Насрдаги эклектик жараён - Литература - Рефераты

Насрдаги эклектик жараён

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

47 KB

Насрдаги эклектик жараён Адабий жараён доимий равишда ўзгариб, янгиланиб борувчи мураккаб воқелик ҳисобланади. Уни бир қарашда кўриб, англаб олиш қийин. Бунинг учун тадқиқотчидан бир умр меҳнат, кузатувчанлик, изланиш талаб этилади. Агар ўтган асрнинг бошларида жаҳон адабиётида модернизм ва унинг абсурд, экзистенциализм, футуризм, авангардизм, символизм, акмеизм, имажизм каби турли кўринишлари юз кўрсатган бўлса, XX асрнинг ўттизинчи йилларидан бошлаб, ўзбек адабиётида реализм ижодий оқимининг “социалистик реализм” номли сохта кўриниши тан олинди. Аср ўрталарига келиб жаҳон адабиётида, хусусан, инглиз, япон, француз, итальян ва қисман рус адабиётида модернизмнинг анъанавийликни инкор қилувчи, атеистик, инсоннинг тушкун кайфиятини ифодаловчи, қаҳрамонининг умиди сўнган асарлари ўрнига жамиятга нисбатан ироник кайфиятдаги, фалсафа дафтаридаги қайдларга ўхшаш, лирик қаҳрамони ўз тақдирини таҳлилга тортадиган янгича асарлар пайдо бўлди. Бу жараён ўша пайтдаёқ модернизмнинг ўрнига келган янги оқим эканлиги тан олинди ва унга постмодернизм деб ном беришди. “Постмодернизм” атама сифатида фалсафа, санъат, адабиёт ва маданият структурасидаги ўзгаришларнинг умумий номидир. У “пост”- кейин”, “модернизм”-янги, замонавий; яъни замонавийликдан кейин деган луғавий маънога эга. Шунинг ўзи ҳам постмодернизмдаги янгиликларни хушламаслик, модернизмга хос хусусиятларнинг аксариятини тан олмаслик, шу билан бирга модернизмнинг ютуқларини ҳам ўзида акс эттириш хусусиятини очиб беради. Чунки, у модернизмдан кейин келган ижодий оқим сифатида ўзидан олдинги оқимнинг ютуқларини давом эттиради. Постмодернистик дунёқарашда инсон имкониятларининг чексизлиги, идрок ғалабаси, миллий уйғониш, маърифатпарварлик идеали ҳамда қадриятларига нисбатан ишончсизлик, кўнгил қолиш ҳолати билан боғлиқ тушунчалар ва интеллектуал ўйинлар етакчилик қилади. Постмодернизмнинг

турли миллий вариантларида чарчаган, маданиятга нисбатан ички бурилиш, тўнтариш ясовчи, ахлоқий ва эстетик ўзгаришлар, эсхатологик кайфиятнинг юзага келиши, бадиий тил унсурларини фаннинг бошқа тармоқларидаги шакллар билан қўшилиб кетиш ҳоллари учраши мумкин. Унда жаҳон санъати ва маданияти тажрибаларини ироник тарзда қайд этишга интилиш кучли. Постмодернизм мустақил адабий оқим сифатида XX асрнинг 60- йилларида АҚШда, маданий инқироз даврида шаклланган. Бу йўналиш назариётчилари деганда америка адабиётининг “Қора юмор” мактаби асосчилари Т. Пинчон, Ж. Барт, Ж. Хоукс, Ж. П. Донвливи, Д. Бартелми, К. Никербокер кабилар дастлаб тилга олинади. “Қора юмор”чилар дастлаб, ҳаётни кўриш ва акс эттириши билан абсурд адабиётчиларига яқин эдилар. Бироқ модернизм антигуманистик томонга ўтиб, инсон турмуш тарзи ва образини бузиб тасвирлай бошлагач, “Қора юморчилар” дунёни хаос сифатида тасвирлай бошлашди. Лекин уларда авангардизмнинг антигуманизми ва абсурд ғоялари йўқ эди. Бунинг ўрнига уларда ҳаётий ҳодисаларга нисбатан истеҳзо кучли эди. Шу хусусият уларнинг асарлари тилида, баёнчилигида барча миф ва афсоналарга нисбатан пародия; очиқ гротеск орқали қўрқинчли ва кишининг ғашига тегувчи, одамни ўзидан узоқлаштирувчи воқеалар устидан кулиш; америка фольклори ва М.Твеннинг илк ижодида учрайдиган достончилик анъанаси; иллюзиянинг кўплиги; персонажларнинг шартлилиги, сохталиги; сўз ўйинлари каби хусусиятларни шакллантирди. “Қора юмор”чилар модернизмга хос баъзи евроцентризм, антигуманизм, анъаналарни рад этиш, муҳими мазмун каби унсурларни инкор қилиб, устидан кулиши натижасида асарларидаги нигилизм, мантиқсизликни, абсурдни ҳам олиб ташлашди. Уларнинг ўрнига реализмга қисман қайтиш, евроцентризмдан қочиш, қаҳрамон ички дунёсидаги эрксизлик, шахснинг америка ҳаётдаги яшаш нормалари ва қадриятларини оғир ҳис этиши, ўз-ўзи билан яккаланиб қолиш, воқеликни янгича изоҳлаш каби хусусиятлар келди. Ички дунё билан бутун дунёни

