Умберто Эко - Литература - Рефераты

Умберто Эко

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

49 KB

Умберто Эко (1932 йилда туғилган) Италиялик филолог олим, постмодернизмнинг назариётчиларидан бири, файласуф, ёзувчи Умберто Эко 1932 йил 5 январьда Милан яқинидаги Александрия қишлоғида туғилган. 1954 йил Турин университетида “Фома Аквинский эстетикаси” мавзусидаги илмий иши учун докторлик илмий даражасини олган. Беш йил давомида Милан телевидениясида муҳаррир бўлиб ишлади. Сўнг Турин университетида маърузалар ўқиди. Бундан ташқари, Милан, Флоренция, Болонья университетларида дарс берган. 1975 йил Болонья университети семиотека кафедрасининг профессори унвонини олган. Милан политехника институтида ҳам профессор унвонини беришган. Ижодини ХХ асрнинг 50-йиллари охирларида бошлаган. “Marcatre” ва “Quidici” журналларининг ташкил этилишида қатнашган. “Versus” журналининг бош муҳаррири лавозимида ишлаган. “Semioteca”, “Text”, “Degres”, “Structuralist Review”, “Comminication” “Problemi dell’ Informazione”, “Alfadeta” журналлари таҳрир ҳайъати аъзоси бўлган, ҳозир ҳам баъзиларида ҳайъат аъзоси ҳисобланади. 1979 йилдан бери Халқаро семиотик тадқиқот ассоциациясининг бош котиби, бир қанча университетларнинг фахрий доктори. Унинг илмий ва адабий ишлари кўплаб мукофотларга сазовор бўлган. “Фома Аквинский эстетикаси муаммолари” (1956), “Очиқ асар”(1962), "Жойс поэтикаси" (1966), "Умумий семиотека трактлари" (1975) каби монографиялари, “Янги ўрта асрлар ҳужжатлари”(1992), “Гиперрелликка саёҳат”(1986) номли эсселари тўплами, “Этика мазусидаги беш эссе”(1998), “Атиргул исми”(1980) номли романи, “Фуконинг тебратгичи”(1988), «Арафа ороли»(1994), «Баудолино» (2000) каби прозаик асарларида тарих, детектив, фалсафий-ахлоқий, ироник белгилар, инсоният тажрибасидаги асосий тушунчаларнинг кўпқирралилиги ва тарихий ўзгарувчанлиги кўзга ташланади.

Умберто Эко постмодернизм элементлари маънавий инқирознинг барча даврларида кўзга ташланади деган фикрга амал қилади. Унинг фикрича, айнан шу даврда индивидуал субъект қатъияти деб аталувчи феномен юзага чиқади. Бу эса анъанага таянадиган шахс усулининг мавжуд бўлиши имконсизлигига олиб келади. Шу ўринда асар ўзининг ёзувчи ва ўқувчи умумий маданиятидан олган мазмунини сақлаб қолади, яъни эстетек ўйин қоидалари иккаласига ҳам олдиндан маълум бўлади. Олимнинг айтишича, адабиёт назарияси ва фантазия синтези амалий мақсадга хизмат қилади. Ёзувчи-постмодернист анъанавий реалистик асарларга кўниккан ўқувчига янги, замонавий санъатда(адабиётда ҳам-Й.Қ.) ғайриодатий шакл пайдо бўлишини тушунтиради. Эконнинг постмодернистик қарашлари позитив билимлар ва рационал анъаналар билан ҳал қилиб бўлмайдиган муаммоли дунё ҳолатини поэтик қайта тушунтиришга урғу беради. “Ички тақриз”(1972) номли эссесида адабий анъаналарни эмас, балки, оммавий нашрлар учун ишлайдиган ва инсон маданий ва эстетик чўққиларини саводсизларча баҳолайдиган замонавий танқидчи устидан кулади. Эсседа номаълум тақризчига тамаддунинг энг машҳур китобларига тавсиф беришни топшириш орқали ҳар қандай матнни баҳолаш принципларини яққол намойиш этади. Умберто Эконинг биринчи романи “Атиргул исми” катта тассурот ва мақтовларга сабаб бўлган. Роман замонавий интеллектнинг энг ёрқин ижоди ҳисобланади. Борхеснинг универсум(Одам)нинг рамзий-образли “лабиринт” ғоясини қабул қилган Эко, ўзига хос “иккинчи метафора – метафоралар метафораси” ғоясини илгари суради. Аббатликнинг кутубхонаси лабиринт этиб тасвирланган. У ибодатхонага келмайдиган ва динсизлар учун қўл етмас, эришиб бўлмаслигига урғу берилади. Ибодатхона кутубхонаси Эко асарида оламнинг ўзига хос шаклидир. Унда ҳар бир хонага рамзий географик ном берилади. Асосий қаҳрамонлардан бирининг изоҳига кўра, “кутубхона ер шаклига ўхшатиб қурилган ва жиҳозланган». Кутубхонани йўқотувчи ёнғин, Эконинг фикрича — бу шунчаки рамз, белги даражасидаги

