Структура ва структурализм

Загружено в:

11.09.2022

Скачано:

0

Размер:

128 KB

Скачать

www.arxiv.uz Reja : 1. Адабий танқид ва бадиий адабиёт. 2. Ўзбек танқидчилилигида бадиий асарга ёндашувнинг янги кўринишлари 3. Структурализм ва ХХ асрдаги айрим фалсафий-эстетик қарашлар 4. Структурализмнинг янги кўринишлари 5. Поструктурализм 6. Экзистенсиал йўналиш ва унинг вакиллари

www.arxiv.uz Ўзбекистон мустақиллиги адабиётшунослик, адабий танқид олдида янги имкониятларни пайдо қилди. Шўро даври адабий танқидчилиги ҳаддан ташқари мафкуралаштирлган, социалистик реализм номли метод бадиий адабиётнинг қўл-оёғига кишан солган эди. Қандай бедодликни, адабий танқид «ҳе» йўқ, «бе» йўқ барча китобхонларнинг, жамики ёзувчи- ижодкорларнинг ўқитувчиси-раҳнамосига айланиб қолса. Адабий танқид «раҳнамолик»ни шу даражада уддаладики, манман деган санъаткорлар асарлари яроқсиз деб топилди, юзлаб, минглаб ёзувчилар халқ душмани сифатида отилдилар, осилдилар, зиндонбанд қилиндилар. Адабий танқид ижтимоий қиёсий, типологик талқин йўлидангина борди. Адабий танқиднинг герменевтика, аксиология, қадрият сингари тушунчалари четга суриб ташланди. Адабий танқид зўр бериб ижобий ва салбий қаҳрамон масаласини байроқ қилиб кўтарди. Коммунист образини яратиш халқлар дўстлиги муаммосини ёритишда таппа-тайёр қолиплардан фойдаланилди. Ўзбекистон Мустақиликка эришгач, жаҳон адабиётшунослиги, танқидчилиги мағно-моҳияти шакли-шамойили кўзга яққол кўринди. Ғарб, англо-америка адабиётшунослиги бадиий асарни ўқиш англаш эстетикасини яратиб бўлган, талқину баҳолаш назарияси бобида катта ютуқларга эришган экан. Ўзбек танқидчилилигига бадиий асарга ёндашувнинг янги кўринишлари, талқиннинг янгидан янги шакллари кириб кела бошлади. Ўйлаб кўрилса, Ғарбда тараққий этган талқин, баҳолаш йўсинлари мумтоз адабиётшунослигимизда мавжуд бўлган. Ғарбда «герменевтика», «аксимология», «интерпретация», «биография» сингари сўзлар мавжуд эди. Шарқда, мусулмон адабиётшунослигида изоҳ, шарҳ, тафсир, талқин, таъвил, маноқиб, тазкира сингари имтиҳонлар кўп бўлган. Биз ушбу мақолалмизда бадиий матн таркиби, маънолар кўчими, таянч сўзлар-структура, структурализм ҳақида фикр-мулоҳаза юритар эканмиз, мустақиллик туфайли адабий танқидда қайта жонлана бошлаган бир муаммони қайта кўриб ўтамиз. Бадиий асар ўзига хос микромир: санъаткор асар воситасида олам-

