Diskret va uzluksiz tasodifiy miqdorlar. Ba`zi muhim taqsimotlar - Алгебра - Рефераты

Diskret va uzluksiz tasodifiy miqdorlar. Ba`zi muhim taqsimotlar

Загружено в:

16.12.2019

Скачано:

0

Размер:

192 KB

Determinantlar va ularning xossalari Reja: 1. Determinantlar va ularning xossalari 2. Matritsalar va ular ustida amallar

Determinantlar va ularning xossalari 1. Ikkinchi-tartibli determinantlar. Determinantlarning asosiy xossalari. Haqiqiy a, b, c va d haqiqiy sonlar berilgan bo`lsin. Ular ikkinchi – tartibli determinant yoki aniqlovchi deb ataluvchi ad – bc sonni aniqlaydi va d c b a ko`rinishda yoziladi. Ta`rifga asosan, bc ad d c b a   . a, b, c va d sonlarga determinant elementlari deyiladi. Ikkinchi tartibli determinantda a, b- birinchi, c, d- ikkinchi satr, a, c- birinchi, b , d – ikkinchi ustun, a, d- bosh yoki birlamchi, b, c- ikkilamchi diagonallar bir-biridan farqlaniladi. ikkinchi-tartibli determinant misolida determinantlarning quyidagi asosiy xossalarini tekshirib ko`rish qiyin emas. Determinantning kattaligi: 1-xossa: satrlari mos ustunlari bilan almashtirilsa - o`zgarmaydi; 2-xossa: satrlari (ustunlari) o`rinlari almashtirilsa - ishorasi qarama-qarshisiga o`zgaradi; 3-xossa: biror-bir satr (ustun) har bir elementi k haqiqiy songa ko`-paytirilsa - k marta ortadi; 4-xossa: biror-bir satr (ustun) har bir elementi nolga teng bo`lsa – nolga teng; 5-xossa: ikki satr (ustun) mos elementlari o`zaro teng yoki proportsional bo`lsa - nolga teng. Quyida ta`riflanadigan 3-tartibli, ixtiyoriy n-tartibli determinantlar uchun ham yuqoridagi xossalar o`rinli. 2. Uchinchi-tartibli determinantlar Uchinchi tartibli determinant yoki aniqlovchi deb, Δ = a 11 a 22 a 33 + a 12 a 23 a 31 + a 13 a 21 a 32 - a 13 a 22 a 31 -a 11 a 23 a 32 - a 12 a 21 a 33 ( 1) yig`indiga teng songa aytiladi va ik 33 32 31 23 22 21 13 12 11 a a a a a a a a a a    ko`rinishda yoziladi.

Haqiqiy a ik (i, k = {1, 2, 3}) sonlarga determinantning elementlari deyiladi. a ik element i - satr va k - ustun elementi bo`lib, ularning kesishmasida joylashgan. Uchinchi-tartibli determinantda ham satr va ustunlar, bosh va ikkilamchi diagonallar bir-biridan farqlaniladi. (1) standart ifoda sodda tuzilishga ega. a ik elementlar bo`yicha hisoblanadigan Δ yig`indini Sarryus qoidasi yordamida tuzish mumkin. Determinant ustunlariga o`ngdan birinchi va ikkinchi ustunlarini ko`chirib yozib, kengaytirilgan jadval tuzamiz: Bosh diagonal yo`nalishida joylashgan elementlar ko`paytirilib mus-bat ishora bilan, ikkilamchi diagonal yo`nalishidagi elementlar ko`pay-tirilib manfiy ishora bilan olinsa, (1) yig`indi hosil bo`ladi. Δ yig`indi uchburchaklar usulida ham tuzilishi mumkin: Oldidagi ishorasi bilan birga har bir ko`paytma determinantning hadi deyiladi. Har bir ko`paytma determinantning har bir satri va ustuni element – vakillaridan tarkib topgan. (1) ifodaning standart deyilishiga sabab, uning har bir hadida ko`paytuvchi elementlar birinchi indeks - satr nomerining o`sish tartibida joylashtirilgan. Ikkinchi indeks ustun nomerlari esa qu-yidagi tartibda joylashgan:    2 1 3 1 3 2 3 2 1 (2)    3 1 2 2 3 1 1 2 3 (3) (2) va (3) 1, 2 va 3 sonlarining o`rin almashtirishlaridir. (1, 2, 3) tartiblangan o`rin almashtirishga asosiy o`rin almashtirish deyiladi. Agar o`rin almashtirishda uning ikki aniq elementlari o`rinlari almash-tirilsa, ushbu elementlar transpozitsiyalangan deyiladi. Transpozitsiyalanganda o`rin almashtirish tizimi boshqasi bilan almashinadi. Masalan, - - - + + + * * * * * * * * * * * * * * * * * *     1) 2, ,3( 1) 2, ,3( 3) 2, ,1(   ва h оказо.

