Бадиий асарда мазмун ва шакл мутаносиблиги - Литература - Рефераты

Бадиий асарда мазмун ва шакл мутаносиблиги

Загружено в:

08.09.2022

Скачано:

0

Размер:

94.5 KB

Режа: 1. Мазмун ва шаклнинг ўзаро алоқадорлиги. 2. Мазмун ха қ ида тушунча. 3. Мазмуннинг шаклга ў тиши. 4. Шакл ҳақида тушунча. 5. Мазмун ва шаклнинг диалектик бирлиги.

Ҳақиқий санъат асарининг сифатини ундаги юксак ғоявийлик билан бадиий мукаммалликнинг уйғунлиги, мазмун билан шаклнинг мослиги белгилайди. Шунга кўра, бадиий асарнинг мазмуни ва шакли масаласи адабиётшунослигимизнинг ғоятда муҳим муаммоларидан биридир. 1.МАЗМУН ВА ШАКЛНИНГ ЎЗАРО АЛОҚАДОРЛИГИ Бадиий асарда мазмун ва шакл диалектик алоқада бўлади: бири иккинчисига, иккинчиси биринчисига ўтиб туради. Хатто шундай ҳам бўлиши мумкинки, асарнинг бир компоненти бир компоненти бир ҳолатда мазмун ҳодисаси, иккинчи ҳолатда шакл ҳодисаси бўлиб ҳисобланади. Шунга кўра, мазмун билан шакл орасига хитой деворини қўйиб, уларни қатъий чегаралаб бўлмайди. Бадиий ижоддаги мазмун ва шаклнинг ўзаро диалектик муносабати философиядаги сабаб ва натижа ўртасидаги ўзаро алоқадорликка ухшаб кетади. Бадиий ижодда мазмун ва шакл диалектик бирликда ва бир-бирига утувчи ҳодиса сифатида олиб текширади. Хакикатан ҳам мазмун ва шакл бир-бири шу кадар ўзвий боғлиқки, уларнинг бири иккинчисисиз яшай олмайди: шакл бирор нарса ( мазмун)нинг шакли, ташки кўраниши - шусиз шаклни англаш мумкин эмас; мазмун ҳам бирор шаклда намоён бўлади - шакл мазмунга аник ташки кўриниш бўлади, унга гўзаллик багишлайди, Шунга кўра, мазмун ва шакл бир-бири билан ўзвий боғлиқ. Бирок бу бирликда мазмун етакчилик қилади - ўзи ўзгариши билан шаклнинг ўзгаришига сабабчи бўлади. Шакл эса мазмунга нисбатан бир мунча консервативрок- у секинрок ўзгаради. Шу сабабли, бадиий ижодда янги мазмун билан эски шакл ўртасида зиддият келиб чикиши ҳам мумкинки, у, албатта, шаклни ўзгартиришга олиб келади. Бу ўринда улуг ўзбек шоири ва мутафаккири Алишер Навоийнинг шеъриятда мазмун ( маъно) ва шакл ( сурат) ҳақидаги фикрларини эслаш жоиздир. Алишер Навоий шакл билан мазмунни, сўзнинг шакли билан унинг маъносини диалектик бирикда олади ва шу бирликда маъно-мазмунни сўзнинг етакчи асоси деб билади. Шоирнинг фикрича, шеър мазмуни билан ҳам, шакли билан ҳам гўзал бўлиши керак: Назмда ҳам асл анга маъне дурур, Булсин анинг сурати хар не дурар. Назмки маъни анга маргуб эмас, Назмки ҳам сурат эрур хуш анга, Зимнида маъни доги дилкаш анга. Алишер Навоий маъно-мазмунинг етакчилигини инкор этиб, қ уру қ шаклбозликка берилиб кетган, сўзни суиистимол этувчи формалист шоирларни шаф қ атсиз фош этган, уларга қ арши тинимсиз кураш олиб борган. Афсуски, бундай формализмга берилиш ҳолати адабиёт тарихида, аҳён-аҳёнда бўлса-да учраб туради. Бу ўринда, лоакал, Х1Х асрда Қўқон

