Бадиий асарнинг тилини урганиш , Бадиий асарни укув тахлили - Литература - Рефераты

Бадиий асарнинг тилини урганиш , Бадиий асарни укув тахлили

Загружено в:

10.09.2022

Скачано:

0

Размер:

88 KB

Бадиий асарнинг тилини ўрганиш. Бадиий асарни ўқув таҳлили Реж а 1. Бадиий асар тили ҳақида. 2. Бадиий асар тилини таҳлил қилишнинг асосий хусусиятлари.

Бадиий адабиётни онгли ва ижодий ўқишга ўргатиш бугун ҳар до имгидан кўра ҳам каттароқ аҳамият касб этиб бормоқда. Бу борада бадиий матн тушунчаси, уни таҳлил қилиш тамойиллари айрича аҳамият касб эта ди. Бадиий матнни адабиётшунослар ҳам, тилшунослар ҳам ўрганишади. Матннинг лингвистик таҳлили эса тобора кўпроқ эътибор қозонаётганли ги бежиз эмас. Бадиий асар матнини ўрганиш билан адабиётшунослар ҳам, тилшуносл ар ҳам жуда қадим замонлардан буён шуғулланиб келган, деб айтишимиз мумкин. Шунинг учун ҳам бу масала фанда анъанавий мавзулар қаторида туради, бироқ ҳалигача мана шу қадимий муаммонинг қоронғи нуқталари, баҳсталаб ўринлари оз эмас. Гарчи олий ўқув юртларидаги бир қатор фанлар: адабиётшунослик ва тилшуносликка кириш, адабиёт назарияси, она тили ва адабиёт ўқитиш методикаси, бадиий матннинг лингвистик таҳлили, бадиий асарни таҳлил қилишнинг замонавий методлари, она тили ва адабиёт ўқитишнинг замона вий технологиялари ё бевосита, ё билвосита бадиий матн таҳлилига алоқадор бўлса-да, ҳалигача уларнинг энг самарадор ва амалиёт учун энг қулай турлари устидаги баҳслар давом этмоқда. Бунда асар тили алоҳида эъти борда тутилади. Бадиий асар шакли тушунчаси «моддий субстрат»дан, яъни тилдангина иборат эмас, ваҳоланки, бадиий асар шаклини ташкил этувчи эле ментлар сирасида (масалан, композиция билан ёнма-ён тарзда) сўз материалига, унинг тузилишига етакчи ўрин хосдир. Шакл элементлари орасида мазмуннинг категориялари ҳисобланадиган ғоя, образ, сюжет, мотив, вазият в.б. билан энг мустаҳкам ва бевосита боғланиб кетадига ни тилдир. Бу муносабатларнинг шундай турики, улар ҳатто бир-бирларига ўтиб туришлари ва айланишлари билан характерланади 1 . «Бадиий матнни тадқиқ этаётган адабиётшунос ва танқидчи учун энг муҳим мазмун категориялари ғоя ва образдир. Дарҳақиқат, ғоя ва образ 1 Ўша китоб, 4-бет

