Ўзлаштириш эстетикаси ажойиботлари - Литература - Рефераты

Ўзлаштириш эстетикаси ажойиботлари

Загружено в:

10.09.2022

Скачано:

0

Размер:

123 KB

Ўзлаштириш эстетикаси ажойиботлари Режа: 1. Санъат асарлари. 2. Чўлпон ўзбек адабиёти ҳақидаги фикрлари 3. Бадиий коммуникация ҳақида тушунча 4. Бадиий матннинг китобхон томонидан ўзлаштирилиши .

Санъат асари борки, яратувчи (ёзувчи) билан китобхон (ўқитувчи) орасидаги мунозара, баҳс мулоқот сифатида пайдо бўлади. Инсоният эъзозлаб келаётган тўртта муқаддас китоб – Таврот, Забур, Инжил, Қуръон Яратувчининг ўз элчилари – Мусо, Довуд, Исо, Муҳаммад саллоллоҳу алайҳи вассалламга берган вахийлари, таъкидлари йўл-йўриқ кўрсатувлари йўсинида пайдо бўлган. Санъат асарлари табиатида китобхон билан муносабат жиддий ўрин эгаллайди. Қайсики бадиий асарлар китобхон масаласига жиддий эътибор берилган бўлса, ўша асар узоқ яшайди. Бошқача айтганда, бадиий асар муаллифи китобхон имкониятлари тўла намоён бўлиши учун руҳий-маънавий маконни кенг, замонни узоқ олган бўлса, ўша асарнинг онтологик таянчи (узоқ яшаш кайфияти), мустаҳкам бўлади. Ижодкор асар яратар экан, шуурий ва ғайришуурий равишда, руҳий- маънавий имконияларни тўлиқ сафарбар қилган ҳолда ҳаракат қилади. Ёзувчи атайин ҳолда баъзи қисмларни пишиқ, баъзи жиҳатларни хом-хатал яратмайди. Бадиий асар нияти, ғояси, тўқимаси, қўрилмаси, адабий аҳолиси матн яратиш жараёнигача пишитилади. Улкан санъаткор ёзишга ўтириши биланоқ ғайритабиий куч таъсирида ҳаракат қилади; фикрлар оқими, ҳислар тўлқинини имкон даражасида бошқариб туради, холос. Бадиий асар табиатида китобхон (ўқувчи) ижоди учун ажратилган ўрин мавжуд. Бошқача айтганда, ҳар қандай ижодкор асар яратар экан, ўзидан кучли, инсофли, етук, талабчан китобхонни ҳис этиб туради. Баъзи ёзувчилар узил-кесил ҳилиб: «Мен ҳеч қандай китобхонни кўз ўнгимда тассавур этмайман. Ўсарни ўзим, фақат ўзим учун ёзаман», - дейдилар. Ҳар қандай ёзувчи биринчи галда талабчан ўқувчидир. Ўзим учунгина ёзаман деган ёзувчи руҳидаги, тасаввуридаги ўқувчи хар қандай реал, талабчан китобхондан кўра кучлироқдир. Илмий тадқиқотларда бир шахсда мужассамлашган ёзувчи ва китобхон рухияти, фикрий кураши ҳали етарлича ёритилган эмас. Мумтоз адабиётимиз, хусусан, «Шоҳнома», «Хамса»Лар Фирдавсий, Низомий Ганжавий, Ҳусров Деҳлавий, Абдурахмон Жомий,

Алишер Навоий руҳидаги яратувчи-санъаткор ва талабчан, ўз қадрини юксак баҳолайдиган китобхон аро муносабатлар хар хиллигини ифодалайди. Бу ёрқин сиймолардаги санъаткорлик-яратувчанлик китобхонлик талаби, ғурури, ўзига нисбатан талабчанлик ўзаро бирлашиб ктеган. Навоий «Хамса»сидаги китобхон Навоийнинг ўзга қирраси – Низомий, Деҳлавий, Жомий «Хамса»ларига муносабат билирувчи мунаққид Навойи қарашлари сезиладики, бу алоҳида суҳбат мавзусидир. Шундай қилиб, асар яратувчи ижодкорининг қўш қаноти бор: бири ёзувчилик, бири ўқувчилик. Ижодкорнинг асар яратувчилигини ер десак, унинг китобхонлиги гўё осмондир. Бу одамда ҳам ижодкорлик, ҳам китобхонликнинг мавжудлиги санъаткорлик диалектикасини барпо этади. Бир шахсдаги китобхон сифатида талабчанлик ёзувчи сифатидаги маъсулиятни оширади. Аслида, ёзувчилик, китобхонлик, бадиий асар ўзига хос тушунчалардир. Ёзувчининг асар яратиш жараёни адабиётшуносликнинг мухим соҳаси. Адабий танқид ёзувчининг ижод жараёнини ҳамиша диққат марказида тутади. Бадиий асар – ўзига хос мураккаб одам. Адабиётшуносликнинг структурализм соҳаси бадиий асар матни билан боғлиҳ хамма масалаларни ўрганади. Китобхонлик – ўзига хос Фан. Хар бир адабиёт шайдоси китобхон ва китобхонлар ҳақида қизиқ воқеаларни айтиб бериши мумкин. Ироқнинг Басра шаҳрида бундан 1000 йилдан ҳам аввалроқ Абу Усмон Амр ибн Бахр деган инсон яшаган. У киши фан оламида Ал-Жоҳиз (укки кўз, чақчайган кўз) номи билан машҳур. Беринийгача яшаган бу одам «Китоб-ал-ҳайвон», «Бахиллар китоби» сингари асарлар ёзган. Аммо Ал-Жоҳиз китобхон сифатида муълум, машҳурдир. У қўлига тушганини ўқийди, Янги китоб чиҳса қидириб топи бўқийди. Ноёб китобларни ўқиб бериш эвазига китоб эгаси юмушини бажариб берган. Кутубхона унинг севган жойи бўлган. Қарангки, бу одамнинг вафоти ҳам китоб билан боғлиқ. Оёқлари шол бўлиб қолган Ал- Жоҳиз кутубхонасидаги бир китобни олмоҳчи бўлганида, бошига китоблар

