Nazariy materiallar yuzasidan ba`zi tushunchalar (algebra) - Алгебра - Рефераты

Nazariy materiallar yuzasidan ba`zi tushunchalar (algebra)

Загружено в:

16.12.2019

Скачано:

0

Размер:

247.5 KB

Nazariy materiallar yuzasidan ba`zi tushunchalar (algebra) Reja: 1. Kirish 2. Funksiya tushunchasi. Sonli funksiyalar. Ularning xossalari. 3. Funksiya limiti 4. Funksiya uzluksizligi 5. Hosila tushunchasi 6. Differensiallash qoidalari va formulalari 1

KIRISH Respublikamizning kelajakda gullab yashnashi ko`p jihatdan o`sib kelayotgan bilimdon yoshlarga bog`liq. Albatta bunday yoshlarga ta`lim-tarbiya beruvchi o`qituvchi yuqori kasbiy bilim va mahoratga ega bo`lmog`i darkor. Hurmatli yurtboshimiz I.A.Karimov aytganlaridek “Hozirgi zamon kadrlari yuqori kasbiy mahoratga ega bo`libgina qolmay, balki har jihatdan ma`lumotli, o`z sohalarining bilimdoni, tashabbuskor, muammolarni hal qilishga ijodiy yondashadigan kishilar bo`lishi lozim”. Boshlang`ich ta`lim va sport, tarbiyaviy ish(5141600) ta`lim yo`nalishi o`quv rejasida matematika fanidan talabaning mustaqil ishi uchun 232 soat ajratilgan. Bu hamma 570 soatning 40,7 foizini tashkil etadi. Shu ta`lim yo`nalishining maxsus sirtqi bo`limi talabalarining mustaqil ta`limi uchun ancha ko`p, ya`ni hamma o`quv soatining 70%ini tashkil etuvchi vaqt ajratilgan. Universitet talabalarining bilimini baholashning reyting tizimi to`g`risidagi muvaqqat nizomga asosan maxsus sirtqi va sirtqi bo`limda tahsil olayotgan talabaning mustaqil ta`lim olishi - ta`lim jarayonining asosiy komponenti ekanligini inobatga olib, mustaqil ta`lim O.B. shaklida 50 ballik tizimda baholanadi. Biz boshlang`ich ta`lim va sport, tarbiyaviy ish (5141600) ta`lim yo`nalishi bo`yicha tahsil olayotgan III bosqich talabalari uchun matematika fanidan funksiya, hosila, integral, algebra va analitik geometriya, geometriya elementlari hamda miqdorlar va ularni o`lchash mavzulari yuzasidan qisqacha nazariy materiallarni keltirish bilan birga shu mavzularga oid mustaqil yozma nazorat ishlari hamda ularni bajarish yuzasidan usuliy ko`rsatmalarni ham berdik. Mustaqil yozma-nazorat ish oldidagi asosiy maqsad – bo`lajak boshlang`ich sinf o`qituvchisining matematika fanidan nazariy-uslubiy tayyorgarligini aniqlash, topshiriqlarni mustaqil bajarishga o`rgatishdan iborat. Har bir talabaning mustaqil nazorat ishi 9 ta topshiriqni o`z ichiga oladi. Unda funksiya, hosila, integral, algebra va analitik geometriya, geometriya 2

elementlari hamda miqdorlar va ularni o`lchashga doir mavzularga oid o`quv topshiriqlari o`z ifodasini topadi. Talabalarning mustaqil ishlarini bajarish uchun ularga Nizomiy nomidagi TDPU tomonidan tasdiqlangan matematika o`quv dasturi (tuzuvchilar p.f.n. N.A.Hamidova, Z.Ibragimova)ni keltirib, mustaqil yozma nazorat ishi topshiriqlarini bajarish bo`yicha uslubiy ko`rsatma va test topshiriqlari namunalarini berishni ham lozim topdik. 3