қарма-қарши қўйиш, инсон ички дунёсини ифодалаш учун янги бадиий топилмалар излаш “Қора юмор”чиларга хос эди. Шунингдек, модернизм учун бадиий асарнинг ўзи муҳим ҳисобланса, постмодернчилар учун ижодий жараённинг ўзигина асосий мақсад ҳисобланган. “Ҳақиқий ёзувчи айтадиган ҳеч нарса йўқ, унда фақат қандай айтиш услуби бор холос”, дейди постмодернизм назариётчиларидан бири Роб-Грийе 1 . Постмодернистик адабиёт ватани сифатида тадқиқотчилар АҚШни тан олишади. Айнан шу ердан постмодернизм Лотин Америкаси ва Европага, сўнгра бутун дунёга тарқалди. Постмодернизм назарияси АҚШдаги фалсафий-интелектуалликка, фрейдизмга ишончсизлик ва бошқа психолог олимлар ишига, адабий концепцияларга қизиқиш кучайган даврда шаклланди. Унинг асосий назариётчилардан бири, келиб чиқиши француз бўлган, кейинчалик АҚШга кўчиб ўтган, структуарилизмни яхши билган олим Жак Дерридадир. У Америка адабиётидаги янги бадиий тафаккурни англашга яқиндан ёрдам берди. 1975 йилда Розалинда Краусс муҳаррирлигида “Октобер” номли адабий журнал чоп этила бошланди. Айнан шу журнал янги француз фалсафаси, маданиятшунослиги, психоанализи, адабиётшунослиги ва АҚШнинг интеллектуал кучларини бирлаштириб постмодернизм феноменининг шаклланиши ва дунёга тарқалишига катта ҳисса қўшди. Постмодернизм системали назария кўринишини америкалик олим И хаб и Ҳасаннинг илмий ишларида олди. Ихаби Хасан модернизм ва постмодернизмнинг ўзаро фарқларини классификация қилган биринчи олим ҳисобланади. Кейинчалик постмодернизмнинг назарий доираси кенгайиб, унга Жорж Батай, Ролан Барт, Мартин Хайдеггер, Мишель Фуко, Умберто Эко, Федрик Жеймисон, Феликс Гваттари, Делеза, Дмитрий Затонский, Вячеслав Курицин каби олимлар келиб қўшилдилар. Постмодернчилар орасида етакчи ижодкорлар сифатида Дон Делилло, Жулиан Барнс, Кобо Абэ, Айрис Мёрдок, Хорхе Лиус Борхес, Габриэль Гариса Маркес, Иосиф Бродский, Энтони Бержесс, Милорад Павич, Умберто