уюми тушиб кетиб фавот этади. Алломанинг холидан хабар олишга кирганларида унинг кўкси устида китоблар уюлию ётарди. Китобсевар олим 350 дан ортиқ китоб ёзган. (Ушбу маълумот А. Ирисовнинг «Миллий тикланиш» газетасининг 1995 йил 21 ноябрь, 24-сонида босилган «Ал- Жоҳиз» мақоласидан олинади.) Европа рус эстетикасида Янги бир соҳа пайдо бўлган. Унинг номи – рецептив ёҳуд ўзлаштириш, қабул қилиш эстетикаси. Ёзувчи, адабий матн, китобхон – алоҳида-алоҳида масалалар. Айни вақтда ёзувчи бўлмаса, бадиий матн бўлмайди. Бадиий мант йўқми, демак, ўқувчи ҳам йўқ. Бу фикрни тескари тамондан ҳам кўриб чиҳиш мумкин. Китобхон бўлмаса, асарни ўқийдиган ўқувчи топилмаса, ёзувчи асар ёзмайди? Алексей Толстойдан сўрашибди. - Фараз қилинки, Сиз одам қадами етмаган, бундан кейин ҳам одамзод бориши даргумон бўлган жойга тушиб қолдингиз. Ёзиш микониятингиз бор, дейилик. Шундай вазиятда асар ёзармидингиз? - Ёзганларим ўқувчилар қўлига сира етиб бормаслигини билсам, а с а р ёзмаган бўлардим, - деб жавоб берибди ёзувчи. Табиийки хар бир инсон фаолиятини маънавий-рухий, моддий- маиший мақсад бошқариб туради. Ёзувчининг руҳий таскини асарини китобхон қўлида кўриш, ўқилаётганини ҳис қилишдадир. Яна бир фикр бор. Адабий матн китобхон томонидан ўзлаштирилгач, ўқувчининг ўзига хос ижоди билан тўйингач, бадиий асар ҳуқуқини олади. Матн - тўлақонли бадиий асар эмас. Матннинг бадиий асарига айланиши – китобхон томонидан ўзлаштирилиши, тасдиқланиши – мураккаб жараён. Унинг ўз муаммолари, руҳий-маънавий жараёнлари, мутахассисларгина англайдиган қурилмалари мавжуд. Бадиий матнни ўзлаштириш, бадиий асарни тасаввур этишдаги китобхон руҳиятини, онгидаги ўзгаришларни, айтиб ўтганимиздай, рецептив эстетика ўрганади. Кези келди, битта келтирамиз. Чўлпон «Улуғ ҳандий» маҳоласида ўзбек ёзувчиларининг уч гуруҳдан қониқмаётганини билдиради: «Навоий, Лутфий, Бойқаро, Машраб,

Умархон, Фазлик, Фурқат, Муқумийларни ўқиймен: бир хил, бир хил, бир хил! Кўнгил бошқа нарса – янгилик қидирадир; Боту, Ғайратий, Олтой, Ойбек, Жулқунбойларни ўқиймен, қувонтирадир, холос! Улар менинг учун ёнғон чироқлар бўлса ҳам, менинг эртам учун! Авлоний, Тавалло, СидиқИй ва Ҳакимзодаларни ўқимаймен, ўқимаймен, мени шу ҳолға солғон ўшалар!»… Эҳтиросли бу фикрларни 27-28 ёшлардаги Чўлпон ёзган. Бу ёшда одамлар Дуне нима эканлигини англаб ётадилар, тарихга ўзларининг узил- кесил муносабатларини билдирадилар. Ўн етти ёшда «Адабиёт надир» мақоласини ёзган, «Уйғониш», «Булоқлар» шеърий тўпламларини Чоп этилган, «Тонг сирлари» тўпламини нашрга тайёрлаб қўйган, жаҳон адабиёти намояндалари асарларини узлуксиз ўқиб борган, улар ҳақида мақолалар битган Чўлпон ўз адабиёти ҳақидп куюниб гапиришга ҳақли эди. «Улуғ хиндий» мАқоласи ёзилган 1925 йилда Чўлпон таъбир жоиз бўлса, ўзбек адабиётининг жаҳон адабиётидаги мухбири эди. У ўз адабиётига жаҳон адабиётида рўй бераётган инқилобий ўзгаришлар нуқтаи назаридан боқар экан, ундаги бир хилликни, панд-насихат - дидактикани кўриб фиғлни кўкка кўтарилади. Яхшиямки, эртанги куннинг ёнган чироқлари – Жулҳунбой, Ойбек, Ботўлар бор… Чўлпон ўзбек адабиёти ҳақидаги фикрларини китобхон рухияти нуқтаи назаридан ҳам бахолаш мумкин. ҲақиқИй бадиий асар китобхонни фаолликка ундаши, унда баҳсли фикрларни уйғотиш, асар муаллифи билан мунозара, тортишувга чорлаш жоиз. Дидактика – адабиётнинг кўҳна тури. Ундан ҳам ўрнида, пайтида фойдаланиш мумкин. Бу турдаги асарлар китобхонни маъқулликка чорлайди, ижрочига айлантиради. Чўлпон фикрича, оламшумул ўзгаришлар жаҳонни остин-устун қилаётган бир пайтда, жонли китобхонни фаолликка ундайдиган асарлар яратиш керак. Ёзувчи бадиий матнда ўз ғоясини, қарашларини акс эттиради. Китобхон бадиий матнни ўзлаштирар, унга муносабатини билдирар экан,

