Сохта метод гирдоби - Литература - Рефераты

Сохта метод гирдоби

Загружено в:

09.09.2022

Скачано:

0

Размер:

71 KB

Сохта метод гирдоби Шўро адабиётшунослигида энг кўп қўлланган, олиму мунаққидлар тилидан тушунмаган, аммо дилга жо бўлмаган, моҳияти зинҳор ярқ этиб очилмаган масала қайси эди? Адабиётга елдай бостириб кирган, бир пасда ҳам ўтмиш ҳам келажак санъатига ҳукмини ўтказмоқчи бўлган социалистик мамлакатлар адабиёти тугул жаҳон халқалари саняатига ҳукмронлик даъво қилаётган метод қайси эди? Ниҳоят, умри илон чақишидай қисқа, аммо заҳри қотили миллион-миллион онгларини фалаж қилаёзган назария қайси эди? Барча саволларнинг жавоби битта: соцреализм. Ўзбек адабиётшунослигида соцреализм ҳақида ёзиш, уни татбиқ қилиш авжланаётган пайтда баъзи дадил ҳақиқатни айтишдан чўчимайдиган ёшлар соцреализмга кафан бича бошлаган эдилар. Бу синчков ёшлар санъат табиатида ката ҳақиқатни тарғиб қилиш хусусияти мавжудлигини, ҳар хил сохта доктриналарни ҳақиқат сифатида илоҳийлаштиравериш ғирт зарар эканлигини дилларидан ҳис этдилар. Аввалига чўчиб секингина айтилган ҳақиқат бора-бора баралла янграй бошлади. Асримизнинг 80 йилларига келиб соцреализм аксарият адабиётларда назарий-ғоявий мурдага айланган, санъатшуносу адабиётшунослар ундан қўлларини ювиб қўлтиққа уриб бўлган эдилар. Афсуски, баъзи адабиётшунослар ҳамон соцреализмга ҳурмат-эътибор Билан қарашмоқдалар, унга садоқат кўрсатмоқдалар. Бироқ соцреализмга хайрихоҳлик билдириб ёзилаётган мақола, айтилаётган мулоҳазаларда кишини ишонтирадиган асос кўринмайди. Соцреализм ҳақидаги қарашларни Озод Шарафиддинов сода, равон ифода қилгани менга ниҳоятда ёқди: «Соцреализм ҳақида кўплаб китоблар ўқидим. Лекин, барибир пировардида унинг моҳиятини ҳеч тушуна олмадим.... Янги метод жаҳон эстетикаси тараққиётида Янги саҳифа очиши керак. Хўш, соцреализм бадият борасида қандай каромат кўрсатди? Бу саволга жавоб йўқ эди!» («Инсон йўл излайди» суҳбат-мақола. «Ўзбекистон адабиёти ва санъати» газетаси, 1996 йил 26 апрел.)

