Бадиий асарда шакл ва мазмун - Литература - Рефераты

Бадиий асарда шакл ва мазмун

Загружено в:

10.09.2022

Скачано:

0

Размер:

74.5 KB

Бадиий асарда шакл ва мазмун Режа: 1. Шакл ва мазмун тушунчалари ҳақида. 2. Бадиий асарда шакл ва мазмун бирлиги. 3. Бадиий асарда шакл ва мазмуннинг ўзаро мувофиқлиги бадииятнинг муҳим шарти сифатида . 4. Шакл ва мазмун унсурлари таснифи масаласи.

Воқеликда мавжуд нарсаларнинг бари ўзининг ташқи кўриниши (шакли) ва шу шакл орқали англашилаётган моҳиятига (мазмун) эга. Шу боис ҳам "шакл" ва "мазмун" категориялари умумфалсафий характерга эга бўлиб, улар воқеликни (нарсани) идрок қилишда муҳим аҳамиятга молик илмий абстракциялар саналади. Абстракция дейишимизнинг боиси шуки, шакл ва мазмун қабилидаги бўлиниш шартли, негаки, улар — яхлит бир нарсада ҳар вақт бирликда мавжуд бўлган ва бир-бирини тақозо этадиган икки томон. Зеро, шакл нарсанинг биз бевосита кўриб турган, ҳис қилаётган томони бўлса, айни шу шакл бизга ўша нарсанинг нима эканлигини — мазмун- моҳиятини англатади. Масалан, қаршимизда стул турган бўлса, биз унинг шаклини кўриб "стул", яъни, "ўтириш учун мўлжалланган мослама" деб айтамиз. Стулга хос бўлган ташқи кўриниш унинг шакли бўлса, мазмуни шу шакл ифодалаётган "ўтириш учун мўлжалланган мослама" эканлигидир. Кўрамизки, шакл мазмунни ифодалайди, мазмун муайян шаклдагина реаллашади, мавжуд бўла олади. Айтайлик, ўша стулнинг шаклини пароканда қилсак — қисмларга ажратиб юборсак, шаклнинг йўқолиши билан мазмун ҳам йўқолади, зеро, энди нарсанинг ўзи ҳам мавжуд эмас. Демак, мазмун муайян шаклдагина яшайди, шаклсиз мазмун бўлмаганидек, мазмунсиз шакл ҳам мавжуд эмас. Шакл ва мазмун муносабати ҳақида сўз борганда, мазмуннинг етакчилиги, унинг шаклни белгилаш хусусияти ҳақида айтилади. Дарҳақиқат, иккиламчи табиат (инсон томонидан яратилган нарсалар)га назар солинса, буни яққол кўриш мумкин бўлади. Мисол учун яна ўша стулни олайлик. Юқорида кўрганимиз "ўтириш учун мўлжалланган мослама" деган мазмун ясалажак буюмнинг параметрларини белгилайди: баландлиги, кенглиги, суянчиққа эга бўлиши, ўтирғичнинг олд томони бироз кўтарилган бўлиши ва ҳ. Яъни, бу ўринда шаклнинг мазмунга мувофиқ бўлиши талаб қилинади. Тасаввур қилингки: уста стулнинг оёқларини бир ярим метрдан қилиб ясади ва натижада ўтирғич кишининг елкаси баробар турибди; ёки ўтирғичнинг катталиги шапалоқдек бўлсин... Албатта, ҳар икки ҳолда ҳам шаклнинг