матн тақдири ҳал бўлади. Унинг бадиий асар сифатидаги мустақил йўл бошланади ёхуд у бадиий асар сифатида инкор қилинади. Ёзувчи – адабий матн-китобхон. Бу шундай узвий боғлиқлика, унда адабиётшунослик, танқидчилик, эстетика, психология фанларининг жуда кўп томонлари ойдинлашади. Ёзувчи – бадиий матн – китобхон боғлиқлигига ички бир ҳаракат, биридан иккинчисига ўтиш, ўтказиш жараёни борки, у бадиий коммуникация номи билан машҳур. Бадиий коммуникация ижод психологияси; адабий-бадиий танқид, танқидчи; асарни талқин қилиш (герменевтика), баҳолаш (аксиология) назариясини келтириб чиқаради. Ёзувчи бадиий матн, китобхон боғлиқлигини борлиқдаги, инсон хатти- харакатидаги ҳодиса ҳолатларига қиёслаш мумкин. Арииқни, анхору дарении кўрмаган одам йўқ. Менимча арииқнинг бир қИрғоғи – ёзувчи, иккинчи қИрғоғи – китобхон, оқар сув – бадиий матн. Қушнинг бир қаноти – ёзувчи, иккинчиси – китобхон, тана – бадиий матн. Бир қўл – ёзувчи, иккинчи қўл – китобхон, иккинчи қўлдан чиққан қарс – бадиий матн. Бизнинг маҳсадимиз бадиий матн ва китобхон боғлиқлигидаги кичкинагина нутқ - илғор, билағон, ижодкор китобхон ёхуд танқидчининг бадиий асариниталқин қилиши, баҳолаши жараёнини бир қанча масалалар ечими орқали кўрсатиб берилади. Лекин асосий мАқсадга ўтгунча, ёзувчи – китобхон – аро алоқа, ўтиш, ўтказишнинг асосий нуқталарини ёритиб бермоқчимиз. Бадиий коммуникация – ички ўтиш – ўтказишнинг қабул қилинган (- дан … - гача) чегараси бор. Ёзувчининг хаётни ўрганиши, ният ғоянинг пайдо бўлиши нуқтаси ўти-ўтказишнинг бошланишидир. Ижодкорининг хаётни ўрганиши, жумладан, бадиий асарларни ўқитиш, улардан таъсирланиши жараёнини ҳам қамрайди. АйниқСА, мусулмон-шарқ адабиётида сюжетлар асосида асар яратиш санъаткор учун ижодий вазифасини ўтаган. Фирдавсий, Саолибий, Юсуф Хос Ходиб, НИзомий Деҳлавий, Жомий, навоий достонлари подшоҳлар ва лиаҳдлар, Сарой аъёнлари, амир-амалдорлар, анбиёлар, пиру-донишмандлар ҳамда улуғ

севгининг рамзлари – Лайли ва Мажнун, Бомиқ ва Ўзро тўғрисидадир. «Шоҳнома»лару, «Хамса»ларнинг хар бирида бетакрор санъаткорнинг ўзлиги – услуби, бадиий концепцияси мавжуд. Айни вақтда, кўпчилик санъаткорлар анъанавий сюжет ўзаги теварагида фаолият кўрсатадилар. Навоий «Хамса»сиджа, масалан Низомий, Дехлавий, Жомий достонларига изчил муносабат билдирилади. Аксария ўринларда Наовий ўз устозларини – «Хамса» ижодкорларини, уларнинг махоратларини кўкларга кўтариб мадҳ этади. Ўз меҳнати самарасини ниҳоятда камтарона баҳолайди; Бўлса, ўту суву ҳаво дилназир Ул аро туфроқ ҳам эрур ногузир. Сарву гулу лола харидори бор, Лек ўтуннинг доғи бозори бор. Бўлса хазу атласу иксун либос, Ит жули қилмоққа ярар ҳам палос Лаъл ила ёқуту дур истар баҳо, Лек сомонники чекур қаҳрабо… Ит киби чун пастлиғим чоғладим, Ўзни бийликлар ипига боғладим. «Хамса»ни ёзишга кирига киришар экан. Алишер Навоий улуғ донишманд, бетакрор санъаткор сифатида ўзиганина хос йўлдан боради; аввал яратилган «Хамса»Лар, достонлардаги камчилик,мантиқсизликларни дадил исботлайди. Алишер Навоийнинг «Сабъаи сайёр» достони кўп жиҳатдан Шайх Низомий, Хусрав Деҳлавийнинг Баҳром Гўр ҳақидаги

асарларидан кескин фарқ қилади, нега? Устод санъаткорлар яратган Баҳром тийнатида Алишер навоий сири маъқул бўлмаган томонлар бор; Неча навъ ишни қилдилар тақсир Гар тутарсен қулоқ, қилай тақрир: Бири буким, йўқ анда мояи дард, Қилдилар ишқ сўзидин ани фард… Яна бири буки анда баъзи иш, Зоҳиран номуносабат тутмиш. Бўйла туҳматки, айш учун Баҳром Ясади етти қаср сургали ком. Етти иқлим шоҳидан етти қиз, Ҳар бири лутфу ҳусни ғоятсиз, Етти қаср ичига келтурди. Ком ҳар кун бири била сурди. Турфа буким, чу бўлди бодапараст, Қилди оҳшомға тегу ўзин маст. Уйқу комни олурға тегри ўзни маст. Уйқу комни олурға мастон Шўхларча буюрди афсона. Бу ажойибким алар доғи дедилар, қиссадан қизлари магар эдилар… Ким, мунингдек ики ваҳиди замон, Ҳар бири ўз вақтида фариди замон. Буйла нодон учун ёзиб авсоф Анга қилғайлар ўзларин вассоф. Шарқ - мусулмон адабиётининг Фирдавсий, Низомий, Навоий сингари буюк санъаткорлари ўз асарлари қадр-қимматини яхши билганлар.