Эко, Ўрхон Памуқ кабиларни тан олинади. Улар айнан моддий янгиликка сиғинишдан тийилиш, юксак маданият билан омма маданиятини қўшиш, дин ва илмни биргаликда қабул қилиш ҳамда воқеликни тушуниш, моҳиятни англашда реализмнинг моддиюнча, модернизмнинг инкор, романтизмнинг идеалистик, классицизмнинr диний-ахлоқий ва мифологик қарашларининг ўрни бир хил эканлигига эътибор беришади. Бу тамойил остида дунёга баҳо бериш ёки тушуниш эмас, балки қандай бўлса шундай англаш керак деган назария ётади. Айнан шу назария постмодернист қаҳрамоннинг дунёдаги турли янги қарашлардан қай бирини танлаш керак деб иккиланиб тургани, назариялар қуршовида қийналиб яшагани ва алалоқибат, уларнинг барчасини борича қабул қилгани ҳамда постмодернизмнинг дунёга келиш сабабини очиб беради. Шу сабаб постмодернизмнинг ҳақиқий оламида лабиринт ва хира ёруғлик, аниқлик ва ноаниқлик, ҳаёт ва ўлим, маънисизлик ва маънилик каби қирралари етакчилик қилади. Мазкур тушунча инсоннинг борлиққа муносабатини ва унда инсонинг ўрнини қайта кўриб чиқишга бўлган уринишни ҳам ифодалайди. Шу ерда постмодернизмнинг яна бир етакчи хусусияти бутун борлиққа- инсоният, ҳайвонлар, ўсимликлар дунёсига баробар меҳр қўйиш ва уни асарларда тасвирлаш келиб чиқади. Постмодернизм нинг циталилик, деконструкция, структурал ўйин ёки жанрлар чатишуви, муаллиф ўлими каби белгилари бор. Бу хусусиятлар асарни таҳлил қилишда ўқувчининг диди, билими, савиясига ҳам алоҳида эътибор беришни талаб қилади. Шу ўринда фикр исботи учун Борхеснинг “матндаги мен ёзувчининг мени эмас, у матнни ўқиган ва уни топган ўқувчининг менидир,” деган фикрини келтириш жойиздир. Рус олими В.Курицининг фикрича, постмодернизм модернизм каби одамларнинг жонига ҳам тегар 1 . Аммо нима бўлганда ҳам постмодернизм ҳақида якуний сўз айтилгани йўқ. У бадиий тафаккур(нафақат бадиий тафаккур, балки ижтимоий онгнинг кўриниши)нинг янги босқичи сифатида яшашда давом этмоқда.

Қуйида жаҳон адабиётида ўзининг муносиб ўрнига эга бўлган бир гуруҳ постмодернчи адибларнинг ҳаёти ва ижоди ҳақидаги маълумотлар тавсия этилади. Қўлланмада адиблар туғилган йилларига қараб жойлаштирилди. Имкон қадар уларнинг ўзига хос адабий портретини яратишга ҳаракат қилинди. Китоб ўзбек китобхонини жаҳон адабиётидаги адибларнинг ҳаёти ва ижоди билан таништиришдан ташқари, ўзбек адабиёти жаҳон адабиётининг таркиби қисми сифатида ривожланаётганини ҳам кўрсатади. Қўлланма сўнггида баъзи сўз ва атамаларга изоҳ берилди. Фойдаланилган манбалар тартиб билан кўрсатилди. Қўлланмани яратишда шу пайтгача амалда қўлланилган тажрибаларга таянилди. Ундан филология факультетининг барча йўналишдаги талабалар, профессор-ўқитувчилар, бадиий адабиёт ихлосмандлари фойдаланишлари мумкин. Китоб бу борадги илк уринишлардан бўлгани учун жуз-ий хато ва камчиликлардан холи эмас. Шунинг учун борадаги фикр ва мулоҳазаларни билдирган ўқувчиларни миннатдорчилик билан эшитишга тайёрмиз.

Адабиётлар : 1. Алимасов В. Борхес парадокслари // Тафаккур , 2004, №- 1, 36-41-бетлар. 2. Затонский Д. Постмодернизм : Гипотезы и возникновения. Иностранная литература. - М., 1996, № 2 3. Михальская Н.П., Пронин В.А., Редина О.И., Кузнецова А.И., Мончаковская О.С. Зарубежная литература XX века. М:- «Дрофа». 2007. 4. Постмодернизм энциклопедия. Составители А.А. Грицанов, М.А. Можейко Интерпрессервис. Книжный дом. Минск. 2001 5. Рубен Ишханян. Умберто Экон или Дедалус? Copyright: 2 0 09 6. Скороденко В. Достоинство человека и хаос жизни. Заметки о р о манах Айрис Мёрдок. М:. «Радуга». 1991 год. 7. Словарь иностранн ых слов. М. Русский язык. 1989 8. Субҳон Шермурод. Постмодернизм ҳақиқати // Гулистон , 2008 , 5-сон 9. Субҳон Шермурод “Постмодернизм: истилоҳлар”. “ЎзАС” газетаси 2009 йил 30 январь. 5-сон, 4 саҳифа. 10. Шарафиддинова М. ХХ аср адабиётида абсурд ҳаёт руҳи//Жаҳон адабиёти, 1999, январь, б-194-199. 11. Холбеков М. Сўлган атиргулнинг номи . « ЎзАС” 2008 й. 16-январь. 12. Этическая м ысль. Научно-публицистические чтения. М.- Издательство политической литературы. 1990.

Похожие

Адабий жараён

Ҳозирги ижодий жараён (Хозирги ижодий жараён)

Миф ва ижодий жараён

Қадимий Ҳиндистон субконтинентидаги адабий-тарихий жараён

Ҳозирги адабий жараён фаннинг ўзига хос хусусиятлари