Соцреализм «инсоннинг ўзини англаш, ўзлигини топиш йўлидагина зина» бўла олмаслиги проф. Акрам Каттабековнинг «Тарихий хақиқат ва бадиий талқин» («Тафаккур» журнали, 1996, 1-сон) мАқоласида исботлаб берилган: «Соцреализм методининг «ҳаётни инқилобий тараққиётда кўрсатиш», жамият тарихини «синфий кучлар кураши тарзида акс эттириш»каби талаблари ижобий қаҳрамон ёнида албатта Бирон салбий шахс бўлиши ва улар қўчқорлардек олишини шарт қилиб қўяр эди». Соцреализм қаҳрамон тимсолини яратишда бўлмасин, ҳаётни тасвирлашда бўлмасин, инсоният тарихини акс эттиришда бўлмасин ўз йўриқларига риоя қилди. Ьу йўриқ Маркс асарларининг бузуқ-ёриқ талқинларидан ғояларидан, ниҳоят, давлат тепасида турган кишиларнинг бошқарув усулларига мосланган қарашлардан иборат эди. Соцреализм методидаги: «Ҳаётни ҳаққоний акс эттириш ибораси сиёсатчиларнинг ихтироси эди, холос. Аммо сиқувнинг зўрлигидан файласуф назариётчилар, ёзувчию адабиётшунослар соцреализмга илмийлик либосини кийдирдилар, унга салобат, вазминлик руҳини сингдирдилар. Соцреализмнинг асоси-«ҳаётни инқилобий тараққиётда кўрсатиш» масаласига бир назар ташлайли. Профессор озод Шарафиддинов юқорида эслатилган мақоласида: «Айтадиларки, соцреализм воқеликни революцион тараққиётда кўрсатади. Бу нима дегани?», -дея асосли савол қўяди-да, -катта назариётчилар, жумладан Луначарский буни шундай тушунтиради: «Ҳаётда камчиликлар борлиги Аниқ, уларни қаламга олиш ҳаққоний бўлиши мумкин. Лекин камчиликлар, нуқсонлар ўткинчи, улар юзасидан ёритишинг лозим. Шу тариқа ҳаётнинг яхши томонларига диққат қилиниб, салбийларидан кўз юмилган» -деган хулосага келади. Ҳаққоний хулоса. Ҳаётнинг ижоюий ва салбий томонлари масаласини қўя турайлик-да, «сен ҳаётни келгуси кун юзасидан ёритишинг лозим»,- деган фикрга диққат қаратайлик. Соцреализм ҳаётдаги янгилик куртакларига эътибор беришни уқтирган. М. Горький совет ёзувчиси ўтмишдан сабоқ чиқариб, бугунни англаб етиб, келажак ҳақида

ёзади, деб таъкидлаган. Келажакка шошилиш, истиқболга маҳлиё бўлиш- футуризмдир. Италия, Россия сингари юртларда авжланган фалсафий оқим, адабий тамойилдир. Маяковский футурист. Хлебников футурист… 20-йиллар ёшлари-келажак шайдолари, янгилик тарафдордлари... Пролеткультчилари орасида футуристлар, конструктивистлар кўп. Келажакка интилиб, келажакдан завқланиб, кечаги ўтмишдан йироқлашиб, ундан бегоналашиб яшаш бор эди, маъқулланар эди. «Бу дунёда туғилмоқ, яшамоқ, ўлмоқ- янгилик эмас», - деган учун Есенинни, унинг руҳини қанча бесаранжом қилишди. Янги ҳаётда яшамоқ, меҳнат қилмоқ, келажакка интилмоқ-бебаҳо бахт Дея бонг уришди. Хулоса шуки, футуризм замон тақозоси, инқилобий ёшлари кайфияти сифатида соцреализм руҳига кириб қолди. Лекин у соцреализмнинг асоси, моҳияти эмас эди. Соцреализмнинг асоси, моҳияти марксча-ленинча диалектик материализмнинг асоси, моҳияти эмас эди. Соцреализмнинг асоси, моҳияти эмас эди. Соцреализмнинг асоси, моҳияти марксча-ленинча диалектик материализмдан келиб чиқади. Маркс, Энгельс идеалистик фалсафани, унинг таг-томирини инкор этдилар. Илоҳиятга боғланадиган фалсафага қарши бориб, уни йўққа чиқариб, ўз назария, фалсафаларни яратдилар. Олмониядан чиққан доҳийлар диннинг халқ учун заҳар, афъюн эканлигини юз карра, минг карра турли алфозда таъкидладилар. Дин тарихи, Шарқда бўлмасин, Ғарбда бўлмасин, маърифат, маънавият, ҳақиқат тарихи Билан узвий боғлиқ. Динни инкор этиш инсоният яратган маънави-маърифий бойликларни бир йўла йўққа чиқармоқдир. Ботиний, руҳоний оламнинг ўх тартибот, ажайибот ўлчовлари, саволу жавоблари, баҳсу мунозаралари, мингларча ёрқин сиймолари бор. Кўз билангинамас, қалб Билан кўриш, англаш назариялари илоҳият оламида исботланган... Маркс ва Энгельс инсондаги маънавий-руҳоний асосни инкор этгач, маймуннинг одамга айланишида меҳнатнинг аҳамияатини назарий асослай бошладилар. «1844 йилнинг иқтисодий-фалсафий қўлёзмалари» асарида К.

