Algebraning ta’rifi va misollar, morfizmlar, faktor-algebra - Алгебра - Рефераты

Algebraning ta’rifi va misollar, morfizmlar, faktor-algebra

Загружено в:

31.08.2023

Скачано:

0

Размер:

189.0078125 KB

Mavzu: Algebraning ta’rifi va misollar, morfizmlar, faktor-algebra Reja: 1. Algebraning ta’rifi va misollar. 2. Morfizimlar. 3. Faktor-algebra.

Ko’pgina hollarda diskret matematika va uning tatbiqlarida o’rganish ob’yekti sifatida to’plam bilan birga uning tuzilishi ham ahamiyatga ega bo`ladi. Ma’lumki, odatdagi arifmetika, geometriya ob’yektlari bilan sonli amallarni bog’laydigan chiziqli fazo hamda biror binar munosabat aniqlangan to’plamlar asosida maydon tushunchasi kiritiladi. Barcha bunday strukturalar algebraik sistemalar ni tashkil etadi. Algebraik sistemalarning aniq ta’rifini keltiramiz. Ta’rif 1. Bo’sh bo’lmagan A to’plamni qaraymiz. Bu to’plamda n-o’rinli f akslantirishni kiritamiz: f : A n → A . f funksiya bo’lganligi sababli, ixtiyoriy elementlar uchun f amalini qo’llash natijasi bir qiymatli aniqlanadi. f amalining qiymatlar sohasi A to’plamga tegishli bo’lgani uchun f amalni A to’plamda yopiq amal deb ataymiz. Ta’rif 2. Signatura yoki til ∑ deb o’rni ko’rsatilgan predikat va funksional simvollar to’plamiga aytiladi. 0-o’rinli funksional simvolga constanta deyiladi. Agar α funksional yoki predikat simvoli bo’lsa, u holda uni o’rni µ( α ) yordamida belgilanadi. n-o’rinli predikat va funksional simvollarni mos ravishda P n va f n orqali belgilaymiz. Agar qaralayotgan signaturada standart simvollar foydalanilayotgan bo’lsa, masalan: qo’shish amali uchun +, tartiblash munosabati uchun ≤, bo’lish amali uchun /, constant uchun 0 va shu kabilar, u holda biz quyidagicha yozamiz: Ta’rif 3. ∑ signaturali algebraik sistema U={A, ∑} deb bo’sh bo’lmagan A to’plamga aytiladi, bunda har bir n o’rinli predikat (funksional) simvolga A to’plamda aniqlangan n-o’rinli predikat mos qo’yilgan. A to’plam {A, ∑} algebraik sistemaning tashuvchisi yoki universumi deb ataladi. Ta’rif 4. ∑ dagi simvollarga mos keluvchi predikatlar va funksiyalar interpretatsiyalar deyiladi. Interpretatsiyalarni ham signaturaning mos simvollari bilan belgilaymiz. Ixtiyoriy constant simvolning interpretatsiyasi A to’plamning biror bir elementi bo’ladi.

Algebraik sistemalar odatda U, B,… kabi harflar bilan, ularning tashuvchilari esa A, B,… kabi harflar bilan belgilanadi. Ko’p hollarda algebraik sistema o’rniga “algebraik” so’zi tushirib qoldirilib, sistema yoki struktura so’zi ishlatiladi. Ta’rif 5. Algebraik sistemaning quvvati deb A “tashuvchi”ning quvvatiga aytiladi. Agar ∑ signatura predikat (funksional) simvollarga ega bo’lmasa, u funksional (predikat) signatura deb ataladi. Agar sistemaning signaturasi funksional (predikat) bo’lsa, unga algebra (model) deyiladi. Misol 1. bo’lsin, u holda { } to`plam ikkita ikki o’rinli amallar bilan algebra tashkil etadi. Misol 2. to`plam ≤( µ (≤) =2) binar munosabatli, +, ikki o’rinli amallar, ‘: n→ n+1 bir o’rinli amal (µ(‘)=1) va ikkita nol o’rinli amallar (constantalar) 0,1 sistemasidir. Misol 3. majmua algebra tashkil etmaydi, chunki bo’lish Z to’plam amali hisoblanmaydi, masalan 2:3 Z, element ham Z to’plamga tegishli emas. Morfizmlar Faraz qilaylik U={A, ∑} , B={B,∑} algebraik sistemalar berilgan bo’lsin. Ta`rif 1. Agar akslantirish uchun quyidagi shartlar bajarilsa, 1) U va B sistemalardagi funksiyalarga mos keluvchi istalgan funksional simvol uchun va istalgan α 1 , α 2 , … α n uchun 2) U va B sistemalardagi P U va P B predikatlarga mos keluvchi istalgan predikat simvollar uchun va ixtiyoriy uchun unga U sistemani B sistemaga akslantiruvchi gomomorfizm deb ataladi.