Agar biror-bir o`rin almashtirish tizimi asosiysidan bir necha N 1 , N 2 , va hokazo transpozitsiyalash usullari bilan hosil qilingan bo`lsa, ushbu son-lar ayni vaqtda yoki juft yoki toq sonlar ekanligini ta`kidlash muhimdir. O`rin almashtirish tizimi asosiysidan juft (toq) sondagi transpozitsiyalar yordamida olingan bo`lsa, mos ravishda juft (toq) deyiladi. j = (j 1 , j 2 , j 3 ) o`rin almashtirish tizimi berilgan bo`lsin. Bu yerda, j 1 , j 2 , j 3 - 1, 2 va 3 sonlarining tanlangan biror-bir tartibi. t (j)- asosiy (1, 2, 3) o`rin almashtirishdan j o`rin almashtirishga o`tish uchun zarur transpozitsiyalar soni bo`lsin. Agar t (j) – juft (toq) son bo`lsa, j - juft (toq) o`rin almashtirishdir. (2) o`rin almashtirishlar tizimi juft, (3) o`rin almashtirishlar tizimi esa toqdir. Yuqorida keltirilgan tushunchalardan foydalanib, uchinchi tartibli determinantni boshqa teng kuchli ta`rifini berish mumkin. Uchinchi-tartibli determinant yoki aniqlovchi deb, quyidagi yig`in-diga teng Δ songa aytiladi:    j 3j3 2j2 1j1 )j(t , a a a )1 ( bu yerda , ј ( ј 1 , ј 2 , ј 3 ) - asosiy (1, 2, 3) o ` rin almashtirishdan hosil bo `- lishi mumkin bo ` lgan o ` rin almashtirishlar . Ushbu ta`rif n- tartibli determinantni ta`riflashda umumlashtirilishi mumkin. 3. n - tartibli determinantlar n – tartibli determinant yoki aniqlovchi deb, quyidagi yig`indiga teng Δ songa aytiladi:     j njn 2j2 1j1 )j(t ва a... a a )1 ( nn 2n 1n n2 22 21 n1 12 11 a ... a a ... ... ... ... a ... a a a ... a a   ko`rinishda yoziladi, bu yerda, j ( j 1 , j 2 , … , j n ) - asosiy (1, 2, …, n ) o`rin almashtirishdan olinishi mumkin bo`lgan ixtiyoriy o`rin almashtirish, t( j ) – asosiydan j o`rin almashtirishga o`tishda transpozitsiyalar soni. a... a a )1 ( njn 2j2 1j1 )j(t  ko ` paytmaga determinantning hadi deyiladi . n – tartibli determinant n 2 haqiqiy son – elementlar orqali aniqlanadi va yi - g ` indi n ! ta haddan iborat . O`z-o`zini tekshirish uchun savollar