www.arxiv.uz олам фикрларни билдиради, ғояларни ифодалайди. Биз Борлиқни қандай ўзлаштирсак, санъаткор матнини шунчалик синчиклаб ўрганамиз. Ҳақиқий матн – тартибли таркибий тизим. Борлиқ тузилишида, инсон мучаси, аъзоларининг жойлашишида изчил таркиб, тартиб бўлганидай, бадиий асар матнида ҳам тартибли таркиб мавжуд. Аниқроқ айтсак, бадиий асар – бетакрор структура, тартибли таркибий тизим. Бу тизимни уқиш, ўзлаштириш йўриғи, йўсини, қоидаси структурализмдир. Структурализм мақсади адабий матннинг семиологияси – маънолар кўп йўналиши, кўп қатлигини англашдир. Структурализм мақсад-моҳиятини юзага чиқаришда асардаги муҳим маъно нуқталарини белгилаб олиш жиддий аҳамият касб этади. Синчков назар структурализм матнни турли алфозда таҳлил қилиш эканлигини пайқаб етади. Бошқача айтганда, структурализм ва герменевтика, структурализм ва аксиология унча ҳам бир-биридан йироқ тушунчалар эмас. Биз структурализмнинг пайдо бўлиши, босқичлари ҳақида тўхталишни; структурализм ва ХХ асрдаги айрим фалсафий-эстетик қарашлар тарихини ёритишни; структурализм вазифаси ва оқибатларини очишни; ниҳоят, структурализмнинг ўзбек адабиётида қўлланиши мумкин бўлган йўналишлар тарихини ифодалашни мақсад қилиб қўйдик. 2 Моҳиятига кўра структурализм янги соҳа эмас. Узоқ тарих, бой адабий меросга эга халқ борки, унинг нафосатшунослиги, адабиётшунослиги, матншунослиги тараққий этган бўлади. Абдураҳмон Жомий, Алишер Навоий, Бобур сингари санъаткорлар нафақат бадиий асарлар, балки поэтиканинг турли муаммолари ҳақида тадқиқотлар яратганлар. Алишер Навоий “Мезонул-авзон”, “Муҳокамат ул-луғатайн” сингари асарларида сўз, мисра, таркибий тизим ҳақида қимматли фикрларни билдирган. Ҳозир ҳам ўзини ҳурмат қилган, бадиий ижодни муқаддас санаган санъаткор бадиий тил, структура, сўздан фойдаланиш маҳорати, сатр салмоғи, семиология сингарилар ҳақида тадқиқот олиб бормоқда. Аммо структура, структурализм истилоҳи юз йил муқаддам Францияда пайдо бўлди. Структура таркибий

www.arxiv.uz қисмлар аро алоқа ва ўзаро мослашувлардир. Структурализм-тилшунослик, адабиётшуносликдаги йўсин, йўналиш, методнинг муштарак атамаси. ХХ асрнинг 10-йилларидан эътиборан шакллана бошлаган структурализм методини французлар “янги танқид” дея бошладилар. Француз структурализми ҳақида гап борар экан, аввало Фердинанд де Соссюр (1857-1913) номи тилга олинади. У структурал лингвистика асосчиларидан бўлиб, фанга синхрон ва диахрон ўрганиш методларини олиб кирди. Лингвистикани изчил тизим сифатида ўрганиш, тил ва семиотика аро узвий боғлиқлик масалалари Ф.де Соссюр номи билан боғлиқ. Р.О.Якобсон (1896-1982) структурани бадиий асар фабуласи ва композицияси билан узвий боғлиқликда ўрганиш йўсинини ишлаб чиқди. Унинг тадқиқотлари кўпроқ лингвистик структурализм билан боғланиб кетган. Тадқиқотчи Жан-Мари Озиа структура ва инсон психологияси муаммоларини тадқиқ этган. Мана шу олим матн таҳлили муаммолари сиёсий, мафкуравий, ташвиқий қарашлардан йироқ бўлиши лозимлигини уқтирган. Гастон Башлар (1884-1962) структура, структурализм билан боғлиқ “Янги илмий тафаккур” концепциясини фалсафий жиҳатдан асослади. У ҳозирги илмий билиш диалектикасини янгича талқин қилишга интилди. Структурализм мантиқий боғлиқлик, ўзаро алоқаларни яхлит ҳалқа сифатида ўрганади. Бу методда маконий чекланиш мавжуд, аммо у тафаккур имкониятларини бус-бутун ишга солишга қодир. Структурализмда маълум муаммодан четга чиқиб кетмаслик, масалани мумкин қадар теран, кенг миқёсда ёритиб бериш муҳимдир. Структурализмнинг шаклланиши ва ривожини Россияда пайдо бўлган “Поэтик тилни ўрганиш жамияти” (ОПОЯз) фаолияти намояндалари ижодий изланишларисиз тасаввур этиб бўлмайди. ХХ асрнинг 10-йилларида ташкил этилган бу жамият лингвистик ва адабиётшунослик структураси муаммолари билан шуғулланди. Мазкур жамиятнинг Е.Д.Поливанов, Ю.Н.Тўнянов, В.Б.Шкловский, Р.О.Якобсон, Б.В.Томашевский, Б.Эйхенбаум сингари аъзолари лингвистика, адабиётшунослик, хусусан, поэтика, адабиёт назарияси, матншунослик, рус адабиёти тарихини илмий-назарий ёритишда

