Лирик шеърда шакл ва мазмун бирлиги - Литература - Рефераты

Лирик шеърда шакл ва мазмун бирлиги

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

47.5 KB

Лирик шеърда шакл ва мазмун бирлиги Р Е Ж А : 1. Бадиий адабиётда шакл ва мазмун муаммоси. 2. Бадиий асарда шакл ва мазмун бирлиги. 3. Мазмун ва шакл унсурлари.

Шакл ва мазмун категорияси адабиётшуносликнинг муҳим масалаларидан бири саналади. Бу масала Аристотелдан то ҳозиргача бўлган олимларнинг диққат-эътиборида туради, баҳс-мунозарага ундайди: уларнинг қайси бири муҳим? Шакл аввал пайдо бўлганми ёки мазмунми? Маълумки, ҳаётда ҳамма нарса ўз шакли-шамойили билан яратилган. Биз ниманики кўрсак, дастлаб шаклига эътибор берамиз. Масалан, мана бу шохлари тарвақайлаб, барги тўкилаётган, илдизлари ерга чуқур кирган, танаси ғадир- будир, пўстлоғи қалин, осмонга бўй чўзган “нарса”ни “дарахт” деймиз. Бу умумий ном бўлиб, хаёлимизга дарҳол “қанақа дарахт?” деган савол урилади. “Чинор” деймиз. Демак, кўз олдимиздаги шаклнинг мазмунини англатувчи тушунча пайдо бўлди. Давом этамиз: “Чинор кўп минг йиллик дарахт, ёғочи мустаҳкам, қурилишбоп, қимматбаҳо. А.Мухторнинг “Чинор” романи бор” ва ҳ.к. Қаранг, биргина шаклга қараб туриб қанча фикр (мазмун) пайдо бўлди. Агар чинор арралаб ташланса, у шаклл сифатида ҳам, мазмун сифатида ҳам йўқолади. Кесилган дарахт энди “тўнка”, “ғўла”, “саржин” бўлади. Демак, шакл ўзгариши билан мазмун ҳам ўзгаради. Бундан шу нарса англашиладики, мазмун билан шакл ўзаро диалектик бирликда намоён бўлади. Уларни бир-биридан устун қўйиб ҳам, ажратиб ҳам бўлмайди. Шакл ва мазмун бир-бирисиз яшолмайдиган категориялардир. Уларнинг аҳамияти айниқса, бадиий асарда аниқ кўзга ташланади. Бадиий адабиётда шакл ва мазмуннинг ўрни, уларнинг диалектик алоқадорлиги, бир- бирини тақозо этиши, мазмун ва шакл мутаносиблиги адабиёт қонуниятидир. Қаердаки, уларнинг мутаносиблиги бузилса, бадиий асарнинг яхлитлигига путур етади. Чунки адабий асар ўз тузилишига кўра яхлит организмни, мураккаб механизмни ташкил этади. Бу организмда ўнлаб ғоявий-бадиий унсурлар жойлашган бўлади. Булар мавзу, ғоя, образ, сюжет, композиция, тил, характер, конфликт, жанри, методи, услуби ва ҳ.к.лардир. Уларнинг биронтасисиз бадиий асарни тасаввур қилиб бўлмайди. Бу адабий унсурлар бадиий асар тўқимасида ўз ўрнида бўлиши шарт. Бу унсурларни шартли равишда мазмун ва шаклга дахлдор деб ажратиш мумкин. Сиз бундай