1. Ikkinchi tartibli determinant deb nimaga aytiladi? 2. Determinantning kattaligi uning satrlari mos ustunlari bilan almashtirilsa qanday o`zgaradi? 3. Determinantning satrlari (ustunlari) o`rinlari almashtirilsa-chi? 4. Determinant biror-bir satri (ustuni) elementlari umumiy ko`pay-tuvchisini uning ishorasidan tashqariga ko`paytuvchi sifatida chiqarish mumkinmi? 5. Qanday hollarda determinantning kattaligi nolga teng? 6. Uchinchi tartibli determinant deb nimaga aytiladi? 7. Uchinchi tartibli determinantni hisoblashning Sarryus qoidasi ni-madan iborat? 8. Uchinchi tartibli determinantni hisoblashning uchburchak sxemasini yozing. 9. Transpozitsiyalash deganda nimani tushunasiz? 10. Juft yoki toq o`rin almashtirish tizimi deb qanday o`rin almash-tirishga aytiladi? 11. n- tartibli determinant deb nimaga aytiladi? Ma`ruzaning tayanch iboralari 1. Ikkinchi tartibli determinant. 2. Determinant elementi. 3. Determinant satri. 4. Determinant ustuni. 5. Determinant bosh va ikkilamchi diagonali. 6. Uchinchi tartibli determinant. 7. Determinant hadi. 8. O`rin almashtirishda transpozitsiyalash. 9. Asosiy o`rin almashtirish. 10. Juft yoki toq o`rin almashtirish. 11. n - tartibli determinant. 2-§. Determinantlarning xossalari 1. Minor va algebraik to`ldiruvchilar haqida tushuncha n - tartibli Δ = | a ik | determinant berilgan bo`lib, uning ixtiyoriy i -satrini va ixtiyoriy k -ustunini o`chiramiz. Qolgan ifoda (n-1)– tartibli determinant-ni tashkil etadi va a ik elementning minori deyiladi. a ik element minori Μ ik yozuv bilan belgilanadi. a ik elementning algebraik to`ldiruvchisi yoki ad`yunkti deb,

Α ik = (-1) i+k Μ ik kattalikka aytiladi. Masalan, uchinchi tartibli Δ = |a ik | determinantning a 12 elementi minori M 12 va algebraik to`ldiruvchisi A 12 mos ravishda: 12 12 2 1 12 31 23 33 21 33 31 23 21 12 M M )1 ( A , a a a a a a a a M        2. Determinantlarning xossalari Ixtiyoriy n- tartibli determinant o`zining asosiy xossalaridan (1 – mav-zuga qaralsin) tashqari, qo`shimcha ravishda quyidagi xossalarga ham ega . 6-xossa: Determinantning ixtiyoriy satri yoki ustuni elementlarining o`z algebraik to`ldiruvchilariga ko`paytmalarining yig`indisi uning kattaligiga teng:     n 1 k ik ik n) 1,2,..., (i A a (1)     n 1i ik ik n) 1,2,..., (k A a (2) (1) yig`indi n-tartibli determinantni i- satr elementlari bo`yicha yoyish formulasi deyilsa, (2) yig`indi k– ustun elementlari bo`yicha yoyish formulasi deyiladi. Masala: Uchinchi tartibli Δ = |a ik | determinantni ikkinchi ustun elementlari bo`yicha yoying. Uchinchi tartibli determinantni ikkinchi ustun elementlari bo`yicha yoyish formulasini qo`llaymiz, natijada    3331 1311 22 3331 2321 123 1i 3232222212122i2i aa aa a aa aa a AaAaAaAa       ) a a a a( a ) a a a a( a a a a a a 31 13 33 11 22 31 23 33 21 12 23 21 13 11 32    ) a a a a( a 21 13 23 11 32 7-xossa: Determinant biror satri (yoki ustuni) elementlarining bosh-qa parallel satr (yoki ustun) mos elementlari algebraik to`ldiruvchilariga ko`paytmalarining yig`indisi nolga teng: n) 1,2,..., ji, j, (i 0 A a A a n 1k kj ki n 1k jk ik           Ushbu xossa determinantlarning 5- xossasi asosida isbotlanadi.

