Algebra. Algebralar gomomorfizmi. Gruppa va uning asosiy xossalar

Algebra. Algebralar gomomorfizmi. Gruppa va uning asosiy xossalar

Загружено в:

13.12.2019

Скачано:

0

Размер:

111 KB

Algebra. Algebralar gomomorfizmi. Gruppa va uning asosiy xossalari Режа : 1. Gruppa tush u nchasi. Gruppaga ta`rif; 2. Yarim gruppa; 3. Monoid; 4. Gruppaning sodda xossalari. 5. To`plamlar nazaryasiga ko`ra algebra tushinchasi. 6. Algebraning turi haqida tushincha. 7. Bir xil turli algebralar. 8. Algebralar gomomorfizmi.

A Æ to`plamning o`zida bir nechta algebraic amallar mavjud bo`lishini ko`rib o`tdik. Shu amallar f 1, f 2,…. f s bo`lsin. Ta`rif : Bo`sh bo`lmagan A to`plam va unda qaralayotgan algebraik amallar to`plami  dan tuzilgan <A,  > tartiblangan juftlik algebra deyiladi va uni A 1 belgilaymiz. Ta`rifga ko`ra A 1 =<A,  > bo`ladi. Bunda A to`plamning elementi, A to`plam A 1 algebraning asosiy to`plami,  dagi operatsiyalar a 1 algebraning asosiy operatsiyalari deyiladi. A to`plamda qaralayotgan amallar soni chekli bo`lganda bu algebra A 1 =<A, f 1 , f 2 , …,f s > ko`rinishda belgilanib, uni uzunligi s+1 ga teng bo`lgan kortej ham deyiladi. f algebra amalning rangi odatda r(f) orqali belgilanadi. Ta`rif: Agar r(f i )=r i , (i=1, 2, ..., s) bo`lsa (r 1 , r 2 ,…,r s ) kortej A 1 =<A, f 1 , f 2 , …,f s > algebraning turi (tipi) deyiladi. Ta`rif: A va A′ to`plamda aniqlangan algebraik amallar soni teng bo`lib, A to`plamda f i (i=1, 2, ..., k) algebraik amallarning rangi bilan A′ to`plamda aniqlangan va f i єF={f 1 , f 2 , ..., f s ) amallar mos keluvchi f′ i єF ′={f 1 ′, f 2 ′, ..., f e ′) algebraik amallarning ranglari o`zaro teng bo`lsa, u holda A 1 =<A, F> va A 1 f =<A ′ , F ′ > algebralar o`zaro bir turli algebralar deyiladi. Masalan,    0, , R ва     1, , R algebralar bir xil turli algebralar bo`ladi (bunda R + - musbat haqiqiy sonlar to`plami), ya`ni ikkalasi ham (2, 0) turli algebralar bo`ladi. Ta`rif: Agar A 1 algebraning to`plami A chekli (cheksiz) bo`lsa, u holda A 1 algebra chekli (cheksiz) algebra deyiladi.

Endi turli algebralarning gomomorfligi haqida tushuncha bilan tanishaylik. Ta`rif: Bir xil turli A 1 =<A, F> va A 1 ′ =<A ′ , F ′ > algebralar berilgan bo`lib, A to`plamni A ′ to`plamga bir qiymatli akslantiruvchi shunday φ(f i (a 1 , a 2 , ..., a n ))= f i ′ (φ(a 1 ), φ(a 2 ), ..., φ(a n )) tenglik A to`plamning barcha elementlari uchun bajarilsa, u holda A 1 algebra A 1 ′ algebraga gomomorf akslangan deyiladi va uni '1 1 A A  ko`rinishda belgilanadi. Ta`rif : Agar A 1 algebraning A 1 ′ algebraga φ gomomorf akslanishi biyektiv (o`zaro bir qiymatli) akslantirish bo`lsa, u holda A 1 algebra A 1 ′ algebraga izomorf deyiladi va uni '1 1 A A  ko`rinishda belgilanadi. Bitta binar 0 va bitta unar * algebraik amallarga ega bo`lgan bo`sh bo`lmagan G to`plam berilgan bo`lsin. Bu operatsiyalardan foydalanib, matematikada algebraning xususiy hollaridan biri bo`lgan gruppa tushunchasini o`rganamiz. Ta`rif: Agar G to`plamda quyidagi aksiomalar bajarilsa, u holda (2, 1) turli <G, 0, *> algebra gruppa deyiladi: 1. ; 0) 0 ( ) 0 (0 ) , , ( c b a c b a G c b a    2. ; 0 0 ) , ( a a e e a G e G a       3. . 0* * 0 ) * , ( e a a a a G a G a       Binar 0 operatsiya G to`plamda gruppa hosil qiluvchi asosiy operatsiya deb hisoblanadi. Ta`rif: Agar <G, 0, *> algebra gruppasi bo`lib, 0 operatsiyasi kommutativ, ya`ni ( G b a   , ) uchun aob=boa tenglik o`rinli bo`lsa, u