таснифни “Адабиётшуносликка кириш” фанидан ўрганиб оларсиз. Бизнинг вазифамиз уларга муносабат билдириш эмас, балки ҳозирги адабий жараёндаги шеъриятнинг шаклидаги янгиликлар, ўзгаришлар, шаклнинг мазмунни ифодалашдаги ўрни, мутаносиблиги ёки номутаносиблигини аниқлашдан иборатдир. Одатда тузумнинг ўзгариши, жамиятнинг эврилиши, яшаш тарзининг янгиланиши бадиийлик мезонларининг ҳам ўзгариши ва янгиланишига, образлар, ғоялар, мавзуларнинг ифодаланишида ўзгача шаклларнинг пайдо бўлишига олиб келади. Чунки адабий жараён пўртанавор ҳодисаларни янгича шаклда намоён этишга ишқибоз бўлади. Бу, айниқса, шеъриятда очиқ кўринади. Адабиётга кириб келган ёшлар фаолликни қўлга олади. Улар кекса авлоднинг ижодий йўлини “эскирган” санаб, янгича йўл излай бошлайди. ХХ асрнинг 30-йилларида шундай ҳодиса юз берганди. Янги совет тузумининг социалистик қурилишларини янгича шаклда куйлашга ишқибоз шоирлар етишиб чиқди. Уларни кейинчалик “футуристлар”, “символистлар” , “ формалистлар”, “натуралистлар” деган турли номлар билан аталди. Улар мазмундан шаклни устун қўйдилар. Шаклбозликка берилган шоирлардан бири Ш.Сулаймон социалистик тузумнинг “гигант қурилишлари”ни (аслида йўқ эди!) ифодалаш учун турли-туман символларга мурожаат қилади: Тоғлар-ла, тошлар-ла, Ҳей, тоғлар-ла, тош-ла. Бақирди, Ҳайқирди, Ҳайқирди бир овоз. Саф рост. - Тўплан! Ҳайқирди, бақирди, Бақирди миллионлар. - Тайёр, чоғлан! Шиор, кун шиори:

Кураш, ўзиш, Электр, радио, Добролют... химия, флот, Санъат, техника, ўт... Кўриниб турибдики, шоир бу шеърида мазмундан ҳам, шаклдан ҳам узоқлашади, кераксиз, тутуриқсиз сўзларни қўллайди. Мантиқий жиҳатдан бир-бирига боғланмаган “Электр, радио, добролют (?), химия, флот, санъат, техника, ўт” каби атамаларни қалаштириб ташлайди. Умуман, шоирнинг нима демоқчи эканини билиб бўлмайди. Шуниси борки, Ш.Сулаймон гоҳ “сарбаст”, гоҳ “эркин”, гоҳ “сочма шеър” номлари остида эълон қилган шеърларида ҳам шаклбозликдан қутилмади. Адабий ҳаётда янгича шакл қўллаб, даврга жўровоз бўлишни истаган шоирлардан яна бири Умаржон Исмоилов эди. Бу шоир ҳам ўз фикрини ифодалашда шаклбозликка берилиб кетади, футуристик (лот. келажак), символистик элементларни ишлатади. Шеърларида ишлаб чиқариш оҳангларини бериш учун ритмни бузади, сунъий сўзларни қўллайди. Масалан, “Турксиб ашуласи” шеърини “паровоз ғилдираги оҳангида ўқиш”ни маслаҳат беради ва шундай сатрлар яратади: Ўртоқ, а-а-а—арш! Ижтимоий Йўл-лар-ни - оч, Ҳаёт учун Тур – муш – лар соч пахта элитар. Турк – турк, сиб – сиб, Ур –р – руғ тиккил, Омоч оғир, сўқа – сўқир, Қўлинг енгил. Тр – р – ракторга Тук-тук, тик-тик, Деҳқон ўтир! Тук-тук, тик-тик. Албатта бу шаклбозлик узоқ давом этмади. Бироқ, бу мисоллар даврдаги ўзгаришлар шаклларнинг турлича кўринишини рўёбга чиқаришга имконият яратади деган фикрни исботлайди. Ўтган асрнинг 80-90-йилларига келиб ўзбек адабиётида ҳам шакл борасида янгиланишлар, турли экспериментлар вужудга кела бошлади. Ижодкорлар ўртасида табақаланиш юз берди. Зимдан

