график чап томонга силжийди. Бундан кўринадики а параметр катталигининг ўзгариши нормал эгри чизиқ шаклини ўзгартирмайди, балки, унинг ОХ ўқи бўйича а ўсганда ўнгга, а камайганда чапга силжишини билдиради. Энди δ параметр ўзгариши билан нормал эгри чизиқни ўзгаришини текширайлик:   2 1 max  y бўлганидан  ўсса  камаяди ва  камайса,  ўсади. Бундан келиб чиқадики,  ортиши билан эгри чизиқ яссиланади, яъни ОХ ўққа томон қисилиб боради,  камая борганда нормал эгри чизиқ борган сари “ўткир учли” бўлади ва ОУ ўқининг мусбат йўналиши бўйича чўзилиб боради. Қуйидаги чизмада нормал эгри чизиқнинг δнинг ҳар хил қийматидаги графиги келтирилган. Агар  =1 булса у≈0,4; Агар  =5 булса у≈0,08 Агар  =10 булса у≈0,04 Агар  =0,1 булса у≈3,99 Шуни такидлаймизки а ва δ параметрларнинг ҳар қандай қийматида нормал эгри чизиқ ОХ ўқи билан чегараланган юза бирга тенг бўлади. 8. Нормал тасодифий миқдорнинг берилган интервалга тушиш эҳтимоли.

Агар Х узлуксиз тасодифий миқдор бўлиб, f(x) унинг дифференциал функцияси бўлса, Х нинг қийматлари (ά,β) интервалга тегишли бўлиш эҳтимоли        dxx f P ) ( ) ( формула билан топилар эди. Х тасодифий миқдор нормал тақсимланган бўлса, унинг қийматларини (ά,β) интервалга тегишли бўлиш эҳтимоли               dx P ax 2 2 2 ) ( 2 1 ) (  формула билан топилади. Бу формулани қўллаш қулай бўлиши учун тайёр жадвалдан фойдаланиладиган кўринишга келтирамиз. Бунинг учун    x t dt x Ф 0 2 2 2 1 ) (   Лаплас функциясидан фойдаланамиз. z a x    янги ўзгарувчи киритамиз, х= δ z+a, dx= δ dz. Интеграл чегараларини ўзгартирамиз; х=  бўлса   a z   , х=  бўлса   a z   . Бу вақтда                                  a a a z z z z dz dz dz dz X P 0 0 0 2 2 2 2 2 2 2 2 2 1 2 1 2 1 2 1 ) (                          a Ф a Ф dz a z 0 2 2 2 1  , яъни    ) (   X P               a Ф а Ф (*) Мисол. Х тасодифий миқдор нормал тақсимланган бўлиб, а =20, δ=2 га тенг. Х узлуксиз тасодифий миқдорнинг (12,25) интервалга тегишли қиймат қабул қилиш эҳтимолини топинг. Ечиш. Мисол шартига кўра 2 , 20 , 25 , 12        a (*) формулага асосан

   ) 25 5( X P )2( )5,2( )4 ( )5,2( 2 20 12 2 20 25 Ф Ф Ф Ф Ф Ф              Эҳтимоллар назариясига доир адабиётлар охирида берилган махсус жадвалдан Ф(2,5) ва Ф(2) топамиз: Ф(2)=0,4938; Ф(2)=0,4772. Демак,    ) 25 5( X P 971,0 4772,0 4938,0 )2( )5,2(    Ф Ф 7. Берилган четланишнинг эҳтимолини ҳисоблаш. Кўп масалаларни ечишда E a X   тенгсизликни эҳтимолини топиш, бошқача айтганда нормал тақсимланган Х тасодифий миқдорнинг четланиши абсалют қиймати бўйича берилган δ мусбат сондан кичик бўлиш эҳтимолини топиш талаб қилинади. E a X   тенгсизлик E a X E a     тенгсизликка тенг кучли бўлганлигидан (*) формула         a a , бўлса                            б Ф а б а Ф a б a Ф E a X E a P E a X P 2 ) ( ) ( Хусусий ҳолда а=0 бўлса         б Ф X P 2 ) ( 8. Учта сигма қоидаси. 7-параграфда исбот қилинган          б Ф a X P 2 ) ( формулада t б  деб шаклини ўзгартирсак )( 2 ) ( t Ф а Х Ф   тенглик ҳосил бўлади. Агар t=3, яъни δ t=3  бўлса 9973,0 49867,0 2 )3( 2 ) 3 (       Ф а Х Ф  , яъни четланишнинг абсолют катталиги бўйича ўрта квадратик чекланишнинг учланганидан кичик бўлиш эҳтимоли 0,9973 га тенг экан, яъни чекланишнинг абсолют катталиги ўртача квадратик четланишнинг учланганидан ортиқ бўлиш эҳтимоли етарлича кичик бўлиб, 0,0027 га тенг. Бу эса бундай ҳодисалар атиги 0,27 % ҳолларда юз беришини билдиради. Эҳтимоли кичик ҳодисаларнинг амалда юз бермаслик принципига асосланиб бу ҳодиса амалда рўй бермайди деб ҳисоблаш мумкин. Энди уч сигма қоидасини моҳиятини баён қилиш мумкин: агар тасодифий миқдор нормал тақсимланган бўлса, у ҳолда унинг математик кутилишдан четланишининг абсолют миқдори ўртача квадратик четланишнинг учланганидан катта бўлмайди.

