Тасодифий ҳодисалар ва эҳтимол тушунчаси. Ҳодисаларнинг комбинацияси - Алгебра - Рефераты

Тасодифий ҳодисалар ва эҳтимол тушунчаси. Ҳодисаларнинг комбинацияси

Загружено в:

11.09.2022

Скачано:

0

Размер:

80.5 KB

Тасодифий ҳодисалар ва эҳтимол тушунчаси. Ҳодисаларнинг комбинацияси Режа: 1. Тасодифий ҳодиса тушунчаси. Частота тушунчаси. 2. Эҳтимолнинг статистик таърифи. 3. Эҳтимоллик тушунчаси. 4. Эҳтимоллар назарияси предмети. 5. Ҳодисанинг йиғиндиси ва кўпайтмаси. 6. Ҳодисаларни қўшиш қоидаси.

Таянч иборалар : Тасодифий ҳодиса , тажрибага нисбатан тасодифий ҳодиса , албатта юз берадиган ҳодиса ( му қ аррар ҳодиса ), юз бермайдиган ҳодиса , « Оммавий » ёки статистик ҳодиса , к ў про қ эҳтимолли ҳодиса , нисбий частота , ҳодисанинг эҳтимоли , биргаликда б ў лмаган ҳодисалар , қ арама - қ арши ҳодисалар . Тасодифий ҳодиса тушунчаси Биз одаттий турмушда , амалий фаолиятда ҳамда илмий текширишларда натижасини тўла ишонч билан олдиндан айтиш мумкин бўлмаган тажрибалар ва синовларни тез - тез учратиб турамиз . Масалан , тангани ташлаганда у ёки бу томонининг тушишини тўла ишонч билан айтиш мумкин эмас , нишонга ўқ узганда тегиш ёки тегмаслиги аниқ эмас , ўйин соққаси ( кубик ) танланди . Бунда 6 очконинг тушиши олдиндан маълум эмас , бирор номерли лотерея билетига ютуқ чиқишини ҳам олдиндан айтиб бўлмайди . Шуларга ўхшаш барча ( ҳодисаларда ) ҳолларда тажрибанинг натижасини тасодифий ҳодиса сифатида қараймиз . 1- таъриф . Тайин бирор тажрибани ўтказиш натижасида юз бериши ҳам , юз бермаслиги ҳам мумкин бўлган ҳодиса шу тажрибага нисбатан тасодифий ҳодиса дейилади . Танга ташлаганда гербли томоннинг тушиши , ўқ узилганда нишонга тегиш , лотерея билетига ютуқ чиқиши , соққа ташлаганда 6 очконинг тушиши ва ҳоказолар тасодифий ҳодисаларга мисол бўлади . Тасодифий ҳодисаларни А , В , С ва ҳоказолар билан белгиланади . Тажриба натижасида албатта юз берадиган ҳодисалар муқаррар ҳодисалар дейилади . Масалан , ўйин соққаси ташланганда бутун сондаги очконинг тушиши , таваккалига танланган сўзда 50 дан ортиқ бўлмаган ҳарфнинг бўлиши , кун кетидан тун келиши ва ҳоказолар муқаррар ҳодисалардир .