www.arxiv.uz бетакрор ўзликларини намоён этадилар. Хусусан, Виктор Борисович Шкловский (1893-1984), Борис Викторович Томашевский (1890- 1957)кабилар ҳам назариётчилар сифатида танилдилар, ҳам Л.Толстой, Ф.Достоевский, А.Пушкин асарлари структурасини тадқиқ этиш бўйича катта илмий ютуқларга эришдилар. Уларнинг ижоди 10-йилларда бошланган бўлса-да, 50-70-йилларда унумли натижалар берди. Структурализм ХХ асрда учта мураккаб босқични ўтади. 10-йилларнинг ўрталарида бошланган структурализм бошланғич поғона бўлди. Гарчи у “бошланғич” бўлса-да, структурализмнинг тамал тоши ўша пайтда қўйилди, унинг асосий мақсад-вазифалари белгиланди. Муҳими, структурализм лингвистика ва адабиётшуносликдаги муштарак нуқталарга диққатини қаратди. Айни вақтда илк структурализм лингвистик ва адабиётшунослик муаммоларини аниқ, узил-кесил кўрсатиб берди. Структурализмнинг иккинчи поғонаси ХХ асрнинг 60-70-йилларига тўғри келди. Францияда бу йиллар Клод Леви Стросс (1908), Жак Лакон (1901-1981), Ролан Барт (1915-1980), Мишель Фуко (1926-1984) сингари структуралистлар ижод қилдилар. Булар структурализм моҳиятини мукаммал ёритдилар. Р.Бартнинг “Ҳузурбахш матн”, М.Фуконинг “Сўз ва буюмлар” тадқиқотлари, Леви-Стросснинг этнографик структурализмга доир ишлари машҳур бўлди. Айниқса, А.Бартнинг танқид, адабиётшунослик, тиллар ҳақидаги тадқиқотлари структурализм нуқтаи назаридан ўрганилган, баҳоланган. 60-70-йилларда рус структуралистлари унумли иш олиб бордилар Д.М.Лихачев (1906-2000), М.Б.Храпченко (1904-1993), М.М.Бахтин (1895- 1975), . Ю.Лотман, Ю.Борев, Ю.Барабаш сингарилар “ОПОЯЗ”чилар анъаналарини давом эттирдилар, бадиий асар матнига доир хронотоп, ровий, функционал ёндашув сингари масалаларни ўртага қўйдилар. 60-70-йиллар структурализмида Юрий Лотманнинг хизматлари катта. Бу олим услуби қанчалик мураккаб бўлса, у талқин қилган асарлар ҳам шунчалик жиддий. Услуб қанча мураккаб бўлса, мутахассис уни ўқиш,