Маркс меҳнат гўзаллик манбаи эканлигини уқтирди. Кейинчалик марксизмнинг улкан назарияси-гўзалликнинг ижтимоий концепцияси ҳар томонлама ривожлантирила бошланди. Гўзаллик- унган иш» … Қишни қиш, ботқоқни ботқоқ, тунни тун демай меҳнат қилавериб мажруҳ бўлиб қолган Павел Корчагин идеаллаштирилди. Айни саратонда, кун нақ тика келганда ҳам тинмай ишлайверган Йўлчибой, Ғофир, Дўнанбой... сингарилар мадҳ этилди. Қишлоқ хўжалигидаги оғир, ожижалар бажариши мумкин бўлмаган юмушларни бажариб жувонмарг бўлган Турсуной, Ширмонойлар ҳақида қўшиқЛар куйланди, юзлаб, минглаб қизалоқЛар Турсуной, Ширмоной бўлишаг қасамёд қилдилар. «Меҳнат аҳли» деб аталадиган қўшиқ бўларди, унинг МусиқАси зўр, ижроси олий эди. Радио ҳар куни, иложи борича, бу қўшиқни меҳнаткаш Ўзбекистоннинг норасмий гимни деб биларди. Қўшиқнинг авж нуқтаси: Уринг кетмонни, дўстлар Куйиб кул бўлсин душман,- деган сўзларда ифодаланарди. Ҳали ҳам қўшиқ тингловчини бефарқ қолдирмайди. Аммо унинг саёз мазмуни-кетмончи, колхозчи ўртоқларни меҳнат самарасини кўриш эмас, балки фақат ишлаш ва кўпроқ ишлашга чорлаш ғазабни қўзғайди. Совет романчилигида меҳнат мавзуси, меҳнаткаш характерини яратиш ҳамиша долзарб, фахрли эди. Минглаб романлар орасида, менинг билишимча, иккита асарда эртаю кеч меҳнат қилавериш одамни инсонийликдан маҳрум этиши ёрқин кўрсатилган. Бири жабридийда Андрей Платоновнинг «Бахтли Москва» романи, иккинчиси Тоғай Муроднинг «Отамдан қолган далалар» асари. Етим қиз Москваойни расмий пойтахт Москва коммунистик меҳнатгагина чорлар, норасмий Москва қизни