Funksiya tushunchasi. Sonli funksiyalar. Ularning xossalari. Ta`rif 1. Agar x o`zgaruvchi miqdor D sohadagi har bir qiymatiga biror usul yoki qonun bo`yicha uning E sohadagi aniq bir qiymati y mos qo`yilsa , y o`zgaruvchi miqdor x o`zgaruvchi miqdorning funksiyasi deyiladi. O`zgaruvchi x miqdor erkli o`zgaruvchi yoki argument, y miqdor esa bog`liq o`zgaruvchi yoki funksiya deyiladi. Funksiyani ko`rsatishda y=f(x), u=u(x), u= ψ (x ) - belgilashlardan foydalaniladi. x=x 0 nuqtadagi y=f(x) funksiyaning qiymati y o bo`lsa, y o = f(x o ) deb belgilanadi. Ta`rif 2. O`zgaruvchi x ning f (x) funksiyasi ma`noga ega qiladigan qiymatlar to`plami funksiyaning aniqlanish sohasi deyiladi va D(f) -bilan belgilanadi. Ta`rif 3. Funksiyaning qabul qiladigan qiymatlar to`plami uning o`zgarish sohasi deyiladi va u E( f) - bilan belgilanadi. Misol: y=2 4 x - aniqlanish va o`zgarish sohasi topilsin. Yechish: 4-x 2  0 da funksiya ma`noga ega. x 2  4 yoki  x   2 tengsizlikni yechib, bu tengsizlikni x ning [-2,2] kesmadagi qiymatlari qanoatlantiradi. D(f)=[- 2,2]; E(f)=[0,2 ]. Ta`rif 4 . y=t(x) funksiyaning grafigi deb, XOY tekislikdagi koordinatalari y=f(x) munosabat bilan bog`langan R(x,y) nuqtalar to`plamiga aytiladi. Funksiyalar asosan - analitik ,jadval,va grafik usullarda beriladi. 1. Funksiya analitik usulda berilganda x va y miqdorlar orasidagi boglanish formula orqali berilishi mumkin. Masalan, y=x 2 , y=(x-3) 2 2. x va y miqdorlar orasidagi bog`lanish jadval ko`rinishida ifodalansa, funksiya jadval usulda berilgan deyiladi. 3. x va y miqdorlar orasidagi boglanishni grafik usulda aniqlansa, funksiya grafik usulda berilgan deyiladi. Ta`rif 5. y=f(x) funksiya D(f) =[a,b] sohada aniqlangan bo`lib,shu sohadagi x 1 va x 2 qiymatlar uchun x 1 < x 2 bo`lib, f(x 1 ) < f(x 2 ) (yoki f(x 1 ) >f(x 2 )) tengsizlik o`rinli bo`lsa , f(x) funksiya D sohada o`suvchi (yoki kamayuvchi) deyiladi. 4

Ta`rif 6 . Agar x 1 < x 2 bo`lib, f(x 1 )  f(x 2 ) (yoki f(x 1 )  f(x 2 )), bo`lsa, Funksiya D sohada kamaymaydigan (yoki o`smaydigan) funksiya deyiladi. Ta`rif 7. X R top`lamdan olingan har bir x songa birorta y son mos keltirilsa, X to`plamda sonli funksiya berilgan deyiladi. X to`plam bu funksiyaning aniqlanish sohasi deyiladi. Ta`rif 8. y=f( x ), X x , funksiyaning grafigi deb shunday (x,y)juftliklar to`plamiga aytiladiki, X x da y=f( x ),ya`ni ( x; f( x )), X x korinishdagi har bir shunday juftlikka koordinata tekisligida koordinatalari x va f( x ) bo`lgan M nuqta mos keladi. Bunday nuqtalar to`plami ham y=f( x ), X x funksiya grafigi deyiladi. Odatda, funksiya grafigi koordinata tekisligida biror chiziq bilan tasvirlanadi. Biroq har qanday chiziq funksiya grafigi bo`la olmaydi. Gap shundaki, X x ning berilgan qiymatida y funksiyaning bu qiymatiga mos keladigan bittagina qiymati mavjud bo`lishi lozim. Funksiya limiti Ta`rif 1 . y=f(x ) funksiyani b son bilan a x da cheksiz kichik bo`lgan y=a(x) funksiya yig`indisi ko`rinishida, ya`ni y=b+a(x ) ko`rinishida yozish mumkin bo`lsa, b son a x da bu funksiyaning limiti deyiladi va . b x fa x   ) ( lim ko`rinishda yoziladi. 1-xossa. Agar y=f(x) va y=g(x) funksiyalar a x da limitga ega bo`lsa, u holda f(x) +g(x) va f(x) x g(x ) funksiyalar ham a x da limitga ega bo`ladi.   ) ( lim ) ( lim ) ( ) ( lim x g x f x g x f a x a x a x       va   ) ( lim ) ( lim ) ( ) ( lim x g x f x g x f a x a x a x       Qisqacha aytganda,yig`indi limiti limitlar yig`indisiga teng, ko`paytma limiti limitlar ko`paytmasiga teng. 2-xossa.Agar y=f(x) va y=g(x ) funksiyalar a x da limitga ega bo`lsa, bunda ikkinchi limit noldan farqli bo`lsa, u holda 5