ажралмасдир, зеро бадиий образ мазмуни бадиий асар ғоясини ташкил этади. Санъат соҳасида мазмунни яратиш, биринчи навбатда образни яратиш сифатида намоён бўлади. Юқорида баён этилган мулоҳазалардан очиқ кўриниб турибдики, ба диий асар мазмунининг умумий талқини, очилиши ва баҳоланишида тил нинг аҳамияти нечоғлик каттадир. Шунга қарамай, бадиий матн таҳлилига бағишланган тадқиқотларда ғоя-образ ва тил мутаносиблиги масалалари турлича кўриб чиқилади» 2 . «Улардан биттасини қайд этайлик: структур-лингвистик метод ўз табиатига кўра иккиёқлама бўлган объектнинг бир томонини - тилни ўрга нишга, (бироқ нутқни ўрганишга эмас) йўналтирилган, айни пайтда адаби ётшунос конкрет «нутқий» мавжудлик билан (мавҳум «тил» ҳодисалари билан эмас) билан машғул бўлади» 3 . Тилшунослик фаолиятининг битта соҳаси бадиий асар тили ва услубини, жумладан, ёзувчининг индивидуал услубини ўрганишдан иборатдир. Бироқ, соф тилшунослик нуқтаи назаридан ўрганиладиган йўналишда бадиий асар нинг бутунлигига кўра унинг мазмун аломатларини тўла қамрай олмайди. Биз бир асар тилини таҳлил қилишни режалаштирайлик. Бунинг учун эътиборда тутилиши шарт бўлган айрим хусусиятлар борки, биз уларни эсда тутишимиз керак. Булар: 1) ўқувчиларнинг олдинги синфларда она тили ва адабиёти дарсларида олган билимлари; 2) уларнинг адабий-назарий тайёргарликлари; 3) матндаги асосий тасвир воситаларини аниқлай олиш ҳамда уларнинг шу матнда бажараётган вазифаларини таҳлил қила олишга оид малака ва кўникмалари. Бадиий асар тилини таҳлил қилишда ҳам узвийлик ҳамда узлуксизлик асосий тамойил бўлиб қолиши керак. Шунга кўра бадиий асар тилини ўрга нишда ҳам ўқувчиларнинг бу соҳадаги билимларининг босқичма-босқич 2 Ўша китоб, 5-бет 3 Ўша китоб, 6-бет.

ортиб боришига эътибор қаратиш лозим. Буни шундай тасаввур қилсак бўлади: 1. Поэтик тил ҳақидаги дастлабки маълумот. 2. «Поэтик нутқ» тушунчаси. 3. Поэтик матннинг синтактик қурилиши. 4. Бадиият ва тасвир воситалари мутаносиблигини умумлаштириш. Барча босқичлардаги асосий урғу тил сатҳлари, адабиётшунослик фан лари, предметлараро алоқаларни эътиборда тутган ҳолда шаклланадиган билим, кўникма ва малакаларга қаратилиши мақсадга мувофиқ бўлади. Биз Хоразмий ҳақида гапирганимизда, жумладан, шундай деймиз: «Хоразмийнинг тили ниҳоятда ширали. У ўзбек тилининг нозик ва нафис ички имкониятларини муҳаббат билан намойиш эта олган. «Ша кардек тил», «тонг ёқтуситек», «тан ичра жон», «арслон юрак», шунинг дек, «олдини тутмоқ», «олдин кечмоқ», «ер ўпмоқ», «елга бермоқ» каби ифодалар Хоразмий тилининг нафосатини белгилаб беради. Асарда Фа ридун, Сулаймон, Масиҳ, Юсуф, Ҳотами Той, Рустам, Али, Муҳаммад Хўжабек сингари тарихий ҳамда афсонавий номлар учрайди. Муаллиф ўрни-ўрни билан арабча ва форсча сўзлардан ҳам усталик билан фойда ланади. Шунинг учун ҳам «Муҳаббатнома» ўзбек тили тарихини ўрганиш учун ҳам бой манба бўла олади. Унинг ўша давр тилининг бадиий ёдгорлиги сифатидаги қадри баланддир». Бу гаплар мағзини чақиш учун эса Хоразмийнинг «Муҳаббатнома»си тили устида ишлаш талаб этилади. Бунинг учун дарслик материалига мурожаат қиламиз: Номалар ошиқнинг ўз маъшуқасига дил изҳорлари тарзида ёзилган. Уларда маъшуқа таърифи асосий ўрин тутади. Биринчи номанинг даст лабки мисралариёқ худди шу тарзда бошланган. Маъшуқанинг кўрки тенгсиз. У кўрклиларнинг подшоҳи унинг гўзаллиги ҳақидаги мадҳ (ҳуснунг сипоҳи) оламни тутган. Маъшуқа - парирухсор. Аммо парирухсорларнинг ҳам гўзали-кўрка бойи. Юз, қош, кўз, хол, бўй (қад) тасвирлари ниҳоятда хилма-хил ҳолатларда

