Ekvivalentlik munosabati. Tartib munosabati Binar algebraik amal. algebraik amallarning turlari - Алгебра - Рефераты

Ekvivalentlik munosabati. Tartib munosabati Binar algebraik amal. algebraik amallarning turlari

Загружено в:

16.08.2021

Скачано:

0

Размер:

111 KB

Ekvivalentlik munosabati. Tartib munosabati Binar algebraik amal. Algebraik amallarning turlari Reja: 1. Binar algebraik amal haqida tushuncha; 2. Algebraik amal turlari; 4. Binar algebraik amallarning xossalari. 5. Ekvivalentlik munosabati; 6. Faktor to’plami; 7. Tartib munosabati; 8. Tartiblangan to’plam;

Oldingi ma’ruzada binar munosabatlarning bir nechta turlarining o’rgandik. Ayrim hollarda bitta to’plamda bir nechta binar munosabatlar aniqlangan bo’lishi mumkin. Ta’rif : Agar A to’plamda aniqlangan  binar munosabat bir vaqtning o’zida refleksiv, simmetrik va tranzitiv bo’lsa, u holda  munosabatga ekvivalenlik munosabat deyiladi. Ekvivalentlik munosabati = kabi belgilanadi. Masalan , ixtiyoriy A   to’plam elementlari uchun aniqlangan tenglik munosabati, to’g’ri chiziqlar to’plamidagi parallellik munosabati, uchburchaklar to’plamidagi o’xashashlik munosabati ekvivalentlik munosabati bo’ladi.   {(x; y): x, y  Z, )0 (    m Z m va x-y son m ga bo’linadi} munosabati ekvivalent munosabat bo’ladi. A to’plamda aniqlangan ekvivalentlik munosabati shu A to’plamni o’zaro kesishmaydigan sinflarga ajratish tushunchasi bilan uzviy bo’glangan. Bunday sihflar odatda ekvivalentlik sinflari deb yuritiladi. a element bilan aniqlanuvchi ekvivalentlik sinfi deb a ga ekvivalent bo’lgan elementlardan tuzilgan to’plamga aytiladi Ta’rif: Agar A to’plam  ekvivalentlik munosabati yordamida ekvivalentlik sinflariga ajratilgan bo’lsa, u holda bu ekvivalentlik sinflari to’plamiga faktor to’plam deyiladi va uni A/  ko’rinishda belgilanadi. Misol . Z={…,-3, -2, -1, 0, 1, 2, 3, …}to’plamning barcha elementlarini 4 ga bo’lib chiqaylik. Z ning elementlarini 4 ga bo’lishdan hosil bo’lgan qoldiqlar 0, 1, 2, 3 bo’ladi. Bu qoldiqlar bo’yicha Z ni C 0 ={4k/ Z k  }, C 1 ={4k=1/ Z k  }, C 2 ={4k=2/ Z k   }, C 3 ={4k+3/ Z k  } sinflarga ajratish mumkin. ) ( j i C С j i    va Z C C C С 3 2 1 0    bo’ladi. Matematikada tartib munosabati tushunchasi katta ahamiyatga ega. Shu tushuncha bilan tanishaylik. Ta’rif : A to’plamda antisimmetrik va tranzitiv bo’lgan binar munosabatga tartib munosabati deyiladi. Tartib munosabati kiritilgan to’plam tartiblangan to’plam deyiladi. Tartib munosabati  orqali belgilanadi. Ta’rif : Agar A to’plamda aniqlangan  tartib munosabati refleksiv (antirefkeksiv) bo’lsa, u holda  ga qat’iymas (qat’iy) tartib munosabati deyladi.

Ta’rif : A to’plamda aniqlangan  tartib munosabati bog’langan bo’lsa, ya’ni A to’plamning ixtiyoriy a va b elementlari uchun a  b yoki a=b yoki b  a munosabatlardan faqat bittasi bajarilsa, u holda  ga chiziqli tartib munoisabati deyladi. Chiziqli bo’lmagan tartib munosabati odatda qisman tartiblanganlik munosabati deb yuritiladi. Sonlar to’plamida (kompleks sonlar to’plamidan boshqa) aniqlangan kichik emaslik (  ) munosabati tartib munosabati bo’ladi. Ta’rif : Qisman tartiblangan A to’plamning berilgan a elementi va ixtiyoriy x elementi uchun a≤x (a≥x) munosabat bajarilsa, u holda a ga A to’plamning eng kichik (eng katta ) elementi deyiladi. Qisman tartiblangan to’plamlar umuman olganda eng katta va eng kichik elementga ega bo’lmasligi mumkin. Masalan , manfymas haqiqiy sonlar to’plami eng kichik element, ya’ni 0 ga ega, lekin eng katta elementga ega emas. Ta’rif : Agar qisman tartiblangan A to’plamning a elementidan qat’iy katta (kat’iy kichik ) bo’lgan elementlari bo’lmasa u holda a ga A to’plamning maksimal (minimal ) elementi deyiladi. Qisman tartiblangan to’plam bir qancha maksimal yoki bir qancha minimal elementlarga ega bo’lishi mumkin. a<x bo’lganda x=a bo’lsa, u holda a maksimal element, y<b bo’lganda y=b bo’lsa, u holda b minimal element bo’ladi. Qisman tartiblangan to’plamning minimal va maksimal elementlarini uning eng kichik va eng katta elementlaridan farqlay bilish kerak ekan. Ta’rif : Agar chiziqli tartiblangan A to’plamning ixtiyoriy bo’sh bo’lmagan B qism to’plami doimo eng kichik elementga ega bo’lsa, u holda bunday A to’plamga to’la tartiblangan to’plam deyiladi. Hozirgi vaqtda algebra fani to’plam va uning elementlari uchun aniqlangan algebraik amal va uning xossalarini o’ganadi. Ta’rif : A   to’plam berilgan bo’lib AxA dekart ko’paytma A to’plamga mos qo’yuvchi f:AxA  A akislantirish A to’plamda aniqlangan binar (ikki o’rinli) operatsiya (algebraik amal) deyiladi. Tarifga ko’ra a, b  A elementlar uchun (a; b) tartiblangan juftlikka shu A to’plamning yogona c elementi mos keladi. (b; a) juftlikka c element mos kelmasligi mumkin. f akislantiris yordamida (a; b) juftlikka c  A mos qo’yilishi f:(a; b)=c, (a; b) f=c yoki afb=c orqali belgilanadi. Binar algebraik amallar odatda maxsus tanlangan