Улар ўз асарларининг узоқ яшашига ишонганлар. Бу ўринда «Шоҳнома»нинг хотимаси тарихи»даги қуйидаги мисолларни эслаш кифоя; Неча тарихлардан қилим хикоят, Овозам заминга ёйилди ғоят. Мен асло ўтмасман, мангу яшарман, Айтган ҳар сўзимда қайта яшнарман. Инсофй эътиқод кимга бўлса ёр, Менга таҳсин айтиб, этгай бахтиёр. Низомий, Деҳлавий, Жомий, Навоийлар ҳам ўз «Хамса»ларини юксак бахолаганлар. А. Пушкин ҳам «Ҳайкал» шеърида ўзининг келажак авлодлар томонидан эъзозланишини ишонч билан айтганда, улуғ санъаткорлар неча- неча авлод китобхонлари руҳини аниқ ҳис этганлар. Кези келди, Яна бир мулоҳазани айтиб ўтмоқчиман. ХХ асрда жаҳон адабиётини тўла англаган олимлар жуда кам. Европа, рус олимларининг кўпсилиги Шарқ, хусусан, мусулмон дунёси адабиётини яхши билмайди. Шарқ - мусулмон адабиёти муаммолари билан шуғулланган Е.Э. Бертельс, А. Брикман, Г.Э. Фон Грюнебаум сингари олимлар ХХ аср эстетика фанида рўй бераётган янгилишлардан боҳабар бўлганлар. Биз ўз ишимизда кўпроқ Европа, рус адабиётшунослигида ХХ асарнинг иккинчи ярмида пайдо бўлган назарий, методологик асосларга кўпроқ суянамиз. Ишонамизки, мумтоз адабиётимиз ҳамэнг Янги методологик – эстетик қаршилик асосида таҳлил қилина бошланади. Шундай қилиб ёзувчининг ният - ғояси – асар яратиш иштиёқи фақат ҳаётни кузатиш орқалигинамас, бадиий асарларни ўқиш-ўрганиш орқали ҳам вужудка келади. Ҳар бир ёзувчи руҳида,онгида макон тутган китобхон ўқувчи тимсол бор. Кўпинча бу ўқувчи холис бўлавермайди. Ёнда ёзувчи улуғдош кайфияти кучли бўлади. Совет даврида ёзувчини рухияти

шафқатсиз, адолатсиз китобхон образи пайдо бўлади. Бу ўқувчининг шахси,шакли-шамойили Аниқ эмас. Лекин унинг бош белгиси шуки, у коммунистик партияга содиқлик билан ҳизмат қилади. Бундай китобхонда «Ўтган кунлар»ни билар-билмас ер билан яксон қилган М. Шевердин, Сотти Ҳусайннинг, Чўлпон шеъриятини сохта ижтимоий талқин қилган Айнларнинг нимасидир бор. Руҳидаги бу ўқувчи ёзувчини эҳтиёткор, қўрқоқ қилиб қўяди. Озод Шарафиддинов «Ҳаётийлик жозибаси, схематизм инерцияси» мАқоласида руҳдаги китобхонни «алланечук муҳаррир» деб атайди; «Санъаткор ҳаётни кузатар экан, уларнинг реал нисбати ва таққосларидан келиб чиқмай, улар ҳақидаги тайёр тасаввурлардан, аввалдан мавжуд қолиплардан келиб чиқади. Бундай ҳолларда ҳаёт ҳақиқати ёзувчига керагидан ортиқ кескин, шиддатли, юмшатмаси, силлиқлаб тарашламаси бўлмайдиган кўринади. Санъаткор ичидаги алланечук муҳаррир унинг елкаси Оша ёзганига қараб, қаламини эркин ва бемалол югуришдан тийиб туради, бундай ҳолларда асарда асл ҳақиқатнинг ўзи эмас, балки шаклан ҳақиқатга ўхшаган, лекин моҳиятига кўра ундан жуда олис турадиган ясама нусхаси пайдо бўлади. Схематизмнинг энг ашаддий зарари ҳам манна шунда. Ҳаёт ҳақиқати қаршисида ҳадикчираш, уни баралла овоз билан айтиш ўрнига бир чимдим-бир чимдимдан намоён этиш – бадиий асарларни кўламдан маҳрум этади, зайифлаштиради, умрини қисқартиради». Ижодкор руҳидаги «алланечук муҳаррир»лар, «аллакимлар» - кўз илғамас китобхонлар қалбидаги курашни авж олдиради. Катта ижодкор, руҳидаги манфий кучларни енгиб боради. Олти ойким, руҳим шундай учмиш танадан, Олти ойким, мени хаёл эзар беомон, Олти ойким, аллакимлар пана-панадан Тош отади дарвозасиз қалбимга – томон… Хазон тўла боғчаларга бораман тағин. Яна ўзни хаёл билан шеърга ташлайман.

Тўниб қолган юрагимга бериб бир таскин Яна қувноқ қўшиқларни куйлай бошлайман. Хуллас, китоб, китобхон ёзувчи ҳаётидан, руҳий оламида беқиёс аҳамиятга эга. Бадиий асарнинг дунёга келиши бевосита ёхуд бевосита китобхонликка, ижодкор руҳидаги китобхонга келиб боғланади. Ижодкор бадиий матнни яратади. Ёзувчи ижодининг маҳсули – бадиий матн – ечилиши лозим бўлган масала, сирли муаммо. Синчиклаб ўқилса, ҳар бир асарнинг ечими, калаванинг учи, сеҳирли калитча унинг ўзидан топилади. Матннинг сода-мураккаблиги, осмон-қийинлиги ижодкорнинг услубига, фикрлаш имкониятига, ҳаётий концепцияига боғлиқ. Мутахассис борки, асар руҳига аста-секин кириб бораверади; ёзувчи услубини; фикрлаш жарении имкониятларини, жумла тузишини, улардаги маънолар салмоғини, сўз, ибораларнинг қай даражада образли, сержило, мазмунлилигини ўрганади. Бундай таҳлил йўснини структуралари ўрганиш дейилади. Яратилган замонидан, маконидан йироқлашиб кетган, таржимонлар саъй-харакати Билан ўзга юртларга «кетиб қолган», ўзга элатлар қўлига тушиб қолган асарлар одатда шундай тахлил қилинади. Хайрулла Исматуллаев «Ўзбекистон адабиёти ва санъати» (11 ноябрь 1994 йил) газетасида босилган «Абдулла Қодирий адабиёти» мақоласида америкалик олим Христофор Майкл Мурфининг ўзбек адиби романларини структурализм асосида тахлил қилганини ёзади. Структурали таҳлил – адабиётшуносликнинг доимий воситаси. Уни зар бир адабиётшунос ўз тажрибасида қўллаши мумкин. Ёзувчининг шахси, ижодий йўли ноаниқ бўлса, хамма маълумот асар қурилмасидан – структурасидан олинади. Бадиий матннинг китобхон томонидан ўзлаштирилиши жараёни ўнларча муаммолар тугунидир. Манна шу тугунни изчиллик билан ечиб бориш, калаванинг учини топиш жиддий юмушдир. Бадиий матнни китобхон ўзлаштирди – ёзувчи маҳсули ўқувчи борлиғига сингди. Истеъмолчида рўй берган ўзгаришга кўра матннинг бадий асар сифатида яшаши ёхуд, аксинча,