www.arxiv.uz ўрганишга шунчалик жиддий киришади. Ю.Лотман бадиий асар матни муаммосини кенг миқёсда, барча санъат асарлари бирлигида, жаҳон адабиётининг мураккаб асарлари мисолида ёритади. Ю.Лотманнинг мантиқ йўсинига йўл топилса, унинг назарий қарашларини англаб етиш осонлашади. Олим ҳар қанча мураккаб услубни қўлламасин, бадиий матн муаммоси доирасидан четга чиқиб кетмайди. Бизнинг мумтоз адабиётимизда шундай мураккаб, теран илдизли матнлар борки, уларни англаб етган мутахассис Ю.Лотман асарларини бемалол уқиб олади. 70-йиллардан бошлаб ўзбек адабиётшунослигида поэтика масалалари ўрганила бошландики, уларни структурализм соҳасида олиб борилган изланишларнинг бошланиши деб англамоқ жоиз. Бадиий тафаккурда рўй берган ўзгаришлар адабиётда дарҳол намоён бўлади. 80-йиллардан бошлаб структурализмнинг янги кўриниши – постструктурализм пайдо бўлди. Постструктурализм, рамзий айтганда, структурализмни биқиқлик, академик ҳолатдан ҳаётнинг жўшқин оқимига олиб чиқди. Янги метод намояндалари жонли ҳаёт руҳи сингган, халқона тилда ёзилган матнларни талқин қила бошладилар. Айниқса, бундай ҳол шўро адабиётида рўй берди. Ошкоралик ва демократия шароитида муқаддам таъқиқланган асарлар чоп этила бошланди. Уларда Гулаг маҳбуслари, сиёсий жиноятлари учун узоқ вақт озодликдан маҳрум этилганлар характери акс эттирилган эди. А.Солженицин, А.Рибаков, А.Бек, А.Платонов сингариларнинг асарлари постструтурализм учун қимматли материал – матнларни берди. Ўзбек адабиётида Х.Султонов, Мурод Муҳаммад Дўст, Эркин Аъзам, Тоғай Мурод, Рауф Парфи сингариларнинг асарлари матни ўзига хос, бетакрорлиги билан диққатни жалб этди. Поэзиядаги бахшиёна руҳ, халқона оҳанг, маромлар матн таҳлили учун ниҳоятда зарур, қимматли эди. Мустақиллик даври адабиётида наср, назм, драматургия соҳасида бўлмасин жанрий изланишлар авж олди. Омон Мухтор, Хуршид Дўстмуҳаммад, Саломат Вафонинг роман, Тоҳир Малик, Назар Эшонқул,

www.arxiv.uz Ш.Холмирзаевларнинг қисса, Н.Эшонқул, Ш.Бўтаев, Н.Норқобил, Э.Шукур, Исажон Султонов, Зулфия Қуролбой қизи, Дилфуза Қўзиеваларнинг ҳикоя жанридаги изланишлари постструктурализм методи учун бой материал бўла олади. Афсуски, ўзбек адабиётшунослиги, адабий танқидчилиги структурализм методи муаммолари билан жиддий шуғулланмаяпти. Тўғри, мустақиллик даврида А. Қаҳҳорнинг “Сароб”и, А.Қодирий романлари матн нуқтаи назаридан янгича талқин қилинди. Аммо бундай талқинлар ҳозир ниҳоятда кам. Айниқса, қайта талқин қилиниши лозим бўлган асарлар бисёр. “Тафаккур” журналининг 2004 йил 3-сонида Зуҳриддин Исомиддиновнинг “Тарас Бульба: ошкор ва пинҳон қиёфа” номли тадқиқоти чоп этилди. Муаллиф Гоголь асаридаги семиотик нуқталарни аниқ, ишонарли белгилайди. Матн таҳлилидан келиб чиққан ҳолда муаллиф Тарас Бульба зинҳор халқ қаҳрамони, ватанпарвар бўлмаганлигини исботлайди: “Албатта, Гоголь ҳам худди Пушкинга ўхшаб, ўз даврида Тарас Бульба сингари “дин ва миллат фидойилари”нинг ёвузлигини фақат ишорат тили билан баён қила олар эдики, бунинг сабаблари ҳаммага тушунарли” 1 . Шу муаллиф «Чини турганида афсона нечун?» мактуб-мақоласида Тўленберган Компбергеневнинг «Қорақалпоқман. таваккалчиман» (Нукус-2003) асарини синчиклаб таҳлил қилади. Маълумки, сўнгги йилларда ҳар бир халқ ўзининг тарих шодасидаги ўрни, мавқеини бўрттириб кўрсатишга интилмоқда. Донишманд адиб Т.Калпбергенов ҳам қорқалпоқни улуғлашга ҳаддан ташқари берилиб кетади. З.Шомиддинов асардаги сакта, сохталикларни бирма-бир талқин қиларкан, ёзувчига мурожаат қилади: «Ҳурматли Тулепбергин оға!... Эл ва миллатнинг қадимийроғи аълою тарих саҳнасига турли сабабларга кўра кечроқ чиққанлари тубанроқ бўлмайди. Барчаси тенг. Шундай экан, тарихчи олимларнинг ҳозиргача амалга оширган меҳнатлари натижасини-аён ҳақиқатларни назар-писанд қилмай, афсона тўқишга, шу асосда тарих «ижод» қилишга ҳожат йўқ». 2 1 “Тафаккур” журнали, 2004 йил, 3-сон, 77-бет. 2 «Тафаккур» журнали, 2006 йил, 5-сон, 24-бет.