мазмунга номувофиқлиги юзага келади ва буюм ўзининг қимматини йўқотади. Мазмун ўзгаришга, янгиланишга мойил бўлгани ҳолда, шакл консервативлик хусусиятига эга, яъни, ўзгарувчанликка у қадар мойил эмас, шаклдаги ўзгаришлар жуда секин кечади. Айтайлик, "ўтириш учун мўлжалланган мослама" деган мазмунга "болаларнинг" аниқловчиси қўшилса, шакл параметрлари ўзгаради, стул кичикроқ ясалади. Энди унга "гўдакларнинг" аниқловчисини қўшсак, шаклга яна бирор бир қўшимча, масалан, гўдакни йиқилиб тушишдан сақловчи олд тўсиқ қўшилади. Бироқ, шуниси борки, барча ҳолларда ҳам "ўтириш учун мўлжалланган мослама" ўзининг асосий шакл кўрсаткичларини сақлаб қолади. Бошқа ҳар қандай нарса сингари, бадиий асар ҳам шакл ва мазмуннинг яхлит бирлигидир. Шунинг учун "бадиий шакл", "бадиий мазмун" деган тушунчаларни ишлатганимизда уларнинг атиги илмий абстракциялар эканлигини унутмаслигимиз керак. Яъни, биз яхлит бутунлик — бадиий асарни атрофлича таҳлил қилиш, бу ишни осонлаштириш мақсадидагина шу хил шартли бўлишга йўл қўямиз. Аслида эса шакл мазмунсиз, мазмун шаклсиз мавжуд эмасдир. Зеро, бадиий шакл бадиий мазмуннинг биз қабул қилаётган мавжудлиги бўлса, мазмун ўша шаклнинг ички маъноси, мағзидир. Бадиий асарда шакл ва мазмун ўзаро диалектик алоқада бўлиб, улар бир- бирини тақозо қилади, бир-бирига таъсир қилади, бир-бирига ўтади. Бадиий шакл билан бадиий мазмун муносабатида ҳам мазмун етакчироқ мавқега эга бўлиб, у шаклни ҳосил қилишда жуда фаолдир. Санъаткор ижодий ниятидан келиб чиққан ҳолда бўлғуси асарнинг шаклини белгилайди, яна ҳам аниқроғи, бўлғуси асарнинг мазмуни унинг шаклини белгилайди. Масалан, жамиятнинг жорий ҳолатини бадиий идрок этиш, у ҳақдаги ҳукмини бадиий концепция тарзида шакллантириш ва ифодалаш мақсадини кўзлаган ижодкор роман шаклини танлайди. Чунки айни шу шакл ижодий ниятда кўзда тутилган мазмунга ҳар жиҳатдан мувофиқ келади ва ўша ниятнинг ижроси учун имкон беради. Шу билан бирга, бадиий шакл нисбий мустақилликка эга ҳамдир. Маълумки, ҳар бир давр адабиётида қўлланилиб келаётган, ўқувчи

омма учун тушунарли бўлган ва ўзининг нисбатан турғун кўрсаткичларига эга бўлган шакллар мавжуд. Шунга кўра, санъаткор ифодалашни кўзда тутган мазмунни ўша шакллар доирасига сиғдиришга интилади. Масалан, саҳна учун асар ёзаётган ижодкор уни пардаларга, кўринишларга бўлади, сюжет воқеаларини ижро вақтига сиғдиради, диалогларни саҳна ижроси учун мос ҳолга келтиради, уларни ремаркалар билан таъминлайди ва ҳ. Шакл консервативроқ ҳодиса бўлганлигидан узоқ яшовчанлик хусусиятига эга. Мазмун эса ўзгарувчанликка мойил ҳодиса бўлиб, ҳар бир бадиий асар мазмунан ўзича оригиналдир. Сабаби, ўша асарни яратган ижодкор — индивид, у дунёни ўзича кўради ва баҳолайди. Шунга кўра, ҳатто ошкор тақлидий руҳдаги асар ҳам мазмунан оригинал (оригиналлик бу ўринда ижобий маънода эмас, балки, умуман ўзига хослик, бошқаларга айнан ўхшамайдиган деган маънода тушунилади) саналади. Масалан, ҳикоя шакли бадиий адабиётда ўзининг асосий шаклий хусусиятларини сақлаган ҳолда узоқ вақтлардан бери мавжуд. Ва айни шу шакл доирасида минглаб ёзувчилар ифодалаган турфа бадиий мазмунларнинг саноғига етиб бўлмайди. Албатта, ҳар бир ҳикоянинг шаклида ҳам муайян ўзига хосликлар бўлади, бироқ ҳикояга хос асосий шаклий белгилар сақланиб қолаверади. Мазмуннинг шаклга ўтиш ҳодисаси генетик асосга эгадир. Буни муайян турғун жанрлар мисолида ҳам кўриш мумкин. Масалан, "ғазал" жанри дастлаб пайдо бўлганида мазмун ҳодисаси эди. Унинг мазмун ҳодисаси бўлганлиги сўзнинг луғавий маъноси билан изоҳланиши мумкин. Яъни, сўз маъносидан келиб чиқсак, "аёлларга хушомад, муҳаббат" мазмунидаги шеърий асар ғазал дейилган. Кейинча, ғазал ўз мазмунига мос энг мувофиқ шаклга эга бўлгач, у шакл ҳодисасига — турғун шеърий жанрга айланди. Худди шу гапни "новелла"га нисбатан ҳам айтиш мумкин. Итальянча "янгилик" сўзидан олинган "новелла" дастлаб жанр, яъни шакл ҳодисаси бўлмай, мазмун ҳодисаси эди. Новелла дейилганда жонли қизиқиш уйғотувчи ҳодисадан хабар берувчи асар тушунилган. Айни пайтда, новелла ўзига хос шакл хусусиятларига ҳам эга бўлган: қисқалик, сюжет ўткирлиги ва

