Лирик шеъриятда метод ва услуб - Литература - Рефераты

Лирик шеъриятда метод ва услуб

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

47.5 KB

Лирик шеъриятда метод ва услуб Р Е Ж А : 1. Адабиётда метод ва услуб масалалари. 2. Ижодий методнинг ўзига хослиги. 3. Адабий ижодда услуб ва унинг ранг-баранглиги.

Барча луғатларда метод грекча (юн.) сўз бўлиб, тадқиқот, тадқиқ усули деб изоҳланган. “ЎзМЭ”да (5-т) бунга қўшимча равишда “билиш ёки тадқиқот йўли, назария, таълимот” каби маънолар қўшилади. Барча манбалардаги изоҳларни бирлаштириб туриб, методга қуйидагича таъриф бериш мумкин: метод деганда ҳаётни эстетик нуқтаи назардан ўрганиш ва ўзлаштириш, уни бадиий жиҳатдан ифодалаш ва баҳолаш, адабиёт ва санъатнинг бадиий ижодга хос бир-бири билан узвий боғланган бир қанча барқарор хусусиятлар, асосий принциплар ҳамда тасвирлаш воситалари, воқеликни амалий ва назарий томондан чуқур эгаллаш учун йўл-йўриқлар, усуллар мажмуаси тушунилади. Демак, ижодий метод борлиқ ҳодисаларини танлаш, умумлаштириш ва баҳолаш принципларидир. Ёзувчи асар ёзиш давомида ижодий методнинг қуйидаги тамойилларига амал қилади: а) метод воқеликни акс эттириш усулидир; б) ҳаётни типиклаштириб тасвирлайди; в) асар ғоясини ташувчи образларни ўзаро қиёслайди ва ривожланишда кўрсатади; г) ёзувчи ҳаётий воқеларни танлайди ва баҳолайди; д) санъаткор воқеликка ижодий ёндашади, яъни қайта қуради. Янада аниқроғи, акад. И.Султон айтганидек, ижодий метод масаласи, даставвал, санъаткорнинг ҳаётга, воқеликка муносабати масаласидир. Шунга кўра, у ёки бу давр адабиёти методини ўрганишда шу даврда яшаган ва ижод қилган сўз санъаткорларининг ўз замони ҳодисаларига қандай муносабатда бўлганлигига эътибор бериш керак. Шу нуқтаи назардан, метод адабиётнинг маълум бир тараққиёт босқичида ҳаёт тақозосига кўра устивор йўналишга эга бўлиши мумкин. Масалан, ўтган асрнинг 30-йилларидан бошлаб умумсовет адабиётида ягона метод қарор топди ва у “социалистик реализм” деб аталди. Бунгача адабиётда классицизм, романтизм, реализм каби методлар мавжуд эди. Классицизм (лот. намунавий) XVII аср бошида Францияда дунёга келган бўлиб, антик адабиёти ва санъатининг энг яхши томонларини ўзлаштириб, ҳаётдаги энг ибратли воқеа-ҳодисаларни тасвирлашга мойил методдир. Классицизм методида яратилган драмаларда ҳаёт ҳам, қаҳрамонлар ҳам ўта