Борхес лабиринтини бузадиган назарий ва аксеологик(эстетик қийматлар ҳақидаги) мунозара эмас, балки постмодернизм инқилоби натижасида юзага келган олам тасвири ҳақидаги етакчи тимсоллар алмашинувининг намунасидир. Умберто Эко ижодига Лучано Берио, Кэтти Берберян, Мишель Фуко каби етук шахслар таъсири юқори бўлган. Шунингдек ёзувчининг Жеймс Жойс ижоди билан жиддий шуғулланганини ҳам эсдан чиқармаслик лозим. Намуна учун унинг “Очиқ асар” китобини эслаш кифоя. Китоб Жойс ижодининг тадқиқига бағишланган. Аслида ҳам Жойс романлари талқин учун доимо очиқдир. Унинг асарларини энциклопедия ёки интернетдан маълумот қидирмасдан ўқиш мумкин эмас. Семиотека ва структурализмга асосланган, жиддий илмий китоб Жойс ёзган матнни мусиқага солишга уринаётган Берионинг ишлари билан бошланади. Чунки Жеймс Жойсни аниқ бир ритмсиз ўқиш мумкин эмас. Бунинг учун белгиланган овоз тембри керак. Шу ўринда Эко адабиётшуносликка “Жойс поэтикаси”си номли атамани олиб кирди ва унинг адабиётшуносликдаги ўрнини мустаҳкамлади. Эко ҳам Жойс каби “онг оқими”дан ўз романларида фойдаланган. Шунингдек Жойс каби, у ҳам ўзининг “идеал уйқусизликдан қийналаётган, идеал ўқувчисини” излайди. Уларнинг мақсади “хоҳлаган пайтда олам маданияти ва интертекстуалликнинг чексиз ўрмонидан чиқиш, ҳамда бошқа ўрмонлар ҳақида ўйлаш” қобилиятига эга ўқувчини топишдир. Эко ҳамма вақт қўрқмасдан бошқа ёзувчи, олим, файласуфларга мурожаат қилаверади. У бошқа ёзувчи ёки олимга олиб борувчи адабиёт йўлида ўқувчиси билан бирга бўлади. Эко йўлбошчи ва ҳамроҳ. Унинг мақсади ўқувчини тарбиялаш, уни ҳамма нарсани билувчига айлантириш. У ўзининг идеал ўқувчисини талабалар, ўқитувчилар орасидан излаши ҳам тасодиф эмас. Чунки улар ўзларини илмга бағишлашган ва улар илм олишга тайёрдирлар. Юқорида таъкидланганидек, ёзувчи ўз романларида қўрқмасдан бошқа ёзувчи ва олимларга мурожаат қилади. “Атиргул исми” романи Аристотелнинг кулги ҳақида мавжуд бўлмаган асарига асосланган. Иккинчи

романи “Фуконинг тебратгичи” эса таниқли структуралист ва семиотек Мишель Фуконинг илмий ишларига асосланган. Асарнинг номига эътибор беринг-“Фуконинг тебратгичи”. Муаллиф олим Мишель Фуконинг “Тубанликларнинг дунё тарихи” асарига мурожаат қилади. Унда қаҳрамонлар ярим ҳазил, ярим чин маънода дунёдаги жинни ва аҳмоқларни таснифланиши ҳақида гапиришади. Бошқа бир “Сўз ва буюмлар”асарида эса М.Фукода бу китоб Борхеснинг асарини ўқиш жараёнида туғилган кулги натижасида юзага келганини ёзади. Ана шу кулги таъсирида Фуконинг фикрлашига хос одат, усул, унинг географияси, координатаси, умид ва асослилиги тебранади. Уларнинг сабаби бўлган кулги ва Борхес бизни яна “Атиргул исми” романига мурожаат қилдиради. Биз тадқиқотчи сифатида ундан Мишель Фуконинг прототипини қидирамиз. Шу тариқа биз ҳамма вақт бошланиш жойига келиб қоламиз. Демак, биз ёзувчи олдимизга қўйган ечими оддий бўлмаган топишмоқ, муаммо атрофида айланаверамиз. Бу жараёнда ёзувчи билан ҳамма вақт яқин масофада турган бўламиз. “Арафа куни” романида эса асосан XVII асрдаги машҳур кишиларнинг бутун бошли гуруҳини учратиш мумкин. Асарда Галиле й , Декарт, Ларошфуко, Спиноза, Жюль Верн, Александр Дюма ларнинг цитаталари, асарлари учрайди. Романнинг боблари сирли кутубхонанинг катологига ўхшайди. Баъзилар сезмаслиги мумкин. Романда ҳаммаси бўлиб 38 та боб, шундан иккита оригинали(“Оловрангли голубика”, “Колофон”)дан ташқари барчасининг устида озгина бош қотирилса турли йиллларда, турли мамлакатларда барокко даврида яратилган адабий, илмий асарлар номлари эканлиги маълум бўлади. У ўзининг тўртинчи «Баудолино»(2000)романида Кретьен де Труа, Вольфрам фон Эшенбах адабий мероси ва “Тристан ва Изольда тўғрисида” романидан фойдаланган ҳамда Дедалус тахаллуси остида “Il Verri” журналида эълон қилади. Нима учун айнан Дедалус номи танланган? Бу ҳақда баъзи таҳминларни айтиш мумкин холос. Ж.Жойснинг “Стивен-қаҳрамон” асарида Стивен Дедалус номли тўқима образ бор. Жойснинг кейинги асарларида ҳам