хони- Амир Умархон саройида яшаган шоирларнинг кўпи шоир Амирий (Амир Умархон)га та қ лидан яратган қ уру қ шаклбозликдангина иборат шеърлари ни эслаш кифоя. Бу шоирларнинг шеър лар ида шакл бор-у м азмундан тайин йўқ. Шунга ҳолатни 20-30- йилларда ижод қилган айрим ўзбек формалист шоирлари ижодида ҳам куриш мумкин. Таъкидлаш керакки, ҳикоябоп фикрни ҳикояда, қиссабоп фикрни қиссада, романбоп фикрни романда баён қилиш керак. Агар ёзувчи ҳикояга лойи қ фикрни қиссада ёки қиссага лойик фикрни романда баён қилишга интилса ё ҳ уд акчинча романбоп фикрни қиссада, қиссабоп фикрни ҳикояда беришга у ринса- санъат асарида мазмун ва шаклнинг м о нандлиги принципи б у зилади - у, албатта, муваффа қ иятсизликка учрайди. Бу фикрни тасди қ ловчи фактларни адабиёт тарихидан топиш қийин эмас. Шуни ҳам айтиш керакки, шакл ҳам мазмунга бефарк қарай олмайди : мазмунга муайян тус-сурат беради , уни безайди, тугеллайди- эстетик таъсирчалик багишлайди: Сенга бахтдан тахт тиларман, Толедан бошингга тож, Хусни мулкингга омонлик, Тожу тахтингга ривож. Ёки Дуст билан обод уйнинг, Гар бўлса у вайрона ҳам, Дуст кадам куймас эса, Байронадир кошона ҳам. Шоир Эркин Вохидов ғазалларидан олинган юкоридаги байтлар мазмуни билан, ҳам шакли билан ҳам бағоят гўзал - у китобхонга тарбия ҳам, эстетик зав қ ҳам беради. Агар шу байтларда ифодаланган маъно мазмунни саъат (ғазал) шаклига солмасдан жунгина баён қилинса- «сенга бахт ва толе ёр бўлсин, хуснинг ва бахтинг баркарор бўлсин» ёки «хонадонингдан дустаримасан% дуст келса уйнинг обод бўлади, келмаса вайрон бўлади» дейилса, бу фикрлар укувчида муайян таассурот колдиради-ю, аммо унга завк-шавк багишламайди, фикрнинг таъсир кучи ҳам кутилгандай кучли бўлмайди. Шаклнинг мазмунга таъсири мана шундай ўринларда аник сезилади. Кенг маънода - санъат - объектив борликнинг ўзига хос бадиий ифодаси, юкорида айтганимиздек, ижтимсий онг шаклларидан бири. 2. МАЗМУН ХАКИДА ТУШУНЧА Изчил материалистик таълимотга кўра, мазмун деганда биз санъат асарида акс эттирилган ҳаёт парчасини тушунамиз. Бошкача қилиб айтганда, во қ елик, ижтимоий турмуш муоммалари санъат асарининг мазмунини, мо ҳ иятини ташкил қилади. Чунончи, Абдулла Қаҳҳорнинг «Ўғри» ҳикоя