ҳаёт ва адабиётга муносабат дид ҳамда савия ва эстетик қарашлараро кураш ва зиддиятлар кучайди. Ҳатто ёзувчилар уюшмаси иккига ажралиб, алоҳида фаолият юрита бошлади. Бунинг оқибатида нафақат кекса авлод билан ёшлар ўртасида, балки тенқурлар ўртасида ҳам муносабат нозиклашди. Бу шеъриятнинг шакли ва мазмунининг ўзгаришга ҳам жиддий таъсир қилди. Мазмун ва ғояни ифодалашда янгиликка эришишга интилаётган ижодкор турли қийинчиликларга учрайди. Уни енгиб чиқиш учун турли усулларга қўл уради, ютоқиб янгича шакл излай бошлайди. Истиқлол даври адабиётининг илк босқичида хусусий матбуот ва нашриётларнинг пайдо бўлиши ва умуман, жамиятда, фикрлашда ошкоралик, эркинлик турли даражадаги паст-баланд, қинғир-қийшиқ, кўпинча, ўта саёз асарлар оқимининг пайдо бўлишига олиб келди. Баъзи қаламкашлар тўғридан-тўғри Ғарб адабиётига тақлид қила бошладилар. Тақлидчилик эса ижодкорни ҳеч қачон рўёбга чиқармайди. Даврнинг ўзи шоирлардан янги шеърий шаклларни талаб қила бошлади. Бу талабга биринчи бўлиб Э.Воҳидов, А.Орипов, Р.Парфи, Ҳ.Худойбердиева, О.Матжон, О.Мухтор, А.Обиджон каби шоирлар жавоб бердилар. Масалан, инсоннинг ҳижрон ва вафо соғинчини босиқ оҳангларда куйлашга мослашган ғазал жанри Э.Воҳидов учун замоннинг ўта сиёсий, исёнкор масалаларини кескин публицистик оҳангда баён этишга хизмат қилди. Ёки А.Ориповнинг чуқур дард билан суғорилган шеърлари истиқлол мазмунининг кучи билан бир қадар қисқа ва кескин шаклга кирди. О.Матжон юрт озодлиги, халқ тафаккуридаги тўлғоқларни ифодалаш учун “Хамса” шаклларига мурожаат қилди. А.Обиджон эса шеъриятда мазмун ва шаклнинг мутаносиблигини ўзининг уста Гулмат тилидан айтилган ғазаллари, бир сатрдангина иборат “игнабарг шеърлар”и, икки мисрадан ташкил топган “фард”лар (рақамлар билан белгиланган) шаклида баён қилди. Сиз унинг ижодини амалий машғулотда ўрганганингизда ихчам шаклларда кучли киноя орқали замон иллатлари фош этилганига, яъни мазмуннинг кичкина хумга солинган олтин сингари ярқираб туришига эътибор беринг. Шоир жуда катта ижтимоий

мазмунни “игнабарг шеърлар”ида бир сатрга, “фардлар”ида икки мисрага, “Уч чаноқлар”ида уч қаторга сиғдира олишнинг устидан муваффақиятли чиқа олди. Уларни ўқиган ўқувчи чуқур ўйга толади, фикрлайди, хулоса чиқаради. Бунинг учун унинг ўзи ҳам катта билим заҳирасига эга бўлиши талаб этилади. Масалан, мана бу сатрларни шарҳланг-чи: Қармоқ солсам, кулфат илинди. * * * Ухласа, сал ҳалол яшайди. * * * Ёлғон тарих шол қилди мени. * * * Қарз олсанг, соқовдан ол. * * * Итни итга тишлатиб, вақти чоғдир итбоқар, Бўлди мажруҳ икки ит, ўзи соғдир итбоқар * * * Кириб олдинг хонамга, Ҳеч бўлмаса боламга Сўйла менинг тилимда * * Очсам тарих китобин, Хўжайин чўзиб олтин, Дер: “Қилсанг-чи маишат!” Бу ихчам шаклларда баён этилган мазмунни изоҳлаш, тушунтириш учун қанча вақт, неча қоғоз керак. А.Обиджоннинг шакл ва мазмун борасида ўтказаётган экспериментлари ғоят муваффақиятли чиқаётганини, А.Қодирий айтганидек, “Сўз қолип, фикр унинг ичига қуйилган ғишт” бўлишига эришаётганини, “сўз сўйлаш ва улардан жумла тузишда узоқ андиша”га риоя қилаётганини таъкидлаш ўринлидир.