жуда гўзал ва оригинал тарзда тасвирланади: Пари рухсораларнинг кўркабойи, Юзунг наврўзу кўзинг байрам ойи Умуман, асарда ҳақиқий гўзалликни таъриф ва тасвир этиш, инсоний муҳаббат туйғуларини самимий ифодалаш, инсон қалбидаги нозик кечинмаларни қаламга олиш асосий ўрин тутади. Бу гоҳ маъшуқа ва сабога му рожаат, гоҳ ошиқ қалб изҳори тарзида намоён бўлади. Уларнинг барчасига хос хислат-юксак бадииятдир. Адибнинг ўхшатиш ва сифатлашларидан бошлаб, танлаган вазни, жанри, қофия ва радифларигача ана шундай нозик бадииятни юзага келтиришга хизмат қилади. Юртим, сенга шеър битдим бу кун, Қиёсингни топмадим асло. Шоирлар бор ўз юртим бутун — Олам аро атаган танҳо. Улар шеъри учди кўп йироқ, Қанотида кумуш диёри. Бир ўлка бор дунёда бироқ Битилмаган достондир бори: Фақат ожиз қаламим маним, Ўзбекистон - Ватаним маним. Абдулла Орипов «Ўзбекистон» шеърини Ватан мавзусида яратди. Унда ватанпарварлик ғояси илгари сурилди. Аслида бу шеър миллионлаб ўзбекларнинг ижтимоий босим остида томоғида қадалиб турган ҳайқириқ сифатида юзага чиқди. Зеро, шеър ёзилган пайтда Ўзбекистон мустақиллиги ҳақида гап ҳам йўқ эди. Шоир Ўзбекистонни баланд ва ўз овози билан Юртим - Ватаним дея олди. Ватан тасвири эса мутлақо ўзига хос тарзда қаламга олинди. Адиб аввал юрт тарихини эсга олади. Абу Райҳон Беруний, Алишер Навойидек

буюк инсонларнинг бевосита ўзбек халқига мансублиги нинг ўзи фахр ва ифтихор манбаи бўла олишини таъкидлайди. Абдулла Орипов таърифидаги Ўзбекистон «битилмаган достондир». Шоир ватанпарварлик ғоясини рўёбга чиқариш учун тасвирнинг ўзига хос усулларини танлайди. Айниқса, асарнинг тили мутлақо ўзига хос. У ширадорлиги, оҳангдорлиги, сержилолиги билан ажралиб туради. Шеър бармоқнинг ниҳоятда ўйноқи вазнида ёзилган. Ўн беш банд ли бу асарнинг ҳар бир бандида поэтик фикрнинг ўзига хос ривожини кузатиш мумкин. Ана шу ривож бевосита унинг тили билан ҳам боғ лиқдир. Ўқувчилар билан шеърни таҳлил қилишда ҳар бир банддаги таянч сўзларни белгилаш, ҳар бир банддаги асосий ғоя ва унинг ифо даланиш тарзига диққат қилиш яхши самара беради. Шеърдаги бадиий тасвир воситалари устида ишлаш жараёнида ҳам (ўхшатиш, сифатлаш , тазод, таъдид ...) асар тилининг ўзига хосликла рини кузатиш имконияти бўлади. Маълумки, академик лицейларнинг 3-босқичида Абдулла Орипов нинг ҳаёти ва ижоди ҳам ўрганилади. Жумладан, у ерда «Ҳангома» асарини ўрганиш имконияти мавжуд. Биз ушбу асар тили билан боғлиқ таҳлил намунасини Қ.Ёдгоров тадқиқотига суянган ҳолда ҳавола этамиз. Маълумки, матн бир марта тўлиқ ўқиб чиқилганидан кейин унинг ях- литлигини идрок этиш мумкин бўлади. Аммо бу яхлитпикнинг алоҳида- алоҳида қисмлардан иборат эканлигини ҳам назарда тутиш керак. Зеро, «матннинг бутунлигига ички маъно ривожидаги қисмлар ва бутунлик- нинг ўзаро алоқалари туфайли эриишлади» 4 . Бизнинг мисолимизда у ало ҳида- алоҳида бандлардан иборатдир, Мана шу бандларнинг муаллиф тақ дими ва талқинидаги кетма-кетлиги матн яхлитлигини таъминлаган. Энди матннинг ўзини кўриб чиқайлик. Матнни шартли равишда уч кисмга ажратиш мумкин: Тўй хабари ва йўлга чиқиш. 4 Вартаньянц А.Д., Якубовская М.Д. Пособие по анализу художественного текста для иностранннх студентов-филологов. - М.: Русский язмк, 1989, с-7.