у қатнашади. Дедалус ёки Дедал – нафақат беқиёс талантга эга рассом, балки Минос қироли учун қурилган машҳур лабиринтнинг яратувчиси ҳамдир. Стивен Дедалуснинг «сукут, қувғин, маҳорат» сўзи Жойс учун ҳам, Эко учун ҳам шиорга айланган. Шунингдек, Умберто Эко чиқиш қийин бўлган машҳур адабий лабиринт, ўрмоннинг яратувчисидир. Умберто Эконинг китоблари заҳарга тўйинган, унинг содиқ ўқувчилари албатта сўқир бўлиши тайин, деб бекорга айтишмайди. Дедалус, худди Умберто Эконинг ўзи каби бизни Жойсга томон етаклайди. Гўё барча йўллар афсонавий ёзувчи томон етаклайдигандек. Аслида ҳам шундай. Умберто Эко “Атиргул исми” ҳошиясидаги белгилар мақоласида постмодернизм ҳақида шундай ёзади: “…Жойсда “Портрет...” – модернизм ҳаракати ҳақидаги ҳикоя. “Дублинликлар”, гарчи анча олдин ёзилган бўлса- да, “Портрет”, “Улисс”га нисбатан модернроқ ва ниҳоят "Финнеганни ушлаш" - постмодернизм. Унда посмодернистик баён очилади. Бу ерда матнни тушуниш, айтилганларни инкор қилиш эмас, балки уларни кулгили тарзда қайта изоҳлаш керак”. Постмодернизм Эконинг адабиётчи сифатида шаклланишида сўзсиз таъсир кўрсатган. Ёзувчи, постмодернизм – бу модернизмга жавоб: ўтмиш йўқотиб бўлмайди, уни йўқотиш соқовликка олиб келади. Демак, уни истеҳзо билан, соддалик қилмасдан қайта кўриб чиқиш, изоҳлаш лозим, - деб ёзади. Бу билан Эко Хаос ва Космоснинг мавжуд тенглиги, нотинчлик, плюрализм етакчилик қиладиган деконструкциянинг семиотек вариантини яратди. Унинг Дедалуси қандай одам эканлигини билиб бўлмайди. Кимлар учун у намуна, кимлар учун у йўлбошчи. Аммо ҳеч қачон унинг фикрини ўқиб бўлмайди. Ўзи ёзганидек, “У гўё “Мен”дек. Мен “Мен”га интиламан”. Умберто Эко бугунги жаҳон адабиётида ўзига хос йўлда ижод қилмоқда. У ўқувчини ўйлашга, ўзлигини англашга мажбур қилади.

Адабиётлар : 1. Алимасов В. Борхес парадокслари // Тафаккур , 2004, №- 1, 36-41-бетлар. 2. Затонский Д. Постмодернизм : Гипотезы и возникновения. Иностранная литература. - М., 1996, № 2 3. Михальская Н.П., Пронин В.А., Редина О.И., Кузнецова А.И., Мончаковская О.С. Зарубежная литература XX века. М:- «Дрофа». 2007. 4. Постмодернизм энциклопедия. Составители А.А. Грицанов, М.А. Можейко Интерпрессервис. Книжный дом. Минск. 2001 5. Рубен Ишханян. Умберто Экон или Дедалус? Copyright: 2 0 09 6. Скороденко В. Достоинство человека и хаос жизни. Заметки о р о манах Айрис Мёрдок. М:. «Радуга». 1991 год. 7. Словарь иностранн ых слов. М. Русский язык. 1989 8. Субҳон Шермурод. Постмодернизм ҳақиқати // Гулистон , 2008 , 5-сон 9. Субҳон Шермурод “Постмодернизм: истилоҳлар”. “ЎзАС” газетаси 2009 йил 30 январь. 5-сон, 4 саҳифа. 10. Шарафиддинова М. ХХ аср адабиётида абсурд ҳаёт руҳи//Жаҳон адабиёти, 1999, январь, б-194-199. 11. Холбеков М. Сўлган атиргулнинг номи . « ЎзАС” 2008 й. 16-январь. 12. Этическая м ысль. Научно-публицистические чтения. М.- Издательство политической литературы. 1990.

Похожие

Насрдаги эклектик жараён

Ферит Ўрхон Памуқ

Сўнг Сўз

Милорад Павич

Габриель Гарсиа Маркес