бузуқлика, тубан ҳаёт кечиришга ундарди. Москваой меҳнат қила-қила мажруҳ бўлади, маишат, бузуқлик қила-қила инсонгарчиликдан чиқади. Дарвоқе, нега А. Платонов ташландиқ қиз ҳақида асар ёзди. Ўйлаб кўрилса, совет адабиётида етимлар ҳақида ёзилган асар ниҳоятда кўп бўлиб, етимпарварлик совет сиёсати, мафкурасининг асосига айланаёзган экан. Феликс болалари ҳақидаги қўшиқ, ҳикоя, роман, фильмларнинг ўзи бир олам. 1941-1945 йилларнинг етимлари ҳақидаги асарлар-чи? Қуёшдай меҳрибон Ватан-етимнинг онаси, меҳнаткаш, мушфиқ халқ-етимнинг отаси…. Етим бўлганлар, интернат етимхоналарда тарбияланган мустабид тузум ғазабига нисбатьан камроқ дучор бўлди. Отасини фош этган Павлик Морозов замоннинг эъзозли фарзанди бўлди. Гап шундаки, ота-она, қариндош-уруғ болаларга дину иймонни, чин маърифату комилликни сингдирган. Совет мафкурасига ишдан бошқасини билмайдиган робитлар керак эди. Совет империяси учун коммунистик идея оламни ўзгартириш ғояси муҳим. Чингиз Айтматовнинг «кассандра тамғаси» романида коммунистик мафкура раҳнамолик қилган эди. Энг тубан ғайри инсоний кашфиёт фош қилинган. Романнинг мағз-мағзидан марксизмнинг динга қарши қарашларини инкор этиш коммунистик ғояни ғайриинсоний моҳиятини кўрсатиш англашилади. Бошқача айтганда соцреализм моҳиятига сингдирилган марксча-ленинча назария инкор қилинади. Ўйлаб кўрилса, шўро адабиётида севги ҳам ўта юзаки тасвирланган. Нега? 20-йиллардаги инқилобчи ёшлар империализм ҳукмронлиги мавжуд бўлган бир даврада шахсий бахт-севги, оила қувонч мингариларни уят деб билганлар. Инқилобчи севиш, севилиш ҳуқуқига эгами, оилавий бахтиёрлик ва жаҳон инқилоби масаласи ўзаро келиша оладими деган масала жиддий баҳсларга сабаб бўлган. Павел Корчаген ўз севгисидан уялиб юрди, Павел Власов қалб билан эмас, ғоясига кўра қизга кўнгил қўйди. ғоядошлар севгиси ўзбек адабиётида тўлиб кетди. Зайнаб ва Омон, Сидиқжон ва Канизак, Ёдгор ва Мухаббат, Саида ва Козимбек, Аҳмаджон ва Сўнагул, Пўлат ва Баҳор….

Ҳаётни инқилобий тараққиётда тасвирлаш оламни бутунлай ўзгартириш демакдир. Революцион тараққиёт-дунёни ўзгартириш. Революция-бузиш ёриш, маромдаги ҳолатни остин-устун қилиш. Марксча файласуфлар, донишмандалр борлиқни ўзларича таърифлаб, тасвирлаб келдилар. Ўтмиш мутафаккирлари оламнингт яралишига қарши чиқмадилар: ўзларини табиатнинг парчаси, худонинг-яратувчининг бандаси деб билдилар. Яратувчи-худога сажда қилган инсон. Ўзини табиатнинг фарзанди деб билди. Минг-минг йиллар давомида сайқаллашиб келган бундай қараш Марксга ёқмадии. XX асрда Маркс назарияси амалда қўлланди, бироқ инқирозга юз тутди. Олам шундай мукамал тузилганки, шу пайтгача ўтган олимлар, аҳли донишлар, валийлар, пайғамбарлар, санъаткорлар манна шу мукаммаллик, етуклик учун яратганга шукроналар айтдилар. Алишер олам тузилишидаги мукаммалликни бундай тасвирлайди. Қатрағача қулзуми заҳҳордин, Заррағача шамсаи заркордин. Они мунга, муни анга банд этиб, Бир-бирига барчани пайванд этиб. Воситалар бўлди аён тў-батў, Бир-бирига боғланибон мў-бамў. То тикилиб ушбу бийик боргоҳ, Бўлди муҳайё бу улуғ коргоҳ. «Бу улуғ коргоҳ, бийик боргоҳ »даги энг шарафли инсондир. Наҳотки, Шариф мукаммал яратилган борлиққа зулм қилса ? Наҳотки , инсон зоти ўзини табиатга , борлиққа зид қўйса, «биз табиатдан ином – еҳсон кутмаймиз,уни ўзимизга бўйсундирамиз» - деган даҳрий шоирни айтишгача борган бўлса ?! Инсоннинг барча қутуришларига табиат чидади, «Шариф-ку,