инкор қилиниши сезилади. Китобхон хақиқИй санъат асарини ўқиган, ўзлаштирган бўлса, унинг рухида катта ўзгариш рўй беради. Аристотелнинг «Поэтика» асарида катарсис ва каолокогот таълимоти мавжуд. Катарсис – рухий покланув таълимоти, каолокогот – маънавий таъсирга дучор шаҳсжаги рухий ва эстетик ўзгаришларни англаш илмидир. Аристотель санъатнинг инсонга таъсири муаммосини трагедия асарлари таҳлили орқали кўрсатган. Инсон қалби энг нозик, энг таъсирчан,биллурдай покизадир. Қалбга таъсир этувчи восита яна ҳам покиза, олмосдан сержило, серқирра, бебаҳо бўлмоғи лозим. Халқда аччиқни аччиқ кесади, деган гап бор. Аъзои баданган тикан кирса, уни (тикондан-да қаттиқ) игна билан чиқарадилар. Энг қаттиқ жисмлар олмос (қаттиқларнинг қаттиғи) билан қИрқилади. Нозик таъсирчан, қалбга яна ҳам нафис, сертаъсир, пок-покиза санъатгина таъсир этиши мумкин. Арасту яратган катарсис таълимотининг энг ёрқин талқини – Чўлпоннинг «Адабиёт надир» мақоласидир. Ўзбекистон ҳалқ ёзувчиси Ўткир Хошимов Чўлпоннинг мазкур мақоласи таъсирида бадиа ёзди. Профессор Озод Шарофиддиновнинг «Чўлпоннинг адабий-танқидий қарашларига доир» тадқиқотининг, Улуғбек Султоновнинг «Чўлпоннинг адабий-танқидий қарашлари» мавзусидаги номзодлик диссертациясининг ўзагини «Адабиёт надир» мақоласи ташкил этади. Арасту ёзган катарсис таълимотининг моҳиятини Чўлпон мАқоласидаги мана бу ўринлари ёритади; «Ҳеч тўхтамасдан ҳаракат қилиб турган вужудимизга, танимиз сув-ҳаво нақадар зарур бўлса, маишат йўлида ҳар хил қора кирлар ила кирланган руҳимиз учун ҳам шул қадар адабиёт керакдир. Адабиёт яшаса – миллат яшар. Адабиёти ўлмаган ва адабиётининг тараққийсига чалишмаган ва адиблар етишдирмоғи миллат охири бир кун ҳиссиётдан, ўйдан, фикрдан махрум қилиб, секин- секин инқироз бўлур. Муни инкор қилиб бўлмас. Инкор қилғон миллат ўзини инқирозда эканун билдиради. Биздан бошқа миллатларга кўз солсак кўрамизки, аларнинг олти ёшдан олтмиш яшар қариларина қадар адабиётдан бир лаззат олуб охир умрига қадар адабиёт ўқиб эшитмакни вазифаи миллиясидан ҳисоб қилур.

Манна шунинг учундирки, Оврупанинг ҳар шаҳар ва қишлоқларида ҳар кун, ҳар ҳафта адабиёт кечалари қилинур, адабиёт ўқидур, нутқ сўзлануб халқ кўб кируб таъсирланурлар». Чўпон руҳий покланувнинг бирдан бир воситаси санъат, хусусан, бадиий адабиёт дкб билади. Афсуски, Чўлпонни бадиий адабиётимиздаги ўсиш-ўзгаришлар қониқтирмади. У ҳамиша ўзга ҳалқЛар адабиёти, санъатидаги ўзгаришларга ҳавас билан қаради, уларнинг энг ёрқинларини ўзбекчага таржима қилишга интилди. Чўлпон миллий адабиётимиздаги ўсиш-цзгаришлардан қониқмаган экан, халқнинг руҳий оламидаги покланув гўнгилдагидай давом этмаганлигини англаган. Арастунинг катарсис, каолокогот таълимотлари кўп жихатдан немис файласуфи Иммануэл Кент эстетикасида давом эттирилади. Кантнинг уқтиришича, бадиийасарнинг эстетик моҳияти ўзлаштириш жараёнида – маданий контекет ҳолатида намоён бўлади. Кент эстетикасида бадиий матнни ўзлаштиручининг гўзалликни ҳис қилиши диди муҳим аҳамиятга эгалигига уқтирилди. И. Кент эстетикасидан фарқли ўлароқ Гегель таълимотида бадиий асарнинг моҳити ҳақида кенг тўхталинади. Бадиий асар шунинг учун яратиладики, токи китобхон уни ўқиш-ўзлаштириш орқали ўзининг иймон- эътиқодини, юксак тўйғулари маъносини англаб етсин. Гегель санъаткор асаридаги Дуне билан китобхон рухий олами аро ҳамоҳанглик масаласига алоҳида урғу – эътибор беради. Рус инқилобий-демократик танқидчилиги ва эстетикаси тарихий- адабий конйцепциянинг тўлақонлилиги китобхонга боғлиқлигини қайта- қайта таъкидлайди. В. Белинский биринчилардан бўлиб; «Адабиёт китобхон ахлисиз, халойиқ адабиётсиз яшай олмаслигини таъкидлайди. У рус танқидчилигига китобхон ахлининг одатларини, ғайритабиий қилмийларини суқУр ўрганди. Белинский фикрича, халойиқ ўзгариб турувчи гоҳ у томон, гоҳ бу томонга оғиб турувчи кучдир. Манна шу тизгинсиз куч қўлёзма,