Agar gomomorfizm bo’lsa, uni quyidagicha belgilaymiz: . Gomomorfizmda amallar harakati va munosabati saqlanadi. Bu bir sistemaning xossalarini o’rganishda boshqa sistemaga ko’chirishga imkon beradi. Misol. U = {Z, +, ≤} va B={Z 2 , + ,≤} sistemalarni qaraymiz, B sistemada qo’shish quyidagi qoida bo’yicha amalga oshiriladi. , tartiblash munosabati . akslantirish sharti bo’yicha aniqlansa u gomomorfizm bo’ladi. Haqiqatdan, ham istalgan a,b uchun agar a ≤ b bo’lsa, u holda (a,0) ≤ (b,0) , ya’ni munosabatlar bajariladi. Ta`rif 2. In’yeksiya bo’lgan . gomomorfizmga monomorfizm deb, syur’eksiya bo’lgan gomomorfizmga epimorfizm deb ataladi va bu holda B sistema U sistemaning gomomorf obrazi deyiladi. gomomorfizmga endomorfizm deb ataladi. monomorfizm syur’eksiya bo’lsa va gomomorfizm bo’lsa, unga izomorfizm deb ataladi va quyidagicha belgilanadi izomorfizm mavjud bo’lsa, U va B sistemalar izomorf deyiladi va kabi belgilanadi. izomorfizmga U sistemaning avtomorfizmi deb ataladi. izomorfizm biyeksiya sistemalar teng quvvatli bo’ladi. Lemma. 1. id A : 2. Agar: , u holda . 3. Agar va bo’lsa, u holda bo’ladi. . Agar

Misol 1 . Geometrik vektor fazoda vektorlarni qo’shish va haqiqiy songa ko’paytirish amallari bilan berilgan E 3 to’plamni qaraymiz. Cheksiz signaturali sistemaga ega bo’lamiz, bunda bir o’rinli funksiyalar har bir vektorga vektorni mos qo’yadi. Shu bilan birga sistemani qaraymiz, uning “ tashuvchisi ” uchta (x,y,z) haqiqiy sonlardan , ikki o’rinli koordinatalar bo’yicha qo’shish amali (+), va uchlikni haqiqiy songa ko’paytirish amali. U va B sistemalar R-haqiqiy sonlar maydonida chiziqli fazo bo’ladi. Biror tayin bazisda vektorga uni koordinata qatori (x,y,z) ni mos qo’yuvchi akslantirish biyeksiya bo’ladi, ; bunda tengliklar o’rinli bo’ladi. Shunday qilib akslantirish U va B chiziqli fazolarda izomorfizm bo’ladi, bundan geometrik vektorlarni o’rganish asosida uchlik sonlarni o’rganish mumkin va aksincha. Misol 2. Berilgan U to’plam uchun sistema sistemaga biyeksiya mavjudligi sababli izomorf bo’ladi. Haqiqatdan ham, De-Morgan qonuniga ko’ra istalgan B va C to’plam uchun: , Shu bilan birga Kongruyensiya. Faktor – algebra Agar ekvivalentlik munosabati uchun istalgan n , ixtiyoriy n o’rinli simvol uchun, ixtiyoriy majmualar uchun bajariladigan bajarilishidan kelib chiqsa, ekvivalent munosabatga algebrada kongruensiya deb ataladi. Bu barcha amallarni ekvivalentlik munosabati bilan moslanganligini bildiradi. , va

Masalan, qo’shish amali uchun quyidagicha ifodalanadi: Istalgan elementlar uchun, ixtiyoriy a+b element sinfga tegishli bo’ladi. A to’plamning konguensiyasi bo’yicha faktor to’plamini qaraymiz: bu to’plamda ∑ signaturali algebrani aniqlaymiz. A algebraning konstanti C ga elementni mos qo’yamiz, bu element to’plamda constant simvol C ga mos keladi. Agar f n-o’rinli ∑ dagi simvol bo’lsa, u holda to’plamda f funksiyani quyidagi qoida bo’yicha aniqlaymiz: Ixtiyoriy elementlar uchun bu ta’rifni korrektligi ya’ni ekvivalentlik sinfidagi qaysi element olinganiga bog’liq emasligiga ishonch hosil qilamiz. Haqiqatdan ham, agar bo’lsa, u holda bo’ladi, bundan kongruentlik xossasiga ko’ra ya’ni bajariladi. Bunday hosil qilingan algebraga U algebraning konguensiya bo’yicha faktor algebrasi deb ataladi. elementga sinfni mos qo’yuvchi akslantirish U algebra va algebradagi epimorfizm bo’ladi. Bu epimorfizmga tabiiy gomomorfizm deb ataladi. Agar gomomorfizm bo’lsa, u holda Ker to’plam U algebrada kongruensiya bo’ladi, bu to’plamni gomomorfizmning yadrosi deb ataladi. Algebraning gomomorf obrazi (aksi) gomomorfizm yadrosi bo’yicha faktor algebrasi izomorfligi haqidagi teoremani keltiramiz. Teorema. (gomomorfizm haqidagi teorema) Agar epimorfizm va

tabiiy gomomorfizm bo’lsa, u holda tenglikni qanoatlantiruvchi izomorfizm mavjud bo’ladi. Isboti. deb olamiz, bunda Agar bo’lsa, u holda tenglik kelib chiqadi, ya’ni akslantirish korrekt aniqlangan. tenglikning bajarilishi tushunarli, bundan uning syureksiya ekanligi kelib chiqadi. akslantirishning gomomorfizm bo’lishi to’g’ridan to’g’ri tekshiriladi. Agar bo’lsa, u holda bunda Bundan ya’ni b=b’ bo’ladi, bu esa akslantirishning o’zaro bir qiymatli ekanligini isbotlaydi. Signaturaning funksional ekanligi va akslantirishning mavjudligidan ning izomorfizm ekanligi kelib chiqadi.Teoremada keltirilgan akslantirishlar quyidagi diagrammada keltirilgan: uchun , bundan 1 - rasm

Похожие

O’rniga qo’yishlar (Algebra)

Chiziqli algebraning asosiy usullarini bayon qilish

Chiziqli algebraning asosiy usullarini bayon qilish

Nofredgol’m integral tenglamalarga misollar

Algebra. Algebralar gomomorfizmi. Gruppa va uning asosiy xossalar