назокатли, маданий ва бой қилиб кўрсатилган. Классицизм Европа мамлакатлари ва Россияга XVIII асрнинг 30-йилларида кириб келди. Рус классицизми Ғарбий Европа классицизми методидан рус давлати қудратининг тобора ортиб, мустаҳкамланиб бориши билан боғлиқ бўлган миллий-ватанпарварлик ғоясини кўпроқ тасвирлашга эътибор бериши жиҳатидан фарқ қилади. Европа ва рус адабиётида Х1Х аср ўрталарида классицизм ўрнига кириб келган романтизм методи ҳаётнинг ўзидан кўра кўпроқ турмуш ҳақидаги орзу-умидларни тасвирлаш принципига асосланади. Кўплаб манбаларда метод деб берилган романтизм атамаси Д.Қуронов, З.Мамажонов, М.Шералиеваларнинг “Адабиётшунослик луғати”да “адабий йўналиш” деб берилади. Қандай аталишидан қатъий назар, классицизм ва романтизмга хос хусусиятлар буюк Шарқ, хусусан, ўзбек мумтоз адабиётида Х-Х11 асрлардаёқ намоён бўлган. Бунинг учун Юсуф Хос Ҳожибнинг “Қутадғу билиг”, Адиб Аҳмад Югнакийнинг “Ҳийбат ул-ҳақойиқ”, Фирдавсийнинг “Шоҳнома”, А.Навоийнинг “Хамса” сингари асарларида илгари сурилган ғоя ва тасвирланган қаҳрамонларни эсланг ва таққосланг (изоҳлаб бераман). Лотинча “мавжуд, бор нарса, ҳақиқий” деган маъноларни англатган реализм методининг адабиётга қачон, қаерда кириб келганини, унга ким биринчи бўлиб асос солганини аниқ (конкрет) ҳал этишга эҳтиёт бўлган маъқул. Чунки адабиёт дунёга келган кунидан бошлаб, ҳаётда юз берган воқеа-ҳодисаларни ҳаққоний (реал) тасвирлашни одат қилган. Албатта, ёзувчи фотограф вазифасини бажармайди, яъни у ҳаётдан нусха кўчирмайди. Агар ҳаётда қандай бўлса, шундай акс эттирса, у натурализм бўлади. Ёзувчи ўзи тасвирламоқчи бўлган воқеа-ҳодисаларга, одамлар қиёфаси ва табиатига керак ўринларда бўёқ беради, тўқима эпизодлар киритади, манзаралар чизади. Буларнинг барчасини ғоявий ниятига мослаб тасвирлайди ва шубҳасиз, ҳаёт ҳақиқатидан чекланмаган ҳолда бажаради. Воқеликни ҳаётга монанд тарзда акс эттириш қадимдан мавжуд экан, демак реализм методининг илдизлари ҳам қадим замонларга бориб тақалади. Буни турли

даврлар адабиётида ҳаётга ҳаққоний муносабат билдиришнинг даражасига қараб берилган баҳо (сифатлаш)лар ҳам исботлайди. Шунга кўра адабиётшуносликда антик (ёки мифологик) реализм, уйғониш даври реализми, маърифатпарварлик реализми каби атамалар ҳам ишлатилган. Реализм бадиий адабиётнинг доимий ва мангу йўлдошидир. Ўтган асрнинг 30-йилларига келиб, адабиётни ўз сиёсатига бўйсундиришга уринган совет ҳукумати социалистик реализм методини ўйлаб топди ва уни адабиётнинг ягона ижодий методи деб эълон қилди. Бу метод талабига кўра асар қаҳрамони албатта, қашшоқ синф вакили бўлиши, онги инқилобий воқеалар ёрдамида ўсиб бориши, агар бошқа миллат вакили бўлса, рус инқилобчисининг ёрдамида шаклланиши, раҳбар даражасига кўтарилиши, ўз душманларини қийинчиликсиз енгиши, фаровон ва бахтли турмушга эришиши керак эди. Шу қолипга солинган кўплаб асарлар ҳозир рўйхатдан ўчиб кетди (айрим мисоллар айтиб бераман). Хайриятки, соцреализм методининг умри нисбатан қисқа бўлди. ХХ асрнинг 70-80-йиллариданоқ у ҳаёт ҳақиқатини рўй-рост, тўлақонли ва ҳаққоний ифодалаш талабларига жавоб беролмай қолди. Э.Воҳидов, А.Орипов, О.Матжон, Р.Парфи, Ҳ.Худойбердиева шеър ва достонларида социалистик реализм талабларига мос келмайдиган талай янгиликлар рўёбга чиқди. 90-йилларга келиб бу метод тамомила барҳам топди. Истиқлол адабиётида метод эркинлиги мавжуд. Ижодкор ўз кўнглидаги гапни истаган метод, оқим ёки йўналишда айтиш эркинлигига эга. Шу боис ҳозирги шеъриятда том маънодаги реализм билан бирга романтизм ҳам, модернизм ҳам, абсурд ҳам, экзисентал ижод намуналари ҳам, сентиментал шеърлар ҳам кўплаб яратилмоқдаки, бу ўзбек адабиётини фақат бойитмоқда. Аммо бу бойликнинг сарагини саракка, пучагини пучакка ажратиш фойдалидир. Француз табиатшуноси Бюффон Жорж – Луи Леклеркнинг таъбири билан айтганда, “услуб бу одамдир”. Демак, у ижодга оид ҳамма нарсани ўзига қамраб олади. Услубни белгиловчи хусусиятлар адабий асарнинг