Амалда уч сигма қоидасини қуйидагича қўллаш мумкин: агар ўрганилаётган тасодифий миқдорнинг тақсимот қонуни номаълум бўлса, лекин уч сигма қоидаси бажарилса, у ҳолда бу тасодифий миқдорни нормал тақсимланган деб ҳисоблаш мумкин, акс ҳолда у нормал тақсимланган. М: Одам оғирлиги ва бўйи баландлиги тасодифий миқдор сифатида нормал тақсимланган деб ҳисоблаш мумкин, бунда баъзи бир кам учрайдиган ҳайбатли ва дароз одамлар 0,27% ичига киради. 9. Ляпунов теоремаси ва уни амалда қўлланилиши. Нормал тақсимланган тасодифий миқдор амалда кенг тарқалганлиги маълум. М: Ҳайвонот дунёсида ҳар бир тур ҳайвон оғирлигини тасодифий миқдор сифатида нормал тақсимланганлиги, ўсимлик турлари уруғини нормал тақсимланганлиги ва ҳ.к. Ляпунов теоремасидан келиб чиқадиган ва амалиётда кенг қўлланиладиган натижани келтириб ўтамиз. Х тасодифий миқдор жуда кўп сондаги ўзаро боғлиқ бўлмаган тасодифий миқдорлардан иборат бўлса, у ҳолда Х нормал тақсимотга яқин тақсимотга эга бўлади. Мисол. Бирор яхна ичимликни идишга қуйувчи автомат қурилмани қарайлик. Амалиётдан маълумки ҳар бир идишга қуйилган ичимлик ҳажми жиҳатидан нормал ҳисобланади, аслида уларни ҳажми бир-биридан оз миқдорга фарқ қилади, ҳар бир идишга ичимлик қуйиш ўзаро боғлиқ бўлмаган ҳодиса бўлиб (бунда температура, тармақда кучланишни ўзгариши) уларнинг таъсири яхна ичимлик тайёрлаш жараёнига кам таъсир қилади. жами қуйиш жараёнида ҳар бирини алоҳида олганда нормал тақсимотга яқин бўлади.

АСОСИЙ АДАБИЁТЛАР: 1. С.Х.Сирожиддинов, М.М.Маматов Эҳтимоллар назарияси ва математик статистика. Т.1980 йил. 2. В.Е.Гмурман- Эҳтимоллар назарияси ва математик статистика. Т.1977 йил. 3. В.Е.Гмурман -Эҳтимоллар назарияси ва математик статистикадан масалалар ечишга доир қўлланма. Т.1980 йил. 4. Б.М.Руд ык, - Общий курс высшей математики для экономистов. М.2004 г. 5. А.И.Карасев, З.М.Аксютина, Т.И.Савльева - Курс высшей математики для экономических вузов. М.1982 г. 6. Б.Гнеденко, А.Я.Хинчин - Элементарное введения в теорию вероятностей М.1976 г. 7. Л.Е.Майстров - Развитие понятия вероятностей. М. 1985 г. 8. М.Мансуров, А.Бердиёров, Р.Ҳамрақулова- Эҳтимоллар назарияси (маъруза матни) Жиззах-2006 йил 9. А.В.Нагаев- Элементы теории вероятностей и математической статистики. Т.1987 й.

Похожие

Узлуксиз тасодифий миқдорларнинг тақсимот ва зичлик функциялари, уларнинг хоссалари

Узлуксиз тасодифий миқдорларнинг сонли тавсифлари. Узлуксиз тақсимотларнинг турлари

Тажрибавий маълумотларни қайта ишлаш. Тақсимот қонунлари. Гистограмма

Дискрет тасодифий миқдорлар. Тақсимот қонуни. Дискрет тақсимотларнинг турлари

Ишончлилик функцияси. Иккита тасодифий микдор системаси