) ( lim ) ( lim ) ( ) ( lim x g x f x g x f a x a x a x         1-misol. 1 2 10 lim 2 2 5    x x x ni hisoblaymiz. Yuqoridagi tasdiqlarga asosan 1 2 10 lim 2 2 5    x x x = )1 2( lim ) 10 ( lim 2 5 2 5     x x x x = 7 5 49 35 1 5 2 10 5 1 lim2 10 lim 2 2 2 5 2 5           x x x x Agar a nuqtada kasr-ratsional funksiyaning maxraji nolga aylansa va surati noldan farqli bo`lsa, x ning a ga yaqinlashgani sari funksiya qiymati modul bo`yicha juda katta bo`ladi. Bunda a x da funksiya cheksiz katta bo`ladi va lim ) ( ) ( x g x f =  kabi yoziladi. Masalan,     4 7 lim 2 2 2x x x . Agar x  a da surat ham, maxraj ham nolga aylansa, kasrning surat va maxraji a x ga qisqartirib, aynan aylantirish kerak. 2-misol: 12 7 9 lim 2 2 3     x x x x ni hisoblaymiz. Buning uchun surat va maxrajni ko`paytuvchilarga ajratib, kasrni x-3 ga qisqartiramiz: 3 limx 12 7 9 2 2    x x x = 3 limx )4 )(3 ( )3 )(3 (     x x x x = 3 limx 4 3   x x = 4 3 3 3   =-6. Funksiya uzluksizligi Ta`rif.Agar f(x) funksiya a nuqtada aniqlangan va )()(lim afxf ax   bo`lsa, bu funksiya a nuqtada uzluksiz deyiladi. Shunday qilib,agar funksiyaning a nuqtadagi limiti mavjud bo`lib, funksiyaga argumentning qiymatini qo`yganda bu limitni hisoblash mumkin bo`lsa, funksiya a nuqtada uzluksiz deyiladi. 6

Bunday shart bajarilmaydigan nuqtalar funksiyaning uzulish nuqtasi deyiladi. Ko`p hollarda uzilish qismlarni ajratuvchi nuqtalarda (bu qismlarda funksiya turli analitik ifodalar bilan berilgan) yoki maxraj nolga aylanadigan nuqtalarda sodir bo`ladi. Bu uzluksiz funksiyalar haqida xossalardan kelib chiqadi. 1-xossa. Agar y = f(x ) va y=g(x ) funksiyalar a nuqtada uzluksiz bo`lsa, u holda y=f(x) + g(x) va y=f(x)g(x) funksiyalar ham bu nuqtada uzluksiz bo`ladi. 2-xossa. Agar y = f(x ) va y=g(x ) funksiyalar a nuqtada uzluksiz bo`lsa va bunda g(a) 0 bo`lsa , y= ) ( ) ( x g x f funksiya ham bu nuqtada uzluksiz bo`ladi. Bu tasdiqlardan ko`rinib turibdiki, agar funksiya y= ) ( ) ( x g x f ifoda bilan berilgan bo`lsa, bunda y=f(x) va y=g(x) funksiyalar uzluksiz, maxraj nolga aylanadigan nuqtalardagina uzilish sodir bo`ladi. Masalan , y= 8 6 9 2 2    x x x funksiyaning uzilish nuqtasini topish uchun 0 8 6 2    x x tenglamini yechish kerak: 2 1 x , ;4 2 x 2 va 4 nuqtalar berilgan funksiyaning uzilish nuqtalaridir. Tarif. Agar y=f(x) funksiya [a;b] kesmaning barcha nuqtalarida uzluksiz bo`lsa, bu funksiya [a;b] kesmada uzluksiz deyiladi. Kesmada uzluksiz bo`lgan funksiyalar qator muhim xossalarga ega. 3-xossa. Agar y=f(x) funksiya [a;b] kesmada uzluksiz bo`lsa, uning bu kesmada qiymatlari orasida eng katta va eng kichik qiymatlari mavjud. 4-xossa. Agar y=f(x) funksiya [a;b] kesmada uzluksiz bo`lib, uning oxirlarida (uchlarida) turli ishorali qiymatlar qabul qilsa (masalan, f(x)<0, f(b)>0), bu funksiya [a;b] kesmaning qaysidir nuqtasida nolga aylanadi. Misol. x 3 -6x+3=0 tenglama [2;3] kesmada hech bo`lmaganda bitta ildizga ega. Shuni isbotlaymiz. Haqiqatan , y=x 3 -6x+3 uzluksiz funksiya bu kesmaning chap oxirida 1 3 2 6 2 )2( 3      f qiymatini, o`ng oxirida 12 3 3 6 3 )3( 3      f qiymatni qabul qiladi. Bu qiymatlar turli ishorali, shuning uchun funksiya [2;3] kesmada nolga 7