қораламани эъзозлаши, бошига кўтариши ҳам, уни аёвсиз равишда улоқтириб юбориши ҳам мумкин. Шарқ мусулмон оламида руҳий-маънавий покланув масалаларнинг масаласидир. Абу Наср Форобий Арусту ва Афлотун асарларига шархлар ёзар экан, руҳий поклик масаласига эътибор берди. У Арастунинг «Поэтика» асарларида келтирилган трағўзиё,кумузия, драмото, сотуро сингари тур, жанрларни шарҳлар экан. Руҳий покланиш масаласига эътибор беради. Ривоятларга кўра, Форобий Арастунинг «Руҳ ҳақида» асарини юз бор, «Табиат гармонияси»ни 40 бор, «Риторик»ни 200 бор ўқиган, ўрганган экан. Мазкур асарларга ҳамда «Иккинчи аналитика», «Талқин ҳақида», «Этика», «Софистика» асарларига Форобий шарҳ битган. Катарсис таълимоти Абу Али ибн Сино, Абу Райҳон Беруний қарашларида ҳам ўз аксини топган. Шарқ-мусулмон оламининг улуғ донишманди Мухаммад Абу Ҳомид Ғаззолий «Дил ажойиботларининг шарҳи» асарида нафс, жон, дил, ақл лафзлари маъноларини ифодалайди. Донишмандлани мазкур тушунчаларнингт руҳоний томонлари қизиқтиради. Ғаззолийча, дил, жон, нафс, ақл тушунчалари илоҳий неъматларидир. Нимаки илоҳий бўлса, у пок, муқаддас бўлмоғи даркор. Бизни жон сўзининг талқин этилиши алоҳида қизиқтиради; «Жон сўзининг иккинчи маъноси қуйидагичадир; жон инсондаги билувчи, идрок қилувчи илоҳий неъматки, биз бу ҳақда дил маъноларидан иккинчисини шархлаганимизда айтиб ўтдик. Оллоҳ таоло ўзининг «Айтинг, жон эгамнинг (парвардигоримнинг) ишидандир» - деган қовли билан жоннинг шу маъносини кўзда тутганки, у ҳақиқатан ҳам инсоният моҳиятига етиши мушкул бўлган илоҳий ишдир». Руҳнинг поклануви ҳалқ орасида «жоним кирди», «дилим равшан тортди» иборалари билан ҳам ифодаланади. Санъаткор яртаган бадиий матн китобхоннинг «жонини киритади». Айни вақтда «дили равшан тортган» китобхон матнга ҳам жон ато қилади – ўзидаги пок руҳни асарга ҳам ўтказади. Ғаззолий жонни идрок қилувчи неъмат деб билади.

Алишер Навоий «Мажолисун-нафоис» асарининг III ва VII мажлисида Султон соҳибқирон ҳақида қизиқ фикр билдиради: «…ул ҳазратнинг нукот ва маорифининг дақойқи алфозини ва ҳақойиқи маонийсини ҳеч донишварлардин яхшироқ билмади ва ҳеч аҳли табъ аларнинг ушри амрини фаҳм қилмадиким, мажлисда назм тарийқида ҳамроз эдила рва наср усулида нуктапарлоз… … Идрок ва фаҳм аҳли билурким, йиллар, балкиқарнларда мундоқ латиф сўз воқеъ бўлмас». Бу ўринда Амур Темурнинг аҳли дарк эканлиги таъкидланади. Яъни, ул ҳазратнинг нозик маъноли, терану нафис фикрларини донишмандлар англаб етмади, аҳли табъ Султон соҳибқирон айтган гапларнинг юздан бирини ҳеч Ким йиллар, ҳатто асрлар давомида айта олмайди. Демак, Амир Темур, гарчи «назм айтмоққа илтироф қилмаса- да», шеъри нозик ҳис қилар, нозик-таҳлил қиларди. Бошқача айтганда, улуғ Темур асарни англаш, ҳис этишда ўта истедодли эди. Алишер Навоийнинг Амир Темур ҳақида айтган фикрлари тўғри эканлиги «Менким, Фотиҳ Темур» асари, хусусан, унинг XIX фасли – “Шероз суғутидан кейин» бобби тўла исботлайди. Амир Темур сиёсий Рақиблари билан орани очиқ қилгич, султонлик юмушларини амалга оширгач, Шерознинг уламолари, орифлари билан учрашмоқни мАқсад қилади. У диний уламолар билан Умар ибн Лайс Саффорий масжидида илк бор учрашдаи. Меҳмонларга шарбат тортилгач, машҳур Шайх Баҳовуддин Ўрдустоний билан суҳбат бошланди. Оддийгина масалада Амир темур Шайх Ўрдустонийни енгди, сўнг амир Хожи Муср Кунгоҳийга; «Намози бомдодга хос фазилат бор, шунинг далилини айтиб берсангиз» Дея муродаат қилади. Бу одам ҳам саволга жавоб Бера олмайди. Бу саволга кўса бир одам, кийимлари одми, йиртиқ кас жавоб беради. Унинг исми Ҳасан ибн Қурбат эди. У айтди: «Эй амир, Оллоҳ таоло эрта намозининг фазилати ҳақида сураи «Исро»да «Қурону фажр» деб зикр этгандурки, эрта (фарж) намозини Қуръон деб таъриф этиш билан унинг фазлини ҳам Қуръон мартабасидек кўрсатди. Бу ҳақида бутун ислом

уламолари муттариқ (ҳамфикр) дурлар. Динимиз бу асос билан бутун мусулмонларга етказадурки, эрта намози Қуръон каби аҳамиятлидир. Шу билан бирга, номозни дин арконларидан деб биламиз. Шуни ҳам эсдан чиқармаслик лозимдирки, Оллоҳ таоло Қуръонда бошқа намозларни ҳам зикр этди. Аммо ҳеч қайси намозни «Қуръон» деб васф этмади. Фақатгина тонг намозини «Қуръон фажр» деб зикр этгандур», - деди. Шайх Ҳасан Қурбат Амир Темурни бир сирдан огоҳ этди; «Эй амир, Шерозда кўп олимлар бордур: улар ҳақиқИй уламолар бўлиб, узлатда яшайдурлар. Уларни «урафолар», «аҳли урафо» деб атаймиз. Кўз олдингизда турган «уламо»лар уларни «палид» деб шуҳрат берадилар. Чунки улар ўз шеърларида майхона, маъшуқа, даф-чангдан баҳс қиладилар… Эй асир, агар Сиз бу янгиликларни билишга қизиқсангиз, Шероз урафоларини хос ўз ҳузурингизга чиқариб, улар билан суҳбат қилгайсиз» - деди. Дарвоқе, Алишер навоий ижодида ҳам урафолар ҳақида маълумот бор. У «Насойимул муҳаббат» асарининг «Шайх Рўзбеҳон БақЛий… султон уламо ва бурҳони урафо эрди» деб ёзади. Амир Темур Шайх Ҳасан Қурбат сўзига юриб, Шероз урафоларини ўз уйига чақиради. Ташриф буюрган урафолар орасида Зикриё Форсий (таҳаллуси Вомиқ), Саҳобиддин Сунбула (тахаллуси Орифт), Шамсиддин Шерозий (тахаллуси Ҳофиз) бор эди. Амир Темур Вомиқ ва Ориф билан сухбатда оддий мусулмон, уламо ва ориф орасидаги фарқни билди. Тўғрироғи, Аниқлади. Урафо ёки орифлар диний асарларни чуқУр ўрганган маърифатли кишилардир. Улар ўрганавериб, ўрганавериб авлиёлик даражасигача етганлар. Мунис Ҳоразмийда бундай байт бор: То мусаххар айладим сўз бирла маъни кишварин,, Шоҳмен, эй Мунис, аҳли донишу идрок аро. Бадиий асарни, муқаддас китобларни нозик хис этувчилар зиёлилар орасида аҳли дарк, мудрик, аҳли идрок, зурафо номи билан машҳур