8-xossa: n -tartibli aniq bir satrlari (ustunlari) bir-biridan farq qiluv-chi, qolganlari esa aynan bir xil bo`lgan Δ 1 va Δ 2 determinantlar berilgan bo`lsin. Berilgan Δ 1 va Δ 2 determinantlarning yig`indisi ko`rsatilgan farqli satri (ustuni) mos elementlarining yig`indisidan iborat, umumiy satrlari (ustunlari) esa o`zgarmas qoladigan n-tartibli Δ determinantga teng. Masalan, uchinchi ustunlari farqli, qolgan ustunlari aynan bir xil uchinchi tartibli determinantlar quyidagicha qo`shiladi: 33 33 31 31 23 23 22 21 13 13 12 11 33 31 31 23 22 21 13 12 11 33 31 31 23 22 21 13 12 11 b a a a b a a a b a a a b a a b a a b a a a a a a a a a a a      9-xossa: Determinant kattaligi uning biror satri (ustuni) elementlari-ga boshqa parallel satr (ustun) mos elementlarini bir xil songa ko`pay-tirib qo`shganda o`zgarmaydi. Yuqori tartibli determinantlarni hisoblashning ratsional usuli uning biror satri yoki ustunida keltirilgan xossa asosida nollar yig`ib, so`ngra shu satr yoki ustun bo`yicha yoyib hisoblashdir. Yuqori tartibli determinantni hisoblash masalasi ketma-ket ravishda quyi tartibli determinantlarni hisoblash bilan almashinadi. Masalan:               6 1 4 9 3 6 4 3 3 1 6 1 4 1 9 3 6 4 0 0 0 1 4 3 3 1 4 1 3 1 1 3 2 4 2 0 1 1 6 3 2 1 153 ) 17 ( 9 3 2 14 15 9 9 6 14 15 3 6 1 4 9 0 6 14 0 15 3               10-xossa: n- tartibli berilgan Δ 1 = |a iκ | va Δ 2 = | b iκ | determinantlar ko`paytmasi n- tartibli Δ = | c iκ | determinantga teng va uning ixtiyoriy c i κ ele-menti quyidagi formula bo`yicha hisoblanadi:   n 1j jk ij ik b a c c i κ element Δ 1 determinant i - satri elementlarining Δ 2 determinant k - ustuni mos elementlariga ko`paytmalarining yig`indisiga teng. Masalan:

22 22 12 21 21 22 11 21 22 12 12 11 21 12 11 11 22 21 12 11 22 21 12 11 b a b a b a b a b a b a b a b a b b b b a a a a     Matritsalar va ular ustida amallar 1. Matritsa haqida tushuncha a i κ haqiqiy sonlar n ta satr va m ta ustunda joylashgan quyidagi to`g`ri to`rtburchak ) a( a ... a a ... ... ... ... a ... a a a ... a a A ik nm 2n 1n m2 22 21 m1 12 11               shaklidagi jadvalga n x m o`lchamli matritsa deyiladi. a ίκ haqiqiy sonlar matritsa elementlari deb ataladi. 1 x m o`lchamli matritsaga satr matritsa , n x 1 o`lchamli matritsaga ustun matritsa deyiladi. Nol matritsa deb, har bir elementi nolga teng bo`lgan matritsaga aytiladi. n x m o`lchamli A = (a i κ ) va B = (b i κ ) matritsalar berilgan bo`lsin. Agar matritsalarning barcha mos elementlari o`zaro teng bo`lsa, matritsalar o`zaro teng deyiladi va A = B ko`rinishda yoziladi. 2. Matritsalar ustida amallar. O`lchamlari aynan teng A va B matritsalarni qo`shganda, ularning mos elementlari qo`shiladi: A + B = (a i κ ) + (b i κ ) = (a i κ + b i κ ). Haqiqiy son matritsaga ko`paytirilganda, matritsaning har bir elementi shu songa ko`paytiriladi: k (a iκ ) = ( k a iκ ). Misol. Amallarni bajaring:                         3 7 5 3 4 0 3 2 4 0 7 3 3- 3 2 4 0 7 3 2 Matritsalarni qo`shish va songa ko`paytirish amallari quyidagi xossalarga bo`ysinadi : 1) A + B = B + A ; 2) A + (B + C) = (A + B) + C; 3) k(A + B) = kA + kB; 4) k ( nA) = (kn)A ; 5) (k + n)A = kA + nA. Agar A matritsaning ustunlari soni B matritsaning satrlari soniga teng bo`lsa, A va B matritsalar o`zaro zanjirlangan matritsalar deyiladi. O`zaro zanjirlangan matritsalarni ko`paytirish mumkin. n x m o`lchamli A = (a iκ ) matritsani m x p o`lchamli B = ( b i κ )