Икки чолнинг адашиб қолганликларини сезишлари. Қайпиш. Воқеа шундай бошланади: Қор ёварди бўралаб, Қ олишмасди довулдан. Тўйга айтиб кетишди Ш ундоқ қўшни овулдан. Шеърда воқеабандлик бўлганлиги учун ҳам бандлар орасидаги манти қий алоқадорликни англаш унчалик цийин эмас. Кўриниб турибдики, матн дастлаб оддий хабар билан бошланмоқда. Ьундан кейинги воқелар ривожи учун асос бўлган ҳодиса «қўшни овулдан тўйга айтиб » кетишгани. Эътиборни кейинги тўртликка қаратайлик. Йўлга чиқди икки чол, Тўйга бориш қарз, бешак, Бирови отга минди, Бирови минди эшак. Дастлабки мисрада берилган умумлаштирувчи сўз («икки чол») охир ги икки мисрада алоҳида-алоҳида кўрсатиляпти. Йўлга чиқиш, масъули ятни англаш (тўйга бориш қарз, бешак)даги умумийлик билан, уловларда ги айирма яхлит ҳолда ўқувчининг кўз олдида гавдалантирилади. Бу ерда инверсиянинг оддийгина иштироки ҳам гап таъсирчанлигини оширишда фавқулодда вазифа бажарган. Гарчи охирги икки гапнинг қурилиши яқин дай туюлса-да (ҳар икки гап ҳам эга билан бошланяпти, бунинг устига эгадан кейин бор- йўғи иккитагина сўз иштирок этяпти холос), уларнинг ички тузилишида кескин айирма сезилади. Бу айирма кесим таркиби билан боғлиқ. Биринчи ҳолатда у одатдаги тартибда (отга минди) кўзга ташланади. Кейинги ҳолатда эса мана шу одатдаги тартибнинг ўзгарти рилиши билан адабиётшуносликда «поэтик эффект» деб юритилади ган ҳодиса содир бўлади. Сўз маъноларининг товланишида янгича бир жило пайдо бўлади. Бандда ҳар икки чолнинг тўйга бориш сабаблари, улови алоҳида кўрсатилган. Кейинги бандларда воқеаларнинг ривожи маълум даражада