www.arxiv.uz Танқидчи бадиий асар матнига чуқур киргани сайин таркиб, тартиб, таянч сўзларни аниқ кўради, ҳис қилади. Поструктурализм сўзлар, ишоралар аро модерн ҳолат, асар ичра асар яратила бошланганлиги кўра бошлайди. Шўро даври танқидчилигидаги талқин, таҳлилларни кузатар экансиз, хаёлингизга дафъатан: “Мен нима дейману қўбизим нима дейди?”- мақоли келади. Хуллас, постструктурализм асарларни синчиклаб ўрганади. Яна шуни таъкидлаш керакки, постструктурализм глобаллашув жараёнининг самараси сифатида жаҳоний аҳамиятга молик асарларни таҳлил, талқин қилади. Масалан, структуралист Клод Леви-Стросс “Структурализм ва экология” мақоласида муаммони умумжаҳон миқёсида олади. Леви-Стросс мутахассислиги нуқтаи назаридан этнолог бўлгани учун ҳам умумжаҳоний муаммо моҳиятига тез, асосли кириб борди. Бадиий адабиётда глобал моҳиятли тадқиқотларни яратиш шарт. Ўйлаб кўрилса, олам ҳам ҳудудсиз, одамлар ҳам бир-бирига ёт эмас экан. Айниқса, илмий-техника тараққиёти, глобаллашув жараёни одамларни яқинлаштирганидай, адабий алоқа, ўзаро таъсирни кучайтирди. Ўзбек ёзувчиси Хуршид Дўстмуҳаммад италиялик адиб Дино Буцаттининг “Етти қават” ҳикоясидан таъсирланиб “Жимжитхонага йўл” асарини ёзди. Ҳикоя композицияси ғалати: Х.Дўстмуҳаммад “Етти қават” ҳикояси қаҳрамони Дино Корте ҳолати билан “Жимжитхонага йўл”нинг асосий иштирокчиси Зоҳид Яқин руҳиятини бақамти тасвирлайди. Ҳар икки ҳикояда кўзга яққол ташланмайдиган жиҳат шуки, Дино Корте аста-секин юқоридан пастга тушиб боради. Зоҳид Яқин бўлса биринчи қаватдан еттинчига кўтарилади. Қизиғи шундаки, одам-ким, қаерданлилигидан қатъи назар тақдирга тан бериб, турли вазиятларга кўникиб бораркан. Италиялик ёзувчи ўз қаҳрамонини осмондан ерга туширар экан, унинг ўзига хослигидан – дини, миллати, удумлари, яшаш тарзидан келиб чиқади. Х.Дўстмуҳаммад Зоҳид Яқинни аста-секин арши аълога кўтара боради. Ҳар икки қаҳрамон ўлим томон илгарилаб бораверади. Ўзбек ва италиялик беморнинг ҳолатлари структурали таҳлилда сезила боради. Ўлимнинг миллати йўқ. У ўз бағрига ҳаммани олаверади. Жон таслим