б. Кейинча новеллага хос шаклий хусусиятлар муқимлашиб, ўзига хос шакл — новелла жанри юзага келади. Шунингдек, шакл ва мазмуннинг бир-бирига ўтишини бир асар доирасида ҳам кўриш мумкин. Бунда энди бадиий асарнинг "система" экани, ҳар қандай система қуйи ва юқори даражадаги структуравий бўлаклардан иборат эканлигидан келиб чиқамиз. Масалан, тил образга нисбатан шакл, образ тилга нисбатан мазмун; образ айни пайтда бадиий мазмунни ифодалаш шакли. Ёки бадиий образнинг предметлилик даражасига кўра турлари (деталь — фабула — характер ва шароит — дунё образи) ҳам шаклнинг мазмунга, мазмуннинг шаклга ўтишига мисол бўла олади. Бадиий асар қимматини белгилашда мазмун ва шаклнинг уйғун мувофиқлиги энг муҳим мезонлардан саналади. Бадиият гўзал шаклда ифодаланган актуал, умуминсоний қадриятларга мос мазмунни тақозо қилади. Адабиётшунос бадиий асарни таҳлил қиларкан унинг диққат марказида шакл ёки мазмун туриши мумкин. Лекин асосан шаклга эътиборни қаратгани ҳолда ҳам адабиётшунос шаклнинг мазмун жиҳатларини назардан соқит қилолмайди; асарнинг мазмун жиҳатини текшираётган олим ҳам ўша мазмуннинг муайян шаклда ифодаланаётганини унутмаслиги шарт қилинади. Модомики бадиий асарда шакл ва мазмун уйғун бирикар экан, шаклни бадиият, мазмунни ғоявийлик (бунда ҳам, албатта, шартлилик бор) ҳодисаси сифатида тушуниб, ҳар иккисига бирдек эътибор бериш зарур. Адабиётшуносликда мазкур қоидадан чекинилган ҳоллар ҳам бўлган, албатта. Шаклнинг нисбий мустақиллигини мутлақлаштириб, уни бадииятнинг бош мезони сифатида қараганларни формалистлар деб юритилади. Формализм кўринишлари XIX аср охири XX аср бошларидан бир қатор адабий оқимларда намоён бўлади. Хусусан, бадиий адабиёт тарихидаги футуризм, имажинизм, дадаизм, авангардизм каби оқимлар бадииятни фақат шаклда кўриб, турли янги шакллар ихтиросига ўтдилар. Бироқ уларнинг ихтиролари "шакл — шакл учун" шиори остида кечиб, мазмундан кўпинча айро тушгани учун-да самарасиз якун топди. Ўз вақтида айни шу хил

қарашларни ёқлаган, уларни назарий жиҳатдан асосламоқчи бўлган адабиётшуносларнинг ишлари ҳам бадиий асар табиатига номувофиқ бўлгани боис бирёқламалигича қолди. Айни пайтда, формалистларнинг бадиий асар шаклини ўрганишга айрича эътибор қилганлари адабиётшуносликда изсиз кетди, дейиш ҳам инсофдан эмас. Улар бадиий асар шаклига хос кўп жиҳатларни: бадиий тил, услуб, шеър тузилиши, шеър композицияси, ритм, метр, сюжет қурилиши, бадиий асар композицияси каби адабиётшуносликнинг муҳим масалаларини махсус ва чуқур тадқиқ этдилар. Хусусан, рус формал мактабининг В.Шкловский, В.Жирмунский, Ю.Тўнянов, Г.Винокур, Б.Эйхенбаум каби намояндалари амалга оширган тадқиқотлар адабиётшунослик ривожида муҳим аҳамиятга моликдир. Шунингдек, адабиётшуносликда бадиий асарнинг шаклига кўз юмиб, унинг қимматини мазмундан келиб чиқибгина баҳолашга уринишлар ҳам бўлган. Хусусан, 20-йиллар шўро адабиётшунослигида майдонга келган "вульгар социологизм" тарафдорлари фаолиятида бадиий асарни фақат ғоявий мазмунидан, синфий моҳиятидан келиб чиқиб баҳолаш амалиёти кузатилади. Бадиий адабиётга бу хил ёндашув уни санъат ҳодисаси эканлигини инкор қилиш, уни мафкура қуролига айлантиришнинг қўпол кўриниши эди. Қўпол дейишимизнинг боиси шуки, гарчи совет адабиётшунослиги вульгар социологизмга ўз вақтида кескин зарба берган бўлса-да, унинг ўзи ҳам бир оёғи билан шу мавқеда турар, яъни, моҳиятан бадиий адабиётга шу хил ёндашувнинг "юмшоқ" варианти эди. Шўро даврида янги тузумни, коммунистлар партиясини, пролетариат доҳийсини улуғлаган бадиий жиҳатдан ночор асарларнинг рағбатлантирилиб, чинакам бадиият ҳодисаси саналадиган асарларнинг эътибордан четда қолгани, энг ёмони, тазйиқ остига олингани бунинг ёрқин далилидир. Кўринадики, бадиий асарни ўрганишга жазм этган адабиётшунос, аввало, унинг табиатидан келиб чиқиши, асарнинг шакл ва мазмун жиҳатларини бирликда олиб текшириши зарур экан. Табиийки, бадиий асарни ўрганаётган адабиётшунос унинг қайсидир бир жиҳатини диққат марказига қўйиши