мана шу уловлар билан алоқадор ҳолда кечади: Қор-чи, ҳамон ёғарди, Ёғар эди гупиллаб. Йўлни эшак бошлади, От эргашди лўкиллаб. Агар биринчи бандда қорнинг анча шиддат билан ёғаётганлиги кўрса тилган бўлса, ушбу бандда унинг давомийлиги, узлуксизлигига урғу берил ган. Олдинги ҳолатда гап шахслар устида бораётган эди. Бу ерда улов ларнинг ҳаракатига эътибор тортилган. Дастлабки ҳолатда уловлар «ҳаракатсиз» бўлиб, шахслар ҳаракатда кўрсатилган эди. Кейинги бандларда ҳаракат асосан табиат манзараларига, шунингдек, икки уловга «юкланади». Ҳозирги банднинг кейинги қисмидаги «эшак бошлади» ва «от эргашди» қисмлари шу мисралардаги гапнинг маъновий асосини ташкил этади. Шоир биринчи гап олдидан тўлдирувчи, иккинчи гапга эса ҳолни қ ўшиш билан мана шу бир хилликни силлиқлаб юборган, уни сезилмайди ган даражага келтирган. Бунинг ёнига қофиядаги оҳангдошлик ва компо зициядаги яхлитлик ҳам қўшилиб шеърнинг таъсирчанлигини жуда ку чайтириб юборган. Абдулла Орипов тасвирнинг жуда ўзига хос усулини танлаган. У ман зараларнинг тез-тез алмашиб туришини таъминлаган. Шу шеърни таҳлил қилган А.Ҳамдамов кўрсатиб ўтганидай: «Чигал шароитга тушиб қолган одамлар, кўпинча, бу аҳволнинг ҳақиқий сабаби ни қидириб ўтирмасдан, шу ҳолатга сабаб бўлган кишини сўка бошлай дилар. “Ҳангома” шеьрининг қаҳрамонлари ҳам бу «анъанати давом эт тиришади: - Қора қишда тўй цилмай Баттар бўлгур, нокас, гов. Баччағарнинг аслида Феъли совуқ эди-ёв. Воқеа содир бўлаётган вақт ҳам шоир томонидан бир неча марта турли усул ва шаклларда эслатилади. Шу тарзда дастлабки танишув таҳлили амалга ошади. Сўнг матнда ги айрим сўзлар устида тўхташ мумкин бўлади. Булар: бўраламоқ - шиддат билан ёғмоқ

овул — кўчманчи чорвадорлар ўрнашган жой; қишлоқ Талабаларнинг эътибори воқеалар ривожига, бундаги тасвирга, тас- вирлардаги ифода имкониятларига тортилади. Биргина қиш манзараси нинг ўзинигина олайлик. Банддан бандга ўтган сари қиш тасвирининг, айниқса савуқ ва изғириннинг кучлироқ бўёқларда кўрсатилишини куза тиш мумкин. Энди матндаги вақт оқимига эътиборни тортиш мумкин бўлади. «Ҳан гома» шеърида вақтнинг ифодаланиши ҳам ўзига хос тарзда кечган. Би ринчидан, у фасл маъносида (қиш), иккинчидан сутканинг бир қисми маъ носида кузатилади. Воқеалар эрталаб, (ҳар ҳолда куннинг биринчи ярми да-кундуз куни) бошланади. Кундуз сўзи ишлапшлмасдан туриб, тасвир маромидан шу нарса англашилади. Бирининг отга, бошқасининг эшакка миниши, қорнинг ёғиб турганлигини кўриш, суҳбатнинг хотиржам ва из чил давом этаётганлигини кўрсатувчи тасвирлар шунга хизмат қилади. Чолларнинг туни билан адашиб, қийналиб юрганлари махсус кўрсатил- маса-да, «қиш», «совуқ» сўзлари олдидан келтирилган «қора» сифатлаши шу вазифани ҳам бажара олади. Қолаверса, қуйидаги банд айни вақтда ўзидан олдинги пайтнинг қоронғи кеча эканлигини тасдиқлаб туради: Ниҳоят, уларнинг ҳаракатидаги навбатдаги пайт кўрсатилади (Тон гга яқин қишлоққа киршидилар қалпшраб). Таҳлилнинг навбатдаги босқичида шеърдаги руҳий ҳолатлар тасвири ва талқинини кузатиш мумкин. Унда ҳам юқоридаги тартибни давом эттирши мақсадга мувофиқ бўлади. Матн мазмунини тўла англаб етиш учун айрим савол ва топшириқлардан фойдаланиш мумкин бўлади. Хусусан: 1. «Қор ёғарди бўралаб, Қолишмасди довулдан» мисраларида муал лиф об- ҳавонинг ёмонлиги, қишнинг анча қаттиқ эканлигини алоҳида таъ кидлаган. Шунга қарамай икки чол нима учун йўлга тушишди ? Матнда шу ҳолат изоҳланганми? У қайси мисраларда ўз ифодасини топган? 2. Воқеанинг айни қишнинг қаҳратонида бўлаётганлиги нима учун қайта