сининг мазмуни деганда биз асарда тасвирланган ў тмишдаги ўзбек деҳқонининг типик образи Қобил бобонинг аччи қ қ исматини кўз унгимизга келтирамиз : Қобил бобонинг якка-ю ягона ола ҳўкизини ўғри олиб кетади , бобо к ў мак сураб элликбошига, аминга, приставкага арз қилади, уларга бор- й ўғ ини пора авазига беради, кампири эса азайимхонга обдастагардон қилдираман деб унга топган-тутганини беради... О қ ибатда, Қобил бобо пахтафуруш Эгамберди бойга қ арам б ў либ қ олади. Санъат асарида во қ елик ижодкорнинг ну қ таи назари, яъни дун ёқ араши та қ озосига кўра тасвирланади. Шу сабабли, авторнинг дунёқараши санъат асарнинг мазмунида ўз ифодасини топади, унда чуқур қ олдиради. Бинобарин, «Ўғри» ҳикоясида Абдулла Қаҳҳорнинг Қобил бобони бутунлай хароб қилган элликбоши, амин ва приставкаларга, яъни ҳақиқий ўғриларга нафрати, ғ азаби қ анчалик кучли сезилиб турса, Қобил бобо такдирига ҳам шу қ адар аник сезилиб туради. Санъатда ижодкор томонидан англашилган во қ елик тасвирланади. Шунга кўра санъат асарининг мазмуни деганда биз муайян асарда ифодаланган ғ оявий мазмуни тушунамиз. Адабий-бадиий асарнинг ғоявий мазмунини таҳлил қилар эканмиз, биз шу жараёнда авторнинг ҳ аётни қ андай тушунганини ва унга қандай ба ҳ о берганини ани қ лаймиз. Авторнинг ҳаётга муносабати-унга берган бахоси асардаги образлар тизимида ўз ифодасини топади: образ - бадиий асарнинг ғоявий мазмунини ифодаловчи восита- шакл. Ў з навбатида, образ сўзлар воситаси билан яратилар экан, ўз воситасига нисбатан мазмундир. Л.И. Тимофеевнинг таъкидлашича, тип ( сўз) образга нисбатан шакл, образ эса асарнинг ғоявий мазмунига кўра шаклдир. Асардаги нутқий ифодалар, композиция, ритмик- интонацион воситалар образнинг моҳиятини очишга хизмат қилади, шу орқали асар мазмунини ифодалайди. Мазмун - воқеликнинг бадиий ифодаси дер эканмиз, биз бу ўринда образни, яъни инсон ҳаётининг конкрет бадиий манзараларини назарда тутамиз. Ёзувчи ҳаётни образлар воситасида акс эттирар экан шу образнинг фаолиятига ўз қарашларини, яъни тенденциясини сингдириб юборади Н.А. Некрасов «Россияда ким яхши яшайди» поэмасида бахт проблемасини кўтариб чи қ ар экан, бу масалага синфий нуқтаи назардан ёндашади: асарда таъкидланишича, Россияда мавжуд бўлган самодержавие-помешчик т у зумига қ арши к у раш йўли билан меҳнаткаш хал қ оммаси бахтга эришиши мукин. Поэманинг бош қаҳрамони Гриша Добросклонов - илғор разноченец интеллигенциянинг ва к или - кишиларни мана шунга даъват қилади. Х.Х. Ниёзий «Бой ила хизматчи» драмасида Ғ офир, Ойбекнинг « Қ утлу ғ қ он» романида Й ў лчи ҳам хал қ ни мавжуд ижтимоий т у зумга қарши к у рашга даъват қилар экан, улар ҳам худди Гриша Добросклоновга ухшаб, инсоний бахтни к у раш орқали қў лга киритиш мумкин деб қ атъий ишонадилар. Эрк ва бахт учун курашга даъват этиш - бу асарларнинг ғоявий-йуналиши- мазмунини ташкил қилади. 3.МАЗМУННИНГ ШАКЛГА Ў ТИШИ