Худди шунга ўхшаш тажриба натижасида мутлоқо юз бермайдиган ҳодиса , мумкин бўлмаган ҳодиса дейилади . Масалан , битта лотереяга иккита ютуқ чиқиши , ракетанинг қуёшга қўниб қайтиб келиши ва ҳоказолар мумкин бўламаган ҳодисалардир . Тажрибаларда юз бериши мумкин бўлган ҳодисалар « Оммавий » ёки статистик ҳодиса дейилади . Тасодифий ҳодисанинг нисбий частотаси тушунчаси А – бирор тажрибага нисбатан тасодифий ҳодиса бўлсин . Тажриба N марта ўтказилган бўлиб , улардан N А тасида А ҳодиса юз берди деб фараз қиламиз . УшбуN NA   нисбатни тузамиз. Бу нисбат қаралаётган тажрибалар сериясидаги А ҳодиса юз беришининг частотаси деб аталади. Деярли барча тасодифий ҳодисалар учун частота турғунлик хоссасига эга. Бу деган сўз тажрибалар сони оширилганда А ҳодисанинг рўй бериш нисбий чатоталари одатда бир- биридан кам фарқ қилади ва бу фарқ сериялардаги тажрибалар сони қанча кўп бўлса шунча кам бўлади, яъни турғунлашади ва бирор Р(А) сонга яқинлашади. Шу ўзгармас Р(А) сон А ҳодисанинг эҳтимоли дейилади. Таъриф . Тасодифий ҳодисанинг эҳтимоли – берилган ҳодисага боғлиқ ўзгармас сон бўлиб, тажрибаларнинг кўп сериясида бу ҳодисанинг юз бериш нисбий частотаси шу сон атрофида тебранади. Буни эҳтимолнинг статистик таърифи дейилади.  нисбий частота доимо 0  1 шартларни қаноатлантирганлиги учун ҳар қандай ҳодисанинг эҳтимоли ҳам шу оралиқда жойлашади: 0  Р(А)  1 Агар А ҳодиса муқаррар бўлса, N A = N ва демак,  =1 бўлади; шу билан муқаррар ҳодисанинг эҳтимоли 1 га тенг. Агар А мумкин бўлмаган ҳодиса

бўлса, N A =0 бўлиб  =0 бўлади; шунга кўра мумкин бўлмаган ҳодисанинг эҳтимоли нолга тенг. 1-мисол. Танга ташлаш тажрибасини қараймиз. А ҳодиса гербли томоннинг тушиши бўлсин. Р(А) ни аниқланг. Ечиш . Танга бир жинсли ва деформацияланмаган бўлса танга ташлашнинг кўп сериясида гербли ва рақамли томонларнинг тушиши ўртача бир хил такрорланади. Бундан кўринадики, А ҳодиса юз беришининг нисбий частотаси  нинг қийматлари 2 1 сон атрофида тебранади. Демак, Р(А)= = 2 1 бўлади. 2-мисол. Яшикда 20 та шар ётибди: 8 та оқ, 12 та қора. Яшикдан таваккалига битта шар олинди. Унинг қора шар бўлиши эҳтимоли нимага тенг? Ечиш . Тажриба жуда кўп марта такрорланса шарларнинг тенг имкониятли эканлигини назарга олсак қора шарнинг чиқиш нисбий частотаси тақрибан яшикдаги шарлар ичида қора шарлар ташкил қиладиган улушга тенг деб ҳисобласа бўлади, яъни  = 20 12 . Демак, Р(А)= 6,0 5 3 20 12   . 3-мисол. Куб формасидаги ўйин соққаси ёқлари 1 дан 6 гача номерланган. Œйин соққаси ташланганда 5 рақами тушиши (А ҳодиса) эҳтимолини топинг. Ечиш . Агар соққа бир жинсли материалдан тайёрланган бўлса, унинг ёқларининг тушиши тенг имкониятли бўлади ва Р(А)= 6 1 деб ҳисоблаш мумкин. 4-мисол. 36 дастали картадан битта карта тортиб олинди. Чиллик турдаги картанинг келиб чиқиш эҳтимоли қандай? Ечиш . Бунда ҳаммаси бўлиб 36 мавжуд ҳол бўлиб, улардан 9 тасида А ҳодиса (чиллик чиқиши) рўй беради. Демак, нисбий частота  =9/36, яъни Р(А)= 4 1 36 9  .