бўлганлар. Мунис юқоридаги байтида ўзини аҳли идрок шоҳи эканлигини таъкидлайди. Алишер Навоий аҳли даркни «хирад хозини» дея улуғлайди. Идрок хазиначиси (Харид хозини) бадиий асар қимматини ҳам ўлчаши мумкин. Ёзувчи қораламаси, матни ҳақиқийми ёки ёки соҳтами эканлигини ҳар қандай китобхон фарқлайвермайди. Китобхон ақлининг энг идрокли, ҳилни ҳириҳ ёрадиган табақАси, Ғазалий таъбирича, жони бор қисми ўзлаштитриш эстетикасида танқидчи деб аталади. Қабул қилиш эстетикасида танқидчи шахсидан ташқарии воситачи (маънавият даллоли) функциясига ҳам эътибор берилади. Сотувчи билан олувчи орасидаги воситачини, унинг вазифаларини яхши биламиз. Лекин санъат, журналистикаси, бадиий ижоддаги воситачи вазифаси дархол англашилмайди. Лекин бир нарса аниқки, яратувчи (санъат намунаси, асар матнини тайёрловчи ва жўнатувчи) билан уни қабул қилувчи (томошабин, тингловчи, китобхон) оралиғида талқиний нуқта мавжуд. Воситачи манна шу талқиний нуқтада фаолият кўрсатади. Воситачи хар икки томон – ҳам бадиий воситача яратувчи ва жўнатувчи манфаатини ҳамда жўнатилган воситани қабул қилувчи томонида туриб яратувчи – жўнатувчи олдига талаблар қўяди, айни вақтда яратилган – жўнатилган воситани қабул қилувчига маъқуллашга интилади. Муҳими шундаки, воситачи ҳукумат сиёсатини, партия мафкурасини тарғиб қилиш вазифасини зиммасига олиш мумкин. Ўз манфаати йўлида интилар, ҳаракат қилар экан воситачи шахс, қиёфаси Аниқ кўриниб туради. Истеъдодли олим Мирзааҳмад Олимов «Ҳозирги ўзбек адабиётида пафос муаммоси» китобида пафос фақат қаҳрамонга, ёзувчига таълуқли бўлсай, у қабул қилувчи (танқидчи, режиссёр, аҳли даркка)га ҳам ўтувчи куч эканлигини таъкидлайди: «Олдинроқда ишора қилиб ўтганимиздек, бадиий асар пафосининг ҳаётини муаллиф пафоса ва қаҳрамон пафоса билан чеклаб қўйиб бўлмайди. Китобхон ва санъат шинавандаси олдида, мунаққид ва бадиият илмига дохил одам олдида, режиссёр, актёр ва қўйингки, доктор олдида ҳам бадиий асар пафосининг бу икки қатлами объектив мазмун

сифатида намоён бўлади ва унга мазкур шахсларнинг мубъектив ва муносабати, субъектив талқини қўшилгандан кейингина пафос ўзининг санъат ҳаётидаги сўнгги қиёфасини касбэтади. Бадиий асар пафоса реал ҳаётда фақат шундай тарихий – даврий, ижтимоий, шахсий талқинлар оралиғида яшайди ва фаолият кўрсатади. Бу талқинлар асар пафосининг, қаҳрамон пафосининг муаллиф кўзда тутган моҳияти ва йўналиши билан айри тушиб қолиши мумкин». Асар матнининг бадиийлиги, санъат асарининг баркамоллиги масаласи кўтарилса, воситачи мавхум (имплицит), яширин (латент) кучга айланиб қолади. Бадиий ўтиш, ўтказиш (коммуникация таълимотида воситачининг ўрни, имконияти, вазифаси ҳақида булғориялик адабиётшунос И. Знеполскининг «Художественная коммуникация и её посредник» мақоласида анча кенг маълумот берилган. Ҳақиқий танқидчи билан воситачи орасида ер билан осмонча фарқ бор. Танқидчининг ўз овози, бетакрор услуби, ижошкор шахс эканлиги ҳақиқИй бадиий асарни куйиб-ёниб ҳимоя қилишида, аксинча, сохта асарнинг яроқсизлигини ишонарли исботлаб беришида кўзга ташланади. ҲақиқИй бадиий асар, истеъдодли санъаткорга тухмат қилинганида танқидчи адолат учун жангга киради. Танқидчининг масъулияти адабиёт даргоҳини сохта, юзаки матнлардан тозалаш учун олиб борган курашида сезилади. Адабий танқидни сараловчилик вазифаси қадимдан маълум. Хайдар Хоразмий адабий танқидчи «Маҳаки имтихон» (Махак – олтин ва кумушнинг хақиқий ёки қалбаки эканлигини аниқлаш учун қўлланиладиган тош), деб айтилади. Адабиётшунос Султонмурод Олимов «Навоийнинг шеършунос шогирди» китобида нақд (адабий танқид) нинг вазифаси, «Нақд» атамасининг пайдо бўлишига эътиборни тортади; “ XIII -асрнинг йирик адабиётшуноси Шамсиддин Муҳаммад бинни Ҳайси Розийнинг «Ал-Мўжам фи маоира ашшъор ул-ажам» (1218-1233) йиллар орасида битилган” китобида … илми нақд алоҳида фасл қилиб ажратилган. Олим бу ахамияти, вазифалари ҳақида ҳам махсус фикр юритилади.