Мазмуннинг шаклга ўтиши, биринчи навбатда, образлар орқали юз беради. Ёзувчининг ғоявий нияти инсон ҳаётининг конкрет манзаралари- образлар орқали гавдаланади. Масалан, А.А. Фадеев «Ёш гвардия» романида ёш гвардиячи ёшлар образлари орқали уруш йилларидаги ёшларнинг ички дунёсини ва фашизмга қарши олиб борган курашини тасвир этган. Шу, сабабли, ёзувчининг образлар тизими устатига барча ижодий ишлари асарнинг ғоявий моҳиятини ёркин ва таъсирчан қилиб очиб беришга қаратилади. Мазмуннинг образлар орқали шаклга ўтиши диалектик алоқа бўлиб ҳисобланади. Бу алоқа - муракаб жараёндан иборат. Чунончи, мазмун образлар орқали шаклга утар, шу жараёнда образ мазмунга ҳам таъсир қилини мумкин. Адабиёт тарихида шундай далиллар ҳам борки, ёзувчи қаҳрамонлари характерларини чуқурлаштириш устида ишлар жараёнида ўзининг дастлабки ғоявий ниятини, яъни мазмунни ҳам ўзгартириши мумкин. Масалан, Л. Н. Толстой «Уруш ва тинчлик» роман- эпопеясида дастлаб декабристларнинг 1856 йилги ҳаётини ( Лобазовнинг сургундан қ айтгандан кейинги ҳаётини) тасвирламоқчи бўлган. Ижод жараёнида ёзувчи қаҳрамоннинг та қ дирини изо ҳ лаш ма қ садида 1825 йилги воқеаларга мурожаат қилишни зарур деб топган. Ундан кейин ёзувчи Лобазовнинг 1812 йилги, ундан сунг 1805 йилги ҳаётини ёритишни лозим топган. Шундай қилиб, асарнинг ғоявий мазмуни ҳам кенгайиб, чуқурлашиб кетган. Худди шунга у ҳ шаш ҳолат , чунончи, ўзбек ёзувчиси Саид Ахмад ижодида ҳам юз берган: у дастлаб «Уф қ » романида Икромжон, Азизхон, Низомжон каби қаҳрамонларининг уруш давридаги ҳаётини акс эттирмоқчи бўлган, ижод жараёнида қаҳрамонларнинг урушдан аввалги ва кейинги ҳаётини к ў рсатиш нияти ту ғ илган. Шу тарика, уч романдан иборат бўлган «Уфқ» трилогияси пайдо бўлди. Мазмуннинг шаклга ўтиши сюжет орқали ҳам, композиция орқали ҳам юз бериши мумкин. Бундай пайтда, сюжет ва композиция шаклнинг атрибути (характерли белгиси) бўлиб хизмат қилади, мазмунга ҳам бил восита таъсир кўрсатади. Чунки улар образларнинг жойлашиши, группалашиши, ўзаро алоқадорлиги билан боғлиқ. Бундан шаклнинг мазмундорлиги ҳақидаги диалектик-материалистик таълимотнинг тасди ғ и келиб чи қ ади Мазмуннинг шаклга ўтиши поэзияда муҳим роль уйновчи ритмик-интонацион воситалар орқали ҳам юз беради. 4. ШАКЛ Ҳ А Қ ИДА ТУШУНЧА Эстетиканинг ўқ тиришича, шакл мазмун билан ўзвий боғлиқ: мазмунли шакл. Образ - мазмунни ифодаловчи шакл-усул сифатида хизмат қилади. Образ - ҳам мазмун, ҳам шакл ҳодисаси. Чунки ғоявий мазмун образлар орқали очилади, образлар эса бадиий- тасвир воситалари- сўзлар орқали яратилади. Тил, бадиий тасвир воситалари, конфликт, композиция, адабий тур, жанр, шеър т у зилиши кабилар, биринчи навбатда, шакл ҳодисаларидир. Чунончи, «Ўғри» ҳи коясининг шакли деганда биз шу ҳикоя поэтикасини,