www.arxiv.uz қилаётган Дино Корте “нажот истаб майда сим тўр қопланган деразадан ташқаридаги дарахтзорга чираниб қарайди, аммо кўз олди чаплашиб кетади. - Тунми?... - деб сўради у аранг пичирлаб. – Соат неч...” 2 . Шундай ҳолат Зоҳид Яқинда ҳам рўй беряпти: “Зоҳид Яқин йўлак адоғидан оқиб кираётган сутдек нур оғушида ястаниб ётган кенг ва ям-яшил сайҳонликни илғаб, шу қадар баҳри дили очилдики!... - Жозиба!...” Хуршид Дўстмуҳаммад “Ал-аъроф” драмасида америкалик машҳур адиб Эдгар По (1809-1849)нинг ҳаётидаги ҳолатларни тасвирлаш орқали инсоннинг қаерда, қандай яшашидан қатъи назар, фожиалар гирдобида бўлишини кўрсатади. Демоқчимизки, ўзбек ёзувчиси америкалик адиб ҳаёти мисолида инсоний фожиа, ҳолатларни кўрсатиб берган. Драмадаги семантик марказ мана бу гапда жамланган: “Душман ташқарида эмас, ичимда, амма...” 3 Аксарият инсонлар куядилар, ёнадилар, лекин По сингари ўз дардларини лўнда ифода эта олмайдилар. Глобаллашув жараёни инсонни тўлароқ англаш имконини яратди. Биламизки, ҳар бир миллий адабиёт таркибида болалар адабиёти, унинг намояндалари бор. Ҳозирги пайтда болалар адабиётида ҳам жиддий ўзгаришлар рўй беряпти. Сўнгги олти-етти йил ичида англиялик ёзувчи Джоан К.Ролингнинг номи машҳур бўлиб кетди. У яратган “Гарри Поттер ва унинг дўстлари” асари болалик салтанатининг машҳур асарига айланди. Гарри Поттер саргузаштлари тасвирланган китоб жаҳон болалари томонидан ўқилмоқда, фильм ҳолида томоша қилинмоқда. Гарри Поттер нега бунчалик машҳур бўлиб кетди? Ёзувчи К.Ролинг болаларнинг эртак, миф, саргузаштларини техника воситалари орқали тасвирлай олди. Гарри ва унинг дўстлари ялмоғизлар, афсунгарлар орасида бўладилар, хавфли вазиятларга тушиб қоладилар ва муҳими, бундай вазият-ҳолатлар техника, электроника, компьютерлар билан узвий боғлиқ. Атрофимизга назар ташласак, болалар компьютер оламига чуқур шўнғиб кетганликларини сезамиз. Бошқача 2 3 “Тафаккур” журнали, 2001 йил, 3-сон, 90 ва 91-бетлар. 3 4 “Жащон адабиёти” журнали, 2004 йил, 11-сон, 76-бет

www.arxiv.uz айтганда, боладаги саргузаштталаблик, қалтис вазиятларга интилиш фан- техника воситасида амалга оширилмоқда. Болалик салтанатидаги ҳолат, вазиятларни структурализм методи воситасида ишонарли таҳлил қилиш мумкин. Хуллас, постструктурализм кенг миқёсда фаолият олиб борадиган, масалани илдиз-илдизидан ёритиб берадиган умумдунёвий методга айланиб бормоқда. Эҳтимолки, тараққиёт постструктурализмнинг яна янги имкониятларини юзага чиқарар. 3 Адабиёт ва санъатда йўсин, йўналиш, оқимлар борки, уларнинг асосида фалсафий-эстетик қарашлар,ёрқин сиймоларнинг эстетик тушунчалари туради. ХХ асрда Г.В.Плеханов (1856-1918), М.Хайдеггер (1889-1976), Гастон Башлар (1884-1962), Жан-Поль Сартр (1905-1980), Н.А.Бердяев (1874- 1948) сингари мутафаккирлар яшаганки, улар фаолияти марксча фалсафа- эстетика, экзистенциал йўналиш, структурал тизим моҳияти билан узвий боғлиқ. Тўғри, З.Фрейд, К.Юнг, Э.Фромм, С.Франк сингари мутафаккирлар ҳам ХХ асрда ўз тадқиқотларини яратганлар. Уларнинг асарлари санъат- эстетиканинг теран муаммоларини ҳал қилиш билан боғлиқ. Биз экзистенциализм, структурализм, социалистик реализм моҳиятига жиддийроқ назар ташлашнигина мақсад қилиб қўйдик. Экзистенциал фалсафа ХХ асрда Ғарбий Европада чуқур илдиз отди. Франц Кафка (1883- 1924), Альбер Камю (1913-1960), Жан-Поль Сартр (1905-1980) сингари санъаткорлар ижоди экзистенциализм билан узвий боғлиқ. Экзистенциализм методининг мақсад-моҳияти кўпроқ М.Хайдеггер асарларида ёритилган. Экзистенциал – тирикчилик демак. Инсон-тирик жон. Тирикчилик унинг маъно-мазмунини белгилайди. Инсон қилмиш-қидирмишлари унинг моҳиятини белгилайди. Инсонга нега ундай яшамадинг, нега бундай ғоянинг изидан бормадинг, ҳаётингни қандай йўналтиришларда олиб бординг деган саволларни қўйиш нотўғридир. Инсоннинг кимлиги, моҳияти яшаган йўли, қилмишларидир, холос. “Инсон ўзини қай даражада амалга оширса, шу даражадагина мавжуд бўлади. У ўзини, демак, ўз қилмишларининг