matritsaga ko`paytmasi n x p o`lchamli C = (c i κ ) matritsaga teng bo`lib, uning c i κ elementlari quyidagicha aniqlanadi   n 1j jk ij ik b a c , ya`ni c i κ element A matritsa i -satri elementlarining B matritsa k -ustuni mos elementlariga ko`paytmalarining yig`indisiga teng. Masalan :                                 22 32 12 31 22 22 12 21 22 12 12 11 21 32 11 31 21 22 11 21 21 12 11 11 22 21 12 11 32 22 12 31 21 11 b a b a b a b a b a b a b a b a b a b a b a b a b b b b a a a a a a Matritsalarni ko`paytirish q uyidagi xossalarga bo`ysinadi : 1. (kA)B = k(AB); 2. (A + B)C = AC + BC; 3. A(B + C) = AB + AC; 4. A(BC) = (AB)C. Matritsalarning ko`paytmasi ko`paytuvchi matritsalar nolmas bo`li-shiga qaramasdan, nol matritsani berishi ham mumkin. A va B matritsalarning ko`paytmasi h ar doim o`rin almashtirish q o-nuniga bo`ysinavermaydi , ya`ni umuman olganda AB ≠ BA . AB = BA tenglikni qanoatlantiruvchi A va B matritsalarga o`rin almashinuvchi matritsalar deyiladi. Berilgan n x m o`lchamli A matritsaning har bir satri mos ustunlari bilan almashtirilsa, hosil bo`lgan m x n o`lchamli matritsaga A matritsaning transponirlangan matritsa si deyiladi va A T ko`rinishda belgilanadi. Matritsalar ko`paytmasi transponirlangani uchun quyidagi formula o`rinli: (AB) T = B T A T . Satrlari soni n ustunlari soni m ga teng bo`lgan matritsaga n–tartibli kvadratik matritsa deyiladi. Kvadratik matritsaning quyidagi xususiy ko`rinishlari bir-biridan farqlaniladi:             nn n2 22 n1 12 11 a ... 0 0 ... ... ... 0 a ... a 0 a ... a a – yuqori uchburchakli matritsa;

            nn 2n 1n 22 21 11 a ... a a ... ... ... ... 0 ... a a 0 ... 0 a– quyi uchburchakli matritsa;             nn 22 11 a ... 0 0 ... ... ... ... 0 ... a 0 0 ... 0 a – diagonal matritsa; E 1 ... 0 0 ... ... ... ... 0 ... 1 0 0 ... 0 1          - birlik matritsa. Matritsalar o`zlarining quyidagi sonli xarakteristikalari bo`yicha taqqoslanadi: 1) kvadratik matritsa determinanti; 2) normasi; 3) rangi. 3. Kvadrat matritsa determinanti. Matritsa normasi Berilgan n - tartibli A = (a i κ ) kvadratik matritsaning determinan-ti yo ki aniqlovchisi deb, n – tartibli |a ik | determinantga aytiladi va det (A) ko`rinishda yoziladi. Kvadrat matritsaning determinanti yoki aniqlovchisi uning asosiy sonli xarakteristikasi hisoblanadi. Yuqori, quyi uchburchakli va diagonal matritsalarning determinanti bosh diagonal elementlarining ko`paytma-siga teng bo`lsa, birlik matritsaning determinanti birga teng. Ikki teng o`lchovli kvadrat matritsalar ko`paytmasining determinanti alohida matritsalar determinantlari ko`paytmasiga teng: det(AB) = det(A) det(B). Berilgan n x m o`lchamli A = (a i κ ) matritsaning normasi deb, unga mos qo`yiluvchi quyidagi nomanfiy      n 1i m 1k 2ika N songa aytiladi. Masalan,        1 9- 5- 8 4 3 A matritsaning normasi 14 1 8 )9( 4 )5( 3 N 2 2 2 2 2 2          .