хусусан, унинг сюжети, композицияси, конфликти, бадиий тил хусусиятлари ва хоказолари тушунамиз. Шуни ҳам айтиш керакки, ёзувчи шакл сохасида тинимсиз изланишлар олиб боради ( чунки, гўзал шаклсиз санъат асари яратиб бўлмайди). Биро қ , ижодкорнинг шакл сохасидаги топ қ ирликлари о қ ибат натижада мазмунни қ ую қ лаштиришга олиб келиши лозим. Зеро, мазмунга хизмат қилмайдиган шакл са н ъат доирасидан чи қ иб кетади. Шу муносабат билан Н.Г. Чернышевский ёзади:» Мазмун бутунлай бош қ ача- бунинг учун вер г улларни жой-жойига қў йиш, пароход билан паровоз, аллергия билан категория орасидаги фар қ ни яхши билиш етмайди. Асарни мазмун билан жонлантириш учун санъаткор кўзатувчан, тажрибакор, хусусан, талантли бўлиши керак. Аксарият ҳ олларда бу ҳислатлар ҳам етмайди. Баъзан мазмун хусусисида санъаткор ўзо қ ва қ тлар ў йлайди. Бу хар бир шоир ва ёзувчининг талант хусусиятига боғлиқ... Агар Гоголь ўзининг « Ў лик жонлар» повести устида ўзо қ вақт ўйлаган бўлса, у «Нурафшон офтоб нур сочди» деб тасвирлаш келакми, ё «ажойиб нур сочди» деб тасвирланган маъ қ улми, деган маънода ўйлаган эмас. Гоголь икки-уч марта, Руссо т ўққ из- ў н марта ўз қў ёзмалари устида ишлар экан, уларнинг т у затишлари фа қ ат тил ва услуб камчиликлари эмас. Балки хар гал бир фикрни иккинчи бир фикр билан алмаштириб борганлар». Шу тарика, шакл со ҳ асидаги изланишлар мазмунни қ ую қ лаштиришга, чуқурлаштиришга олиб келган та қ дирдагина чинакам санъат асари- бадиий кашфиёт юз беради. Чинакам санъат асарида шакл мазмунга, мазмун шаклга т ў ла монанд бўлади. Мазмун- ғоявийлик, шакл - бадиий ҳодисаси. Гоявий- бадиий жи ҳ атдан пиши қ асаргина китобхонга манзур бўлади , холос. 5. МАЗМУН ВА ШАКЛ БИРЛИГИ Санъат асарида мукаммал шакл ҳаёт ҳақиқатини ўзида ифодалайдиган конкрет чуқур мазмун билан у звий бо ғ ланиб кетиши - органик бирик м а бўлиши керак. Бу - бадиийликнинг зарур шарти. Ха қ и қ ий бадиий асарда мазмун ва шакл бир-бирига киришиб-бирикиб кетади, уларни бир-биридан ажратиб бўлмайди. «Мазмунни ифодаловчи шакл, - деб таъкидлайди В.Г. Белинский, бир-бири билан шундай боғлиқки, шаклни мазмундай ажратиш- мазмунни йўқ қилиш, мазмунни шаклдан ажратиш- шаклни барбод қилиш демакдир. «Нафис адабиётда шакл ва мазмун айрим - айрим олиб текширилиши мумкин эмасдир, - деб ёзган эди Олимжон - Асарнинг қ иммати, энг аввал, унинг мазмун жи ҳа ти билан улчангани ҳ олда бадиий асар эканлиги мазмунидан эмас, балки унинг шакл ва услубидан ма ъ лум бўлади». Ил ғ ор санъаткорлар доимо ғоявий мазмун жи ҳ атидан т ў ла қ онли асар яратиш учун курашар экан, шу билан бирга шаклга ҳам катта эътибор берганлар. Бадиий ижоддаги новаторлик - мазмун со ҳ асидаги изланиш шаклни янгилашга, мукаммаллашга олиб келган такдирдагина чинакам