$www.arxiv.uz йиғиндиси сифатида, ўз шахсий ҳаёти сифатида – фақат шундайгина намоён этади,” 4 - деб ёзади Ж. П.Сартр. Унинг қуйидаги фикрлари инсон моҳияти тўғрисидаги қарашни тасдиқлайди: “... инсон ўзининг қатор қилмишларидан бошқа ҳеч нарса эмас, у мана шу қилмишларидан ташкил топадиган муносабатлар йиғиндисидан иборат, демоқчимиз холос” 5 . Экзистенциализм инсонни имкониятларига кўра эмас, қилган ишига кўра баҳолайди. Одам бу дунёда елади, югуради, болам-чақам дейди, тўй-томоша қилади. Хуллас, умр ўтаверади. Экзистенциал фалсафа инсондан “Нега бундай қилдинг?”, “Нега бундай қилмадинг?” демайди. Инсоннинг савоби ҳам, гуноҳи ҳам ўзига. Энг асосийси, инсон мафкуралар, юксак ғоялар, тинкани қуритадиган югур- югурлар қули бўлиб қолиши керак эмас. Инсон ҳаётининг қайсидир босқичида қўрқоқлик қилди, қачондир лоқайдлиги туфайли фожиага сабаб бўлди. У нима қилган бўлса, қандай яшаган бўлса, шунга яраша ажр (савобу гуноҳини) олади. Ўйлаб кўрилса, экзистенциал фалсафа ҳамма инсон ҳаётига мос келади. Шарқда яшаш, тирикчилик фалсафаси чуқур ишланган. Фақат у экзистенциализм дейилмайди. Тирикчилик, тирикчилик деймиз-у, ҳар бир одам яшашга ўз ақли, тушунчаси билан ёндашишини унутмаслигимиз керак. Баъзи одам табиатан ақлли, доно бўлади: ишнинг фойдаси, осонини кўзлаб ҳаракат қилади. Одам борки, ҳаётини елга совуради: ейиш, ичиш, маишат қилишдан нарига ўтмайди. Мутафаккир М.Хайдеггер биологик умр билан онтологияни (мангу барҳаётлиликни) фарқлайди. Унингча, тирикчиликнинг муҳим бир нуқтаси бор. У – ўлим. Одам ўлимдан қўрқади, уни йўқлик, мавҳумлик деб билади. Аслида, ўлим яшаш йўлидаги бир босқич. Одам ўлимдан кейин ҳам яшайди. Лекин, ҳамма гап шундаки, у қандай, қанча яшайди? Тириклик даврида инсон қандай яшаган бўлса ўлганидан кейин инсон сифатидаги МОҲИЯТИГА кўра онтология босқичига киришади. Биз кўпроқ мангу асарлар ҳақида гап борганида онтология истилоҳини қўллар 4 Ж.П.Сартр. Экзистенциализм ты\рисида. “Жащон адабиёти” журнали, 1997 йил, 5- сон, 188-бет 5 Ж.П.Сартр. Экзистенциализм ты\рисида. “Жащон адабиёти” журнали, 1997 йил, 5- сон, 188-бет$

Структура ва структурализм

11.09.2022

0

128 KB

Похожие