4. Matritsa rangi va uni aniqlash usullari n x m o`lchamli A = (a i κ ) matritsa berilgan bo`lib, p matritsaning satrlari soni n va ustunlari soni m larning kichigidan katta bo`lmagan son bo`lsin. Matritsaning ixtiyoriy p ta satrini va ixtiyoriy p ta ustunini o`chiramiz. O`chirilgan elementlar p- tartibli kvadratik matritsani tashkil etadi va unga o`z navbatida p-tartibli determinant yoki minorni mos qo`yish mumkin. A matritsaning rangi deb, noldan farqli matritsa osti minorlarining eng katta tartibiga aytiladi va rang(A) ko`rinishida ifodalanadi. 1-masala.         7- 4 2- 3 2 1 A matritsa rangini aniqlang? Berilgan matritsa 3 x 2 o`lchamli bo`lgani uchun satrlari va ustun-lari sonini taqqoslaymiz va kichigi 2 ni tanlaymiz. Matritsadan ikkinchi tartibli minorlar ajratamiz va ularning kattaligini hisoblaymiz. Jarayonni noldan farqli ikkinchi- tartibli minor ajralmaguncha davom etamiz: .0 1 7 3 2 1 M ,0 4 2 2 1 M 2 1          Berilgan matritsadan noldan farqli eng yuqori ikkinchi tartibli minor ajraldi. Demak, ta`rifga binoan, A matritsa rangi 2 ga teng. 2-masala.         6- 3 4 2 2- 1 B matritsa rangini aniqlang? B matritsadan ajralishi mumkin bo`lgan eng yuqori - ikkinchi tartibli har qanday minor nolga teng: .0 6 4 3 2 ,0 6 2 3 1 ,0 4 2 2 1          Demak, matritsa rangi ikkiga teng bo`la olmaydi. V matritsa nolmas matritsa bo`lgani uchun uning rangi 1 ga teng. 3-masala.             2 0 1 4 3 2 2 1 1 C matritsa rangini aniqlang?

C matritsa uchinchi tartibli kvadratik matritsa. Undan yagona eng yuqori 3- tartibli M 1 minor ajraladi. M 1 minor kattaligini hisoblaymiz:.0 2 0 1 4 3 2 2 1 1 M 1        M 1 = 0 bo`lgani uchun, C matritsa rangi 3 ga teng bo`la olmaydi. 0 1 3 2 1 1     bo`lgani uchun, rang(C) = 2. Matritsa rangi uning ustida quyidagi elementar almashtirishlar bajarganda o`zgarmaydi. 1. Matritsa biror satri (ustuni) har bir elementini biror noldan farqli songa ko`paytirganda; 2. Matritsa satrlari (ustunlari) o`rinlari almashtirilganda; 3. Matritsa biror satri (ustuni) elementlariga uning boshqa parallel satri (ustuni) mos elementlarini biror songa ko`paytirib, so`ngra qo`sh-ganda; 4. Matritsa transponirlanganda. Matritsa rangini aniqlashning ta`rif asosida biz yuqorida masala-larda ko`rgan «minorlar ajratib hisoblash» usuli va nollar yig`ib hi-soblashga asoslangan «Gauss algoritmi» usullari mavjud. Matritsa rangi «Gauss algoritmi» yoki nollar yig`ish usuli asosida quyidagicha aniqlanadi: dastlabki ko`rinishdagi matritsa yuqorida sanab o`tilgan elementar almashtirishlar yordamida « trapetsiyasimon matri-tsa » ko`rinishiga keltiriladi. Trapetsiyasimon matritsa deb , bosh diago - naldan yuqorida yoki quyida joylashgan har bir elementi nolga teng bo ` lgan matritsaga aytiladi . Trapetsiyasimon matritsaning rangi yoki xuddi shuning o ` zi dastlabki matritsaning rangi trapetsiyasimon matri - tsaning noldan farqli bosh diagonal elementlari soniga teng . Masala.         4 7 3 1- 3 2 0 1 3 1 2 1 A matritsaning rangini nollar yig`ish usulida aniqlang? Berilgan dastlabki matritsa ustida quyidagicha elementar almashtirishlar bajaramiz va uning ko`rinishini trapetsiyasimon ko`rinishga keltiramiz: 4 7 3 1- 3 2 0 1 3 1 2 1         2 2 3 3- 7 0 3- 7 0 1 2 1           0 2 3 0 0 0 3- 7 0 1 2 1        

Trapetsiyasimon matritsa bosh diagonal elementlaridan ikkitasi nol-dan farqli bo`lgani uchun uning rangi va shu bilan birga berilgan matri-tsa rangi ikkiga teng.

Похожие

Diskret va uzluksiz tasodifiy miqdorlar. Ba`zi muhim taqsimotlar

Uzluksiz tasodifiy miqdorlar

Tasodifiy miqdorlar. Diskrеt tasodifiy miqdorlar

Tasodifiy miqdorlar

Uzliksiz tasodifiy miqdorlar 2