Атоллох Хусаиннинг «Бадоийъ ус-соний» асарида ҳам айиблар алоҳида бобда баён этилган… Камолиддин Хусаий Воис Кошифининг «Бадои ул-афкор фи санойиъ ул-ашъор» китоби Шарқда танқид илми тарихини ёритиш учун муҳим манба ҳисобланади. Асар 1977 йил Москвада факсимилейде нашр этилди. «Бадойиъ ул-афкор фи санойиъ ул-ашъор» нинг бадиий санъатлар ҳақидаги анъанавий китоблардан фарқи шундаки, унинг 1 боб – бадиий санъатлар, 2- бобби – илми нақт, яъни адабий танқидга боғишланган. Кошифий бу адабий илмни янада мукаммаллаштиради, ўша пайтгача санъатлар ичида юрган жуда кўп айбларни ажратиб олади. Эхтимол анна шу ўзига хос янгиликлари туфайлидир, муаллиф асарини «Шеър санъатлари ҳақида Янги фикрлар» деб номлаган. Китобда нақдиннинг луғавий ва истилоҳий маъноси, бу адабий илимнинг вазифалари ва ахамияти жуда аниқ тарифланган: «Назм айби баёнида Ким, нақд илми дер» лар ва адабий билимлардан бири деб билурлар. Ва нақт луғатда… «Сараланмоқ» ва «Соф тангани нософ, қалбаки тангадан ажратмоқ» дегани. Истилоҳда (Терминологик маънода – С.О.) эса «Яхши шеърни ёмон» дан ажратиш ва уларни ўзаро фарқлаш илми» дан иборат. Ва бу илимни шунинг учун нақд деганларки, танга наққодий (сараловчиси – С.О) қалбаки тангалар орасидаги ҳақиқИй тангани ажратса, буи лм сохиди (танқидчи – С.О.) ҳам покиза ва беайиб суханни ношоизта ва айибли сухонлар орасида саралаб айтиш керак. Ҳар ҳолда кимки шеър айбларидан огоҳ бўлмаса, унга беайиб шеърни намуна қилиб кўрсатиш (?) лозим.» (ундовлар бизники – С.О.) . Кўриниб турибдики, олимнинг адабий танқид олдига қўйилган талаби ҳозир ҳам жуда ахамиятли. Демак, мумтоз адабиётшунослигимизда ҳам, ҳозирги Европа ва Америка адабиётшунослигида ҳам, ҳозирги ўзбек адабиётшунослиги ҳам «Адабий танқидни сараловчи – бадиий мукаммал матнни номукаммалидан,

ожизидан фарқловчи деб билади. Адабий танқид ижодининг ўзига ҳос тури. Бадиий дд юксак аҳли даркларигина танқидчи бўла олишлигиси мумкин. Адабий танқидий номукаммал, бадиий бўлмаган матнга қарши кураши қандай кечади? Адабий танқиднинг инкор қилувчилик хусусияти нимада кўринади? Бадиий адабиёт олами авали охир соғлом танга мисодир: у ҳар хил касалликлар, ёғ жинсларга қарши курашади. ҳақиқий санъаткорлар бадиий адабиётнинг етуклиги, тараққиёти йўлида курашадилар. Адабий танқидчи адабий жараён, ёзувчи ижоди, Янги асарларни тўлқин қилиш, баҳолаш билан бирга ҳамиша истеъдодсиз асарларга қарши курашмоғи лозим. Ўзбек танқидчиларининг синчков, талабчан, билағонликлари туфайли бир қанча машҳур ёзувчиларнинг хом-хатала асарлари китоб холида босилмади. Бу ўринда «Одам қандай тобланади» (И. Раҳим), «Чиниқиш» (Мимуҳсин), «Машраб» (Ҳ.Ғулом) сингари романларни назарда тутяпман. Матёқуб Қўшжонов «Давр талаби ва ижод маъсулияти» (1976) мақоласида И. Раҳимнинг «Шарқ юлдузи» журналида босилган «Одам қандай тобланади» романини изчил мантииқ, илмий далиллар орқали йўққа чиқаради. Танқидчи китобхон аҳли номидан асарнинг бўш, яроқсиз эканлигини айтади: «Асарни шошиб ёзибсиз» дейишга асосим бор. Гап ҳаёт воқеаларини психологик тахлилсиз, ахборот йўли билан берилишидагина эмас. Асарингизнинг кўпгина ўринларида бундай маълумотлар ҳақиқатга тўғри келмайди, бинобарин киотхонни ишонтирмайди, оқибат унинг сиздан, фақат сиздан бўлса майли эди, балки бутун ихлоси қайтади. Гап бутун адабиёт обрўйи ҳақида кетар экан, оддий ҳақиқат бузиб кўрсатилган жойлар ҳақида ҳам тўхташ зарур». Бадиий мисолларни О. Шарафиддинов, Н. Худойбергенов, И. Ғофуров, Б. Қосимов, Р. Қўчқоров сингари танқидчилар ижодидан ҳам топиш мумкин. Демочимизки, адабий танқиднинг муқаддас бурчларидан бири бадиийлик, юксак санъат учун курашмоқдир. Мустақил республикамизда бадиий асарларни саралаш, нашр этиш ишлари мураккаю кечмоқда. Бадиийликдан йироқ, хом-хатала асарлар китоб

бозорида кўпайиб бориоқда. Аҳвол шу даражада давом этаверса китобхон диди, маданий савиясини бой бериб қўйиш ҳеч гап эмас. Ҳозирги пайтда адабий танқиднинг жанговорлик руҳини ҳар қачонгидан кўра орттирмоқ жоиз, токи чалакам-чатти, маъсулиятсизлик билан қаралган матнлар йўли тўсилсин.

Похожие

Умберто Эко

Навоийнинг ситтаи зарурия қасидалар туркумида инсон мумтозлигининг қуръоний ҳақиқатлар билан талқин этилиши

Болалар адабиёти фанининг назарий асослари

Сохта метод гирдоби

Драматик тур ва унинг жанрлари