шаклидан тортиб мазмунигача бўлган барча нарсани ўзида мужассамлаштиради. Услуб бу ижодкорнинг ўзлигини намоён этадиган адабий ҳодиса бўлиб, у: 1) муаллиф дунёқарашини; 2) танлаган ижодий методини; 3) ғоявий ниятини; 4) ижодий фантазияни; 5) истеъдод салоҳиятини; 6) типиклаштириш маҳоратини; 7) ҳаётий материални қалб призмасидан ўтказа олиш қобилиятини; 8) эстетик идеал ва уни асарнинг бадиий тўқимасига сингдира олишини; 9) адабий жанрни аниқлаш ва унинг имкониятларидан фойдалана олиш; 10) баёнга хос нутқ типини танлай билиш ва сўздан фойдаланиш санъатини эгаллай олиш; 11) ифода усулини танлай билиш; 12) мазмунга мутаносиб шакл топа билиш каби кўплаб фазилатларни ўз ичига олади. Ҳар бир ижодкорнинг ўз шахсий (индивидуал) услуби ва маълум бир даврда шаклланган умумий адабий услуб бўлиши мумкин. Масалан, Навоий услуби, А.Қаҳҳор услуби, Э.Воҳидов ёки У.Азим услуби, Уйғониш даври адабиёти услуби, жадид адабиёти услуби каби. Адабий услубнинг шаклланишида маълум давр ижодкорларининг умумий мақсадида муштарак хусусиятлар муҳим ўрин тутади. Масалан, жадид адабиётига хос умумий услубий йўналишни олиб кўрайлик. Маълумки, жадид боболаримизнинг бош мақсади халқни маърифатли қилиш, шу йўл билан Туркистон мустақиллигига эришиш эди. Мана шу мақсад уларнинг ижодий услуби муштараклигини белгилашда муҳим рол ўйнади. Улар қандай жанрда асар

