Қадимий Ҳиндистон субконтинентидаги адабий-тарихий жараён - Литература - Рефераты

Қадимий Ҳиндистон субконтинентидаги адабий-тарихий жараён

Загружено в:

10.09.2022

Скачано:

0

Размер:

101.5 KB

Қадимий Ҳиндистон с убконтинентидаги а дабий- т арихий ж араён Reja: 1. Hindiston - dunyoning eng qadimiy sivilizatsiya markazlaridan biri . 2. Hindistonning o`ziga xos xususiyatlari 3. H ind adabiyoti jahon adabiyoti tizimdagi eng qadimiy va boy adabiyotlardan biridir .

Ҳиндистон дунёнинг энг қадимий цивилизация марказларидан биридир. Чунки коинотнинг биринчи одами саналмиш Одам Ато айнан шу мамлакатнинг ҳудудларига, Ҳиндистон жанубида жойлашган Цейлон, яъни Шри Ланка оролларига тушган деган тахминлар мавжуд. Одам Ато Шри Ланка оролларига тушган бўлса у ердан қуруқлик томон йўл эса фақат Ҳиндистон орқалидир. Демак, ер юзидаги инсоният ҳаёти шу ердан бошланган деган тахмин асосли дейиш мумкин. Ҳиндистоннинг қадимийлигини унинг ёзма ёдгорликлари ҳам исботлайди. Масалан, ведалар нафақат Ҳиндистонда балки жаҳон ёзма ёдгорликлари тарихида ҳам энг қадимийси ҳисобланиб, уларнинг ёзма адабиётга кириб келиш даври эрамиздан олдинги биринчи минг йилликларга бориб тақалади. Уларнинг яратилиш тарихи эса тахминан 4-минг йилликларга тўғри келади деган фикрни билдирадилар ҳинд тадқиқотчилари. Ҳиндистон азалдан жаҳон халқларини ўзининг қадимий маданияти, бой фалсафий мероси, гўзал табиати ва битмас туганмас табиий бойликлари билан қизиқтириб келган. Бу борада қадимда турли мамлакат сайёҳларининг Ҳиндистонни ўрганиш мақсадида у ерга қилган сафарлари ва сафар таассуротлари асосида яратиб қолдирган эсдаликлари яққол мисол бўла олади. Улардан, айниқса, грециялик Мегасфен, хитойлик сайёҳ Сюань Цзинь, Ўрта Осиёлик Абу Райхон Беруний ҳамда Россиялик Афанасий Никитин ва улар яратган «Ҳиндистон» номли қомусий асарлар ҳанузгача барча халқлар учун Ҳиндистон ва ҳинд халқи ҳақида тўлиқ маълумот берувчи энг қимматли ва бой асарлар сифатида хизмат қилиб келмоқда. Ҳиндистоннинг географик жиҳатдан жойлашиши ҳам мамлакат учун ҳар соҳада анча қулайликлар яратади. Ҳиндистонни уч томондан икки океан  шарқда Ҳинд ва ғарбда Тинч океани сувлари билан, шимолда эса қуру ќ лик билан ўралганганлиги мамлакат учун ҳам иқтисодий ҳам, сиёсий жиҳатдан кўп қулайликлар яратади. Сув йўллари Ҳиндистон учун бир томондан бошқа мамлакатлар билан савдо, маданий ва иқтисодий алоқалар ўрнатиш учун имконият яратса, иккинчи томондан мамлакат халқининг и ќ тисодий