инсофга келиб қолар »,-дея ўзига таскин берди.Бўлмади. Табиат ва инсон ихтилофи қиёмат қойимни нақд қилиб қўйди. Инсон табиатнигина эмас, ўзини-ўзи нобу қилишга шитоб билан киришди. Қиёматнинг аниқ кўринишлари рўй берди. Ададсиз шукрларки,башарият эси борида этагини ёпди-ялпи қирғинбалосини олдини олди.Афсуски,ҳамо инсон баъзи ўринларда ҳаддидан ошмоқда- табиатнинг темир қонунларини бузишга уринмоқда.«Халқ сўзи » газетасининг 1997 йил 27-март сонида «пробирлар» ҳақида маълумотлар берилди. «Труд» Газетасининг ҳабарларига кўра(1-март 1997-йил) Шотландиялик Ян Уилмут икки она қўй –совлуқдан Долли лақабли қўзичоқ олибди.Энди бундай қўзичоқларни қолибда қўйгандай қилиб кўпайтиравериш мумкинмиш. Америкалик олим Ричард Сид ҳар йили 200 мингача одамни «ксерокопия»усули билан кўпайтиришга ваъда берди («Труд -7»,16-январ 1998 йил).Бундай илм ,сўзсиз, шаккоклик,тангри таоло ишига аралашишдир.Бундай ғайри табиий кашфиётлар Алла қачонлардан бери бадиий адабиётда акс этмоқда, ўз мухлисларини топмоқда.Социалистик санъатга борлиқни ўзгартириш ғояси инқилобий тараққиёт ибораси Билан кириб келди.Инқилоб совет кишиларининг севимли сўзига айланди.Оғзини тўлдириб,ғурур билан инқилоб, инқилоб дейдиган бўлдик.Фарзандларга бу номни раво кўрдик.Аслида, инқилоб инсониятни жар ёқасига келтириб қўядиган офат экан.ХХаср инқилоблар асри бўлди –у инсониятни қиёматга яқинлаштирди.Инқилобларга коммунистлар раҳнамолик қилдилар.Таасуфки,совт адабиётида коммунистнинг салбий типини яратиш мумкин эмас эди.Бу –тескари ҳақиқат эмасми?! Коммунистларни михларга (Н.Тихонов балладаси-А.Р.) оламни яшнатувчиларга менгзадик. Куйдирувчи, ёндирувчи лаққа чўғни халқ «олв яшнади»-дер экан. Бу ҳам тескари ҳақиқат эмасми?!

«Оламни ўзгартириш» ибораси соцреализмга ҳаётни инқилобий тарзда тасвирлаш тарзида кириб келган, дедик. Оламни ўзгартириш-ҳаётни инқилобий тарзда тасвирлаш демакдир. Ҳаётни революцион ўзгаришда тасвирлашда-дунёни ўзгартириш. К. Маркснинг машҳур гапи қачон ёзилгани, қаёси китобга киритилганлигини айтамиз: «Философлар оламни турлича изоҳлаб келдилар, холос, лекин гап уни ўзгартиришдадир». Соцреализм методида пайдо бўлган асарларни теран, атрофлича талқин қилиб бўлмайди. Бундай асарларда инсониятнинг минг-минг йиллар давомида тўплаган тажрибаси, қалбини ром этган эътиқоди, олам ҳақида ҳақиқий тушунчалари акс этмаган бўлади. Соцреализмнинг етук асари деб билганими асарларида реализм, постмодернизм, экзистециализм бутун мурккаблиги, зиддиятлари билан акс этганлиги кўриняпти.

Похожие

Биографик метод

Лирик шеъриятда метод ва услуб

Ижодий метод вa ижодий услуб

Ижодий метод, адабий оким ва индивидуал услуб

60-70-80-йиллар адабий танқидчилигидаги фаоллашув жараёни ва ижодий метод. Жамиятдаги ўзгаришларнинг адабий танқидга таъсири масаласи