эслатилади? Шу мақсадларни амалга ошириш учун адиб қандай тасвир воситаларидан, сўз ва сўз бирикмаларидан фойдаланади? 3. Воқеанинг содир бўлган жойи аниқми? У қайси сўзлар орқали ифода этилган? 4. Шеърда ўзбекона руҳиятнинг акс этган ўринларини кўрсата ола сизми? Шоир уларни қандай акс эттирган? 5. «Қор тинди-ю, чолларнинг ичига кирди қуюн» ифодасининг мазмуни ни изоҳланг. 6. Чолларнинг бир-бирларига қандай сўзлар билан мурожаат қилганларига эътибор беринг. Уларнинг нима учун шу сўзларни қўллаганларини асосланг. 7. Адашиб қолишдаги ноқулайлик ва ваҳима янада кучайтириб берил ган бандларни топинг. Шоирнинг топқирлигини қандай баҳолайсиз? 8. Шеърда икки чолнинг улови алоҳида эътиборда бўлган. Уларнинг тасвири билан боғлиқ ифодаларнинг ўзига хослиги нимада деб ўйлайсиз? 9. Шеърда такрорланиб қўлланган бир неча сўзлар мавжуд. Улар ба жараётган бадиий-услубий вазифаларни тушунтиришга ҳаракат қилинг. 10. Шеърнинг бошланшии ва охирги бандларидаги феъл шаклларига эътибор беринг. Уларнинг қўлланишидаги фарқ ва сабабларни изоҳланг. Юқорида таҳлил қилинган матнлар натижасида, биз қуйидаги хуло- саларга кела оламиэ. Матннинг бевосита сўз билан ифодаланган ташқи томони унинги чки, яширин томонини очишга ҳам имкон берадиган асо сий омилдир. Фақат бу омил «бир ўлчамли» бўлмайди. Яъни фақат ифода имкониятининг ўзи унинг ички маъносини бутун қамрови ва тўлалиги билан очиб беришга қодир эмас. Ўқувчиларнинг матндаги мавжуд маз мун- моҳиятни тўла англаб етишлари учун ундаги лисоний хусусиятлар нинг бутун мажмуига, матннинг қурилишига, унинг қисмлари орасидаги мантиқий алоқадорликка эътибор бериш зарурати сезилади. Демак, таҳлил жараёнида матннинг фақат кўриниши, ташқи томони эмас, балки мана шу ташқи томон — сўзлар ва гаплар билан ифодаланадиган қисмдан ташқари, уларнинг ўзаро муносабат ва алоқадорлигидан келиб чиқадиган маъно ҳам

асосий ўрин тутишини англаб етиш мақсадга му вофиқ бўлади». Демак, бадиий асар тилини таҳлил қилишнинг ҳам хилма-хил шакл ва кўринишлари мавжуд. Буларнинг ҳаммаси эса ўқувчиларнинг бадиий асар билан яқинлигини кучайтиради, уларнинг қалбида бадиий сўзга, адабиёт га, улар орқали эса эзгуликка бўлган меҳрини оширади.

Адабиётлар: 1. Адабиёт назарияси .-2 томлик.- 1978, 1979. 2. Олимов М. Ҳозирги ўзбек адабиётида пафос муаммоси.-Т.:Фан,1994 3. Қосим Я. Бадиий фикрнинг уйғониши//Ёшлик.-1995.-№3.-Б.20-21 4. Дўстмуҳаммад Ҳуршид. Концепцияни янгилаш учун//Ўзбекистон адабиёти ва санъати.-1990.-16 фев. 5. Минералов Ю.И. Теория художественной словесности.-М.,1999 6. Зарубежная эстетика и теория литературы Х I Х-ХХ вв.-М.,1987 7. Литературный энциклопедический словарь.-М.,1987 8. www . ziyonet . uz

Похожие

Мактабда бадиий асарни ўрганиш усуллари

Бадиий асар тахлили ва талкини масалалари

Бадиий асар композицияси

Бадиий адабиётда типиклаштириш

Бадиий образ 2