яратишмасин (асосан драма ва ҳикоя), уларда жаҳолат ва маърифат ўртасидаги курашни оталар ва болалар можароси асосига қурадилар. “Демак, услуб фақат ижод жараёни, конкрет ижодкор билангина эмас, маълум даражада адабий жараён билан ҳам боғлиқ категория экан” (Қаранг: Д.Қуронов, З.Мамажонов, М.Шералиева. Адабиётшунослик луғати. - 2010). Ҳозирги адабий жараёнда услубнинг ҳар икки кўриниши ҳам (умумий ва хусусий) мавжуд. Мустақиллик ва уни мустаҳкамлаш ғояси Ўзбекистонда ижод қилаётган барча қаламкашларни бирлаштирди. Айни чоғда Ватан, ватанпарварлик, юрт озодлигини куйлаётган шоирлар улкан бир симфоник оркестрга бирлашган созандаларга ўхшайди. Биласиз, оркестрда иштирок этаётган созандаларнинг ҳар бири алоҳида чолғу асбоби билан қатнашадилар. Ҳар бир сознинг овози ўзига хос эшитилади (бу ижодкор услубининг индивидуаллиги) ва бир пайтнинг ўзида симфоник оҳангни бойитади (бу умумий услуб). Албатта бу оркестрнинг умумий оҳангига тушмаётган чолғу асбоблари ҳам бор. Бундай ижодкорлар ўз услубини шакллантириш ва оригиналликка эришиш йўлида жиддий ишлашларига тўғри келади. Ҳозирги ўзбек шеърияти услубларнинг ранг-баранглиги билан муҳим аҳамият касб этмоқда. Бу борада Э.Воҳидов, А.Орипов, С.Саййид, И.Отамурод, И.Мирзо кабиларнинг услуби ўзига хослиги билан ажралиб туришини алоҳида таъкидлаш ўринлидир. Масалан, Ўзбекистон халқ шоири Э.Воҳидов Ватан мустақиллигини ҳам аруз, ҳам бармоқ вазнида, ҳам ҳазил, ҳам ҳажвий шеърларида ўта босиқлик ва содда услубда куйлайди. Эркни улуғлар экан, Э.Воҳидов мумтоз адабиётимиздаги кўҳна булбул тимсолига мурожаат қилади ва унинг янги қиррасини очади: Бир-бирига навбат бермай қўшиқ айтди булбуллар, Шукур бўлсин, боғимизга яна қайтди булбуллар. Ниҳоятда босиқлик билан айтилган бу содда мисралар ўқувчини ҳам маҳзун ўйга толдиради, ҳам ифтихор туйғусини уйғотади, ҳам унинг янги

маъноларини ўйлашга ундайди (Сиз шу айтилганлардан улгу олиб, амалий ва семинар машғулотларида шоирлар услубини аниқланг). Энди ҳозирги ўзбек шеъриятида Ватан мавзусининг ёритилишидаги услубнинг умумийлиги ва индивидуаллигига битта мисол келтирай. Ўзбекистон халқ шоири С.Саййиднинг “Бевафолик” номли шеърида шундай сатрлар бор: У не янглиғ халқ бўлгайдир, миллат бўлгай, Элнингким ўз пешвосига вафоси йўқ. Биз Ватанни она деймиз, лекин нечун Фарзандининг онасига вафоси йўқ. Ниҳоятда куюнчаклик ва дард билан айтилган фикрлар Сизга Чўлпоннинг “Халқ” шеъридаги унинг қудратига бўлган буюк ишончни, А.Ориповнинг “Қачон халқ бўласан, сен эй оломон?!” сатрини, Э.Воҳидовнинг “Ўзбегим” қасидасини, М.Юсуфнинг “Халқ бўл, элим” шеъридаги куюнчакликни эслатмадими? Хуллас, метод ва услуб ҳақида кўп гапириш мумкин. Улар бир-бирини тақозо этади, тўлдиради, бойитади ва давом эттиради. Санъаткор қайси методда ижод қилмасин, кўнглидаги ғоявий ниятини ўзига хос услубда ифодалашга масъулдир. Шундагина унинг асари мангуликка дахлдор бўлади.

АДАБИЁТЛАР: 1. И.Султон. Адабиёт назарияси. Дарслик. Т., “Ўқитувчи”, 2005. 2. Т.Бобоев. Адабиётшунослик асослари. Дарслик. Т., “Ўзбекистон”, 2002. 3. Д.Қуронов. Адабиётшуносликка кириш. Дарслик. Т.. “Фан”, 2007. 4. Д.Қуронов, З.Мамажонов, М.Шералиева. Адабиётшунослик луғати. Т., “Академнашр”, 2010.

Похожие

Ижодий метод вa ижодий услуб

Ижодий метод, адабий оким ва индивидуал услуб

Лирик тур ва унинг жанрлари

Лирик асарларни ўрганиш

Лирик шеърда шакл ва мазмун бирлиги