holda <G, 0, *> gruppa o operatsiyaga nisbatan kommutativ gruppa yoki Abel gruppasi deyiladi. Ta`rif: Agar gruppadagi asosiy operatsiya qo`shish (ko`paytirish) amali bo`lsa, u holda bunday gruppaga additiv (multiplikativ) gruppa, agar additiv gruppada qo`shish amali kommutativ bo`lsa, u holda bunday gruppaga additiv–abel gruppa deyiladi. Masalan, <Z, +> additiv-abel gruppa, <Z,  > multiplikativ gruppa bo`lmaydi (chunki ( )1 (     m Z ь bo`lgabda Z m  1 ) bo`ladi. Ta`rif: Agar G to`plamda aniqlangan binar o operatsiya assosiativ bo`lsa, u holda G to`plam yarim gruppa deyiladi. Masalan, <N,  > algebra yarim gruppa bo`ladi. Ta`rif: Neytiral elementga ega bo`gan yarim gruppa monoid deb ataladi. Masalan, <N,  > algebra monoid bo`ladi. <N, +> algebra yarim gruppa bo`ladi, lekin monoid bo`lmaydi. Ta`rif: <G, o, *> gruppaning M qism to`plami o binar operatsiyaga nisbatan gruppa tashkil etsa, u holda M ga <G, o, *> gruppaning qism gruppasi deyialdi. Qism gruppa tushunchasi mustaqil ta`limda batafsil o`rganiladi. Gruppaning quyidagi hossalari mavjud: . 10 Gruppadagi asosiy operatsiga nisbatan neytiral va teskari elementlar mavjud, ular yagona bo`ladi. . 20 Har qanday G multiplikativ gruppada bo`lish munosabati o`rinli, ya`ni G b a   , elementlar uchun    y x, bo`lib, ular uchun a x=b va ya=b tenglamalar G b a  1 va G a b  1 yagona yechimlarga ega bo`ladi;

. 30 Har qanday gruppada elementlarni chap va o`ng tomondan qisqartirish qonuni o`rinli; . 40 G gruppaning 1a elementiga teskari element a ning o`zi bo`ladi; . 50    1 , , G gruppaning ixtiyoriy n ta elementi shu gruppadan aniqlangan algebrayik amalga nisbatan assosiativ bo`ladi; . 60 G a a a n , ..., , 2 1 elementlarning ko`paytmasi bo`lgan na a a ...2 1 elementga teskari element 11 12 1...    a a an element bo`ladi. . 70 n n a a a a        , )0 ( , ) ( 0 1 1 1 1            a e a a a a a a n n n       bo`lsa u holda ) , (. ) ( Z n m a a a a a mn n m n m n m      , faqat o`rin almashinuvchi a va b elementlari uchun e a a a a ba n n m m m    , ) ( bo`ladi. Bulardan tashqari quyidagi munosabatlar ham o`rinli bo`ladi: a) nx+mx=(m+n)x; b) m(nx)==mnx; c) mx-nx=(m-n)x. Bu tenglama nx x n x x x xn x x x n n              ) ( ) ( ... ) ( ) (, ...                 dir. Yuqoridagi 7 ta hossaning isboti da keltirilgan.

Adabiyotlar: 1. R. N. Nazarov, B. T. Toshpo`latov, A. D. Do`simbetov. Algebra va sonlar nazariyasi. 1-qism. Toshkent. O`qituvchi. 1993 y. (35-39 betlar) 2. Куликов Л. Я . Алгебра и теория чисел. Москва : В ыс ш . шк . 1979 г. ( стр 5-14). gan. 3. www.ziyonet.uz

Похожие

O’rniga qo’yishlar (Algebra)

Qavariq funksiya va qavariq uzluksizlik moduli hamda ularga tegishli xossalar

Nazariy materiallar yuzasidan ba`zi tushunchalar (algebra)

Maple amaliy dasturlar paketini ishga tushirish, uning asosiy imkoniyatlari va interfeysi

Tanlanma va uning xarakteristikalari