Фарида Афрўз, Фахриёр, Баҳром Рўзимуҳаммад, Шермурод Субхон, Абдували Қутбиддин каби шоирлар ҳам янги шакллар излаш, унга мутаносиб маънони сиғдира олиш борасида жиддий изланишлар олиб бораётирлар. Масалан, Ф.Афрўз ҳам кўплаб уч мисралик шеърлар яратди ва уларни ўқувчисига “тасбеҳлар” деб тақдим этди. Адабиётшунос Қ.Йўлдошев эса шоира Ф.Афрўз тасбеҳ жанрига асос солди деб айтди. Шу олим А.Суюннинг “Эй дўст!” туркумидаги беш мисралик шеърларини “қайирма” жанри деб эълон қилди. Бу шаклларнинг илдизлари ўзимизнинг кўҳна Шарқ адабиётида ҳам мавжудлигини инобатга олсак, уларга алоҳида жанр деб баҳо бериш ортиқчалиги сезилиб қолади. Шакл борасида кўпдан бери турли экспериментлар ўтказаётган шоирлардан бири Фахриёрдир. Адабиётшунос Қ.Йўлдошев айтганидек, аввало, “Фахриёрнинг шеърларини ўқиш ҳам, уқиш ҳам, таъсирланиш ҳам унчалик осон эмас” (“Ёниқ сўз”, Т., “Янги аср авлоди”, 2006). Чунки у ўз тафаккурида пайдо бўлган ўй, нарса ва ҳодисаларни, ҳис-туйғуларни турли шаклларда ифодалашга уринади. Шоир биринчи галда бой ўзбек тилидаги сўз шаклларига (“Суйгулим, суй, гулим, суйгу лим” каби), геометрик формулаларга эътибор беради, шеърда айтмоқчи бўлган мазмунни чизма шакллар воситасида ифодалайди. Унинг шакл борасидаги изланишларига синчиклаб қаралса, мумтоз Шарқ шеъриятидаги ҳарфлар санъати (“жоним”даги “жим”...), Ғарб адабиётидаги каллиграфия санъати, график усул, кубизм йўналиши таъсир этганлигини англаш қийин эмас. Сиз амалий машғулотларда шу санъатлар билан боғлаб таҳлил қилсангиз, шаклнинг мазмунни ифодалашдаги ўрни ва ролини очган бўласиз. Хуллас, оташнафас шоир Чўлпон устози Фитратга бағишланган шеърида “Сен сўзга ипакдан кўйлаклар кийгаздинг” деб ёзганида шоир шеърларининг мазмуни шаклига ниҳоятда мос келишига урғу берганди. Бинобарин, ҳар қандай фикр, мазмун ўзининг гўзал шаклига муҳтождир. Шундагина у ўқувчи қалбидан муносиб ўрин олади ва узоқ яшайди.

АДАБИЁТЛАР: 1. Мустақиллик даври адабиёти. Т., 2006. 2. И.Ғафуров. Мангу латофат. Т., “Шарқ”, 2008. 3. У.Ҳамдам. Янгиланиш эҳтиёжи. Т., “Фан”, 2007. 4. Б.Саримсоқов. Бадиийлик асослари ва мезонлари. Т., 2004. 5. Й.Солижонов. Ҳақиқатнинг синчков кўзлари. Т., 2009.

Похожие

Асарда мазмун ва шакл мутаносиблиги

Бадиий асарда шакл ва мазмун

Бадиий асарда мазмун ва шакл мутаносиблиги

Лирик шеъриятда метод ва услуб

Лирик тур ва унинг жанрлари