таъминоти учун катта манбаъдир. Сув йўллари сиёсий ва ҳарбий-стратегик мақсадларда ҳам Ҳиндистон учун жуда катта қулайликлар туғдиради. Бу икки океан Ҳиндистон субконтинентининг табиати ва иқлимига ҳам катта таъсир кўрсатиб, унинг табиатининг гўзал, ерининг сермахсул бўлишини таъминлади. Шимолда Ҳиндистон нинг қуруқлик билан ўралганлиги мамлакатнинг Осиё ва Европа мамлакатлари билан алоқа ўрнатиши учун зарур бўлган имкониятларни яратади. Ҳиндистоннинг ўзига хос хусусиятларидан яна бири унинг кўптилли (bahudharmii) ва кўпдинли (bahubhashi) мамлакат эканлигидир. Ҳиндистон энг катта ҳудудга эга бўлган мамлакатлардан бири бўлиб, унда кўпгина миллат ва элатлар истиқомат қилади. Бугунги кунда тадқиқотчи ларнинг фикрича Ҳиндистонда яшовчи барча миллатлар ва элатларнинг тили тахминан 800 атрофида эканлиги статистик маълумотларда берилган. Бу йирик географик ҳудудда истиқомат қилувчи халқларни ҳиндлар деб аталгани билан аслида ерлик халқ турли миллатларга мансубдир. Бу миллатларнинг ҳар бири ўзига хос милий хусусият ва анъаналар асосида шаклланган. Шу боис Ҳиндистон субконтинентида ўзининг миллий тили, тарихи, маданияти, урф-одатлари ва адабиётига эга бўлган бир қанча миллатлар ва улар яшайдиган ҳудудлар, яъни штатлар мавжуд. Жумладан, Панжоб штатида панжоб миллати ва тилига мансуб бўлган халқ, Кашмирда кашмири тили ва шу миллатга мансуб халқ яшайди, шу тарзда Ражастхон, Гужарот, Орисса ва бошқа бир қанча штатларнинг ва шу штатларда яшайдиган миллат вакиллари ва уларнинг тилларини эслаб ўтиш мумкин. Ҳиндистондаги барча тиллар жаҳон тиллар гуруҳининг асосан икки гуруҳига мансубдир, яъни шимолий ва марказий қимлардаги штатлар тили, яъни ҳинди, урду, панжоби, гужароти, ражастхани, кашмири ва бошқалар ҳинд- орий (ariyan) тиллар гуруҳига, жанубий ҳудудларда жойлашган штатлар тили, жумладан, маратхи, тамили, телугу, каннар, ориси, малаялам ва бошқа бир қанча тиллар дравид (dravid) тиллар гуруҳига мансубдир. Лекин шунга қарамасдан Ҳиндистон субконтинентини ўрганиш асосида бу барча

миллатлар ва элатлар яхлит бир ҳудудда, ягона мафкуравий илдизга асосланган ҳолда шаклланган ли гини адабий ва тарихий манбаъларда кузатиш мумкин. Ҳар бир миллат адабиёти ўзининг ривожланиш тарихи ва миллий меросига эга бўлгани билан уларнинг илдизи бир илдиз асосида, яъни санскрит тилидаги адабий мерос асосида шаклланган. Кўпмиллатлилик ҳинд адабиётининг беқиёс бойлигини таъминласа, санкрит адабиётга таяниш уларнинг ўзаро ўхшашлигини таъминлайди. Бугунги кундаги давлат тили бўлмиш ҳиндий тили ўзининг шаклланиш жараёнида кўпгина бошқа тиллар асосида шаклланган. Унинг дастлабки босқичи, яъни мелоддан аввалги ва мелоднинг биринчи минг йиллиги санскрит тили билан боғлиқ. Эрамизнинг биринчи минг йиллигига келиб санскрит тилининг адабий тил сифатида доираси торайиб, маҳаллий хал ќ тилларининг шаклланиш жараёни бошланади. Халқ тилларини ўша даврда «пракрит» лар, яъни «табиий» тиллар деб аташган. Бу тиллар ривожланиб секин-аста улардан мустақил миллий тиллар пайдо бўлган. Пракритлардан бири апабҳаранша шаурасени (VII-VIII асрлар) кейинчалик браж тили сифатида шаклланди (ХII-XVI асрлар), ундан эса кҳари боли (XVII-XVIII асрлар), кҳари болидан бугунги ҳиндий тили келиб чи ќќ ан. Демак, ҳиндий тили ҳали ёш, яъни эрамизнинг ХVIII асрида шаклланган бўлса-да, унинг илдизи жуда қадимийдир, яъни санскрит тили даври билан боғлиқдир. Статистик маълумотларга қараганда ҳиндий тилида сўзлашувчиларнинг сони жаҳонда хитой, инглиз ва рус тилидан кейинги тўртинчи ўринни эгаллайди. Ҳиндистонда бу тилда сўзлашувчиларнинг сони 170 млн. дан ортади. 1950 йили Ҳиндистон мустақиллигидан кейин қабул қилинган янги Конституцияда ҳиндий тили давлат тили деб эълон қилинган, сўзлашув