0, ┴ , *,  belgilar orqali belgilanadi . aob=c bo’lsa, u holda o o’rniga qo’shish, ayirish, ko’paytirish va h.k. amallar bo’lishi mumkin. Agar f:A0 A bo’lsa, u holda nollar operatsiya (nol o’rinli algebraik amal) deyiladi, (bunda to’plamning istalgan elementni alohida olish tushuniladi). Agar f:A0  A bo’lsa, u holda nular operatsiya (bir o’rinli algebrayik amal deyiladi) deyiladi. Agar f:AxAxA=A 3  A bo’lsa, u holda f ga ternar operatsiyasi (uch o’rinli algebrayik amal) deyiladi (bunda AxAxA=A 3 dekart ko’paytmaning tartiblangan (a, b, c) uchligiga A to’plamning yagona d elementi mos q’yiladi). AxAx…xA n dekart ko’paytma berilgan bo’lsa u holda uning elementi uzunligi p ga teng bo’lgan (a 1, a 2, ...,a n ) kortej bo’ladi. Ta’rif : A n dekart ko’paytmaning tartiblangan har bir (a 1, a 2, ...,a n ) elementiga A to’plamni yagona a n+1 elementi mos qo’yilgan bo’lsa, u holda A to’plamda rangi p ga teng bo’lgan (p o’rinli) p-ar operatsiya (algebrik) aniqlangan deyiladi. p–ar operatsiyani f orqali belgilasak u holda uni f(a 1, a 2, ...,a n )=a n+1 yoki (a 1, a 2, ...,a n )f=a n+1 ko’rinishlarda yoziladi. Ayrim hollarda   1na bo’lishi mumkin. Bunday holda qarala yotgan algebraik amal qismi algebraik amal deb ataladi. Misol . Natural sonlar to’plamida qo’shish va ko’paytirish amallari binar operasiya bo’ladi. Bitta to’plamning o’zida bir nechta algebraik amallar anniqlangan bo’lishi mumkin. Faraz qilaylik    to’plamda ikkita har xil o va  binar operasiyalar berilgan bo’lsin. Ta’rif : Agar o operasiya aniqlangan A to’plamning ixtiyoriy a va b elementlari uchun aob=boa tenglik o’rinli bo’lsa, u holda o operasiya A to’plamda kommutativ deyiladi. Masalan , har qanday sonlar to’plamida aniqlangan qo’shish va ko’paytirish amallari kommutativ bo’lib, darajaga ko’tarish amali kommutativ emas, ya’ni a n b a  bo’ladi . Ta’rif : Agar o operasiya aniqlangan A to’plamning a, b, c elementlari uchun ao(bOc)=(aOb)oc tenglik o’rinli bo’lsa, u holda o operasiya A to’plamda assosiativ deyiladi.

Masalan , har qanday sonlar to’plamida qo’shish va ko’paytirish amallari asosiativ bo’lib, darajaga ko’tarish amali assosiativ emas, ya’ni (a b ) c Cba ( R c b a   , , ). Ta’rif : o va  operasiya aniqlangan A to’plamning a, b, c elementlari uchun       aoc aob c b ao    tenglik bajarilsa, u holda o operasiya  operasiyaga nisbatan distributiv deyiladi. Masalan , sonlar to’plamida aniqlangan ko’paytirish amali qo’shish amaliga nisbatan distributiv, lekin qo’shish amali ko’paytirish amaliga nisbatan distributiv emas. Ta’rif : o operasiya aniqlangan A to’plamning ixtiyoriy x va y elementlari uchun xoa=yoa (aox=aoy) tenglikdan x=y tenglik kelib chiqsa, u holda A to’plam elementlari uchun o amalga nisbatan o’ngdan qisqartirish qonuni o’rinli deyiladi. Agar A to’plamda bir vaqtning o’zida chpdan va o’ngdan qisqartirish qonuni o’rinli bo’lsa u holda A to’plamda qisqartirish qonuni o’rinli deyiladi. o operasiyaga nisbatan neytral va simmetrik elementlar tushinchalari mustaqil ta’limda alohida o’rganiladi. Shuning uchun bu tushunchalarga to’xtamaymiz. Adabiyotlar.

1. R. N. Nazarov, B. T. Toshpo’latov, A. D. Do’simbetov. Algebra va sonlar nazariyasi. 1-qism. Toshkent. O’qituvchi. 1993 y. (35-39 betlar) 2. Куликов Л. Я . Алгебра и теория чисел. Москва : В ыс ш . шк . 1979 г. ( стр 5-14). gan. 3. www.ziyonet.uz

Похожие

Algebraik materiallarni o‘rganish metodikasi

Algebraik materiallarni o’rgatish metodikasi

Algebraning ta’rifi va misollar, morfizmlar, faktor-algebra

Maxsus sirtqi bo’lim uchun matematikadan o’quv dasturi

Algebra. Algebralar gomomorfizmi. Gruppa va uning asosiy xossalar