мумкин. Бироқ шунда ҳам, масалан, асар шакли ҳақида фикр юритаётган тадқиқотчи унинг мазмунни уюштириш ва ифодалаш, таъсирдорлигию бадиий жозибасини оширишдаги аҳамиятини; мазмун ҳақида фикр юритганда унинг шаклга қай даражада мувофиқлигини назардан қочирмаслиги лозим бўлади. Бадиий асарда шакл ва мазмуннинг ўзаро боғлиқлиги шунчаларки, адабиётшуносликда шакл ва мазмун компонентларини тасниф қилишда ҳали ҳануз бир хиллик йўқ. Адабиётшуносликда "шакл" ва "мазмун" категория сифатида XYIII аср охири XIX аср бошларидан ўрганилишига қарамай, ҳали бу масаланинг тугал ҳал этилмаганлиги шакл ва мазмунга бўлишдаги шартлиликни яққол кўрсатиб туради. Адабиётшуносликка оид асарларни кўздан кечирсангиз, уларда шакл ва мазмун компонентлари таснифи масаласида, қайси унсурларни шаклга, қайсиларини мазмунга дахлдор дейиш масаласида турличалик мавжудлигига гувоҳ бўласиз. Биз қуйида бунга айрим мисолларни келтириб ўтамиз: 1) тема, проблема, идея — мазмун унсурлари; сюжет, композиция, тил, ритм, образлар системаси — шакл унсурлари (Шепилова); 2) тема, идея, характер — мазмун мазмун унсурлари; сюжет, композиция, тил — шакл шакл унсурлари (Л.Тимофеев); 3) тема, идея — мазмун унсурлари; образ, сюжет, композиция, ритм, тил — шакл унсурлари (В.Гуляев, Г.Абрамович); 4) тема, ғоя — мазмун унсурлари; образ — ҳам шакл, ҳам мазмун ҳодисаси; тил, бадиий тасвир воситалари, конфликт, композиция, тур, жанр, шеър тузилиши — шакл унсурлари (Т.Бобоев); 5) услуб, жанр, композиция, тил, ритм - шакл унсурлари; тема, фабула, конфликт, характерлар, бадиий ғоя, тенденция — мазмун унсурлари; сюжет ҳам шакл, ҳам мазмун ҳодисаси(В.Кожинов); 6) сюжет — шакл ҳам мазмун унсури; тема, фабула, образлар системаси, конфликт — ички шакл; композиция - ташқи шакл; ғоявий мазмун — мазмун;

Бу таснифларнинг ҳаммасида ҳам асосли ва баҳсли ўринларнинг борлиги уларнинг шартлилигидан келиб чиқади. Биз ишимизни осонлаштириш учун курсимиз давомида тубандагича таснифга таянишни маъқул кўрамиз: проблема, тема, тенденция, ғоя — мазмун унсурлари; тил, образлар системаси, сюжет, конфликт, композиция, ритм — шакл унсурлари.

Адабиётлар: 1. Фитрат. Адабиёт қоидалари. Т., 1995 2. Э.Худойбердиев. Адабиётшуносликка кириш. Т.,1995 3. Валихўжаев Б. Ўзбек адабиётшунослиги тарихи.-Т.:Ўзбекистон,1995 4. Уэллек Р., Уоррен О. Теория литературы.-М., 1978. 5. Борев Ю.Б. Эстетика –М., 1988. 6. Зарубежная эстетика и теория литературы Х I Х-ХХ вв.-М.,1987 7. Бар Л.Б. Анализ художественного произведения.-Т.: Ўқитувчи,1995 8. Литературный энциклопедический словарь.-М.,1987 9 . www.ziyonet.uz 10. www.pedagog.uz

Похожие

Бадиий асарда мазмун ва шакл мутаносиблиги

Асарда мазмун ва шакл мутаносиблиги

Лирик шеърда шакл ва мазмун бирлиги

Психоанализ ва бадиий ижод

Идеал ва бадиий яхлитлик