5-мисол. Берилган объектга қараб тўпдан бир хил шароитда 5 та ўқ узилди ва 2 таси мўлжалга тегди. А ҳодиса ўқнинг нишонга тегиши. Œқнинг нишонга тегишининг нисбий частотаси қандай бўлади? Ечиш .  =5 2 бўлади. Чунки бунда 5 та ҳол мавжуд ҳол бўлиб, улардан 2 тасида А ҳодиса рўй берган. Демак, Р(А)= 5 2 бўлиши равшан. Эҳтимоллар назарияси предмети Эҳтимоллар назарияси оммавий тасодифий ҳодисаларга хос бўлган қонуниятларни ўрганиш билан шуғулланади. Албатта фанни бунчалик умумий характерлаш у ҳақида кам маълумот беради. Лекин тасодифий ҳодисаларга хос қонуниятлар мавжуд ва уларни билиш катта амалий аҳамиятга эга. Ҳодисаларнинг йиғиндиси ва кўпайтмаси. Эҳтимолларни қўшиш қоидаси Таъриф . Иккита А ва В ҳодисаларнинг йиғиндиси деб бу ҳодисалардан камида биттасининг рўй беришидан иборат бўлган С ҳодисага айтилади: С = А + В Мисол. А ҳодиса шарчанинг квадрат соҳасининг юқори ярим қисмига тушиши, В ҳодиса эса унинг ўнг ярмига тушиши бўлсин. А+В шарча кўрсатилган яримларнинг бирлашмаси бўлган соҳага тушишини англатади. Таъриф . Икки А ва В ҳодисаларнинг кўпайтмаси деб, А ва В биргаликда юз беришидан иборат бўлган С ҳодисага айтилади: С= А  В Мисол. Юқоридаги айтилган мисолдаги квадрат ичидаги шарчани (нуқтани) танлаш А ва В ҳодисалар бўлса, АВ ҳодиса квадратнинг юқори ўнг чорагига тушишини билдиради.

Эҳтимолларни топишда статистик таъриф анча кўп меҳнат талаб қилади. Жуда кўп ҳодисаларнинг эҳтимолларини экспрементга мурожаат қилмасдан топиш қонуниятларини аниқлаш эҳтимоллар назариясининг муҳим масалаларидан биридир. Юқорида киритилган эҳтимол муҳим қоидаларга бўйсунади. Бу қоидалардан энг асосийси эҳтимолларни қўшиш қоидасидир. Қоида . Агар А ва В лар биргаликда бўлмаган ҳодисалар бўлса, уларнинг йиғиндисининг эҳтимоли шу ҳодисалар эҳтимолларининг йиғиндисига тенг: Р(А+В)=Р(А)+Р(В) Эслатма. Агар битта тажрибада А ва В тасодифий ҳодисалар биргаликда юз бера олмаса, улар биргаликда бўлмаган ҳодисалар дейилади. Қоида . Агар А 1 , А 2 , ... A n жуфт-жуфти билан биргаликда бўлмаган ҳодисалар бўлса, улар учун Р(А 1 + А 2 + ... + A n )=Р(А 1 )+Р(А 2 )+...+Р( A n ) тенглик ўринли бўлади. Натижа . Қарама-қарши ҳодисалар эҳтимолларининг йиғиндиси бирга тенг: Р(А)+Р(  А)=1 Эслатма . А ҳодисага қарама-қарши ҳодиса  А кўринишда белгиланади. У А ҳодисанинг юз бермаслигидан иборат. Мисол учун А ҳодиса ўқнинг нишонга тегиши бўлса  А ўқнинг нишонга тегмаслик ҳодисасидир. Мисол. Œйин соққаси ташланди. Жуфт сондаги очко тушиш эҳтимоли нимага тенг. А В А+В А  В

Ечиш. A i билан i очконинг тушишини белгилаймиз. ( i =1, 2, ... 6) А ҳодиса А 2 , А 4 , А 6 ларнинг ҳеч бўлмаганда бирининг юз беришидан иборат, яъни, А= А 2 + А 4 + А 6 А 2 , А 4 , А 6 жуфт-жуфти билан биргаликда бўлмаган ҳодисалардир. Қўшиш қоидасига кўра Р(А)=Р(А 2 + А 4 + А 6 )= Р(А 2 )+Р(А 4 )+Р(А 6 )=2 1 6 3 6 1 6 1 6 1    

Похожие

Тасодифий миқдорлар Тасодифий микдорлар

Гипотезалар. Тўла эҳтимол формуласи. Гипотезалар эҳтимоли. Байес формуласи

Эхтимоллар назариясининг асосий тушунчалари 2

Шартли эхтимол. Эркли ходисалар ва купайтириш коидаси

Эҳтимолларни қўшиш ва кўпайтириш теоремалари