новаторлик бўлади. Чунончи, В.В. Маяковскийнинг мазмун со ҳ асидаги изланишлари шаклни янгилаш ( эркин вазн ) олиб енлди. Хамза воқелигини ифодалашда поэзияда бармоқ вазнига мурожаат қилди, айрим холларда арўз вазнини исло ҳ этди. У янги мазмунни ифодаловчи янги адабий тур (драмматик тур ) ва янги адабий жанр (драма, комедия, трагедия каби) ларни топди. Ў збек адабиёти тарихига янги ғоя ва унинг ифодачиси бўлган янги ижобий қаҳрамон янги дунё яратувчи халк қаҳрамони образини, янги ижобий метод олиб кирди. Шу тари қ а, Х.Х.Ниёзий- ўзбек адабиёти асосчиларидан бўлиб колди. Адабий асарнинг мазмуни билан шакли ўртасидаги диалектик бирлик муаммосини тушуниш ва талкин этишда адабиётчилар ҳамиша якдил қарашга эга бўлаверишмаган. Масалан, ў лкамизда XX аср адабий харакатчилигининг дастлабки йилларида ( хатто, 30- йилларнинг ўрталарида ҳам) бу со ҳ ада икки зарарли о қ им иш тутган. Бир гур у х адабиётчилар адабий асарнинг фа қ ат шаклинингина эътироф этдилар, мазмунни аҳамиятсиз санадилар. Уларнинг фикрича, адабий асар шакл компонентларидан - поэтик приёмлар ва тил, бадиий тасвир воситаларидангина иборат эмиш. Бу хил адабиётчилар кейинчалик Адабиётшунослигимизда « формалистлар» деган машъум ном олдилар . Иккинчи гурух адбётчилар эса аксинча йўл тутдилар- улар адабий асарнинг факат мазмунинигина эътиборга олдилар-у, аммо шаклнинг аҳамиятини менсимадилар. Бу адабий о қ им кейинчалик адабиётшунослигимизда « вульгар социалогизм» деган машъум ном олди. Хар иккала оқим маълум даврларда адабий характчилигимизда, адабиётшунослигимизда ў та салбий роль уйнади - адабиётимиз тара ққ иётига анча - мунча зарар келтилди. Шу сабабли , бу оқимлар ўз даврида адабий жамоатчилигимизнинг қ атти қ қаршилигига дуч келди- улар ўзилкесил фош қилинди. Адабиётимиз тара ққ иёти учун мусаффо атм о сфера вужудга келтирилди. Биро қ , ҳ озирги даврда ҳам Ғ арбда , ани қ роги, буржуа адабиётида формалистик ва вульгар- социалогик оқимларнинг турли- туман кўринишлари мавжудки, улар ҳам чинакам санъат табиатига зид бидбирларни амалга оширмоқдалар - шу йўл билан бадиий тафаккур тара ққ иётига зарар келтирмоқдалар. Бу ўринда адабиёт ва санъатнинг миллий шакли хусусида ҳам бироз т ў хталиб ўтиш жоиздир. Чинакам санъат ўз миллий шакли, миллий колорини билан кучли ва жозибалидир. Шу жи ҳ атдан, хар бир хал қ нинг санъати жахон маданияти хазинасини бойитади. Миллий форма, миллий ўзига хослик деганда биз кишиларнинг характерида, ички дунёсида, хатти- ҳ аракати, тили ва хоказоларида намоён бўладиган миллий ҳислатларини кўзда тутамиз. Адабиётда мана шу ҳислат бадиий ифодаланади. Бу- бадиийликнинг муҳим шартларидан бири. Демак, санъат асарида мазмун билан шакл диалектик бирликни ташкил қилади - асарга жонли бир бутунлилик, яхлитлик багишлайди. Бадиий асар ўз т у зилишига кўра гуё жонли организмдирки, унинг хеч бир аъзоси - эвеносига тегиб бўлмайди. Адабий асарда ҳамма нарса ўз- ў рнида ва ўз меёрида бўлиши шарт.

Адабиёт: 1. Добролюбов Н.А. Адабий- танкидий маколалар - Т: Узадабиийнашр, 1959.-б.104-256;306-387. 2. Иззат Султон. Адабиёт назарияси.-Т : Укитувчи, 1980-б. 152-157. 3. Кушжонов М. Шакл ва мазмун бирлиги. Сайланма ( икки жилдлик).Т: Адабиёт ва санъат, 1983.- 2 жилд.б. 166-185. 4. Шукуров Н. Поэтик мазмун ва бадиийлик проблемаси. Бу олам сохнида...-Т: Адабиёт ва санъат , 1982- б.9-33. 5. Хайитметов А. Алишер Навоий адабий -танкидий қарашлари. -Т: УзФАН, 1959-б.96-115. 6. www.ziyonet.uz 7. www.nur.uz

Похожие

Асарда мазмун ва шакл мутаносиблиги

Бадиий асарда шакл ва мазмун

Лирик шеърда шакл ва мазмун бирлиги

Бадиий асарнинг тилини урганиш , Бадиий асарни укув тахлили

Психоанализ ва бадиий ижод