aylanadi. Bu esa x2 -6x+3=0 tenglama bu kesmada hech bo`lmaganda bitta ildizga ega ekanligini anglatadi. Hosila tushunchasi y=f(x) funksiyaning hosilasi deb, funksiya orttirmasi  y ni argumentning mos orttirmasi  x ga nisbatining  x  o dagi limitiga aytiladi. y=f(x) funksiyaning hosilasini belgilash uchun bir qator belgilar mavjud: y ' ; y 'x ; dx dy yoki f ' (x); dx x df ) ( y=f(x)funksiyaning hosilasini hisoblash differensiallashning umumiy qoidasi bo`yicha to`rt bosqichda bajariladi: 1) x argumentga  x orttirma beramiz va funksiyaga x argumentning o`rniga x x  orttirilgan qiymatni qo`yib, fuksiyaning orttirilgan qiymatini hosil qilamiz: y +  y=f(x+  x) 2) Funksiyaning orttilgan qiymatidan uning dastlabki qiymatini ayirib, funksiya orttirmasini hosul qilamiz:  y=f(x+  x)-f(x) 3) Funksiyaning orttirmasi  y ni argumentning orttirmasi  x ga bo`lamiz: x x x x f y x       ) ( 4) Bu nisbatning  x  0 dagi limitini topamiz:     y x x 0 lim 0 limx x x f x x f    ) ( ) ( Topilgan limit y=f(x )funksiyaning hosilasidir. Differensiallash qoidalari va formulalari 1. O`zgarmasning hosilasi nolga teng: 0C 2. y=x funksiyaning hosilasi birga teng: 1x 8

3. Ikki funlsiya yig`indisining hosilasi ular hosilalarining yig`indisiga teng:v u v u     ) ( 4.Ikki funksiya ko`paytmasining hosilasi ushbu formula bo`yicha hisoblanadi: ) (  v u = vu vu    5. Bo`linmaning hosilasi: ) (  v u = 2v uv vu    , 0  6. n ning har qanday natural qiymatida quyidagi tenglik o`rinli: (x n ) ' = nx 1n . Hosila olish formulalari: 1. mx y 1   mx m y 2. x y x y 2 1  3. x y 1  2 1 x y  4. xe y xe y  5. x y ln x y 1  6. xa y a a y xln  7. x y a log a x y ln 1  8. x y sin x y cos 9. x y cos x y sin 10. tgx y x y 2 cos 1  11. ctgx y x y 2 sin 1  12. x y arcsin 2 1 1 x y   13. x y arccos 2 1 1 x y   14. arctgx y 2 1 1 x y   15. arcctgx y 2 1 1 x y   9

Похожие

Chiziqli algebra usullarining ba`zi chiziqli iqtisodiy modellarning tahlilida qo`llanilishi

Aniq integralning ba`zi tadbiqlari

Ba`zi bir irratsional ifodalarni integrallash. Olinmaydigan integrallar haqida

Diskret va uzluksiz tasodifiy miqdorlar. Ba`zi muhim taqsimotlar

Diskret va uzluksiz tasodifiy miqdorlar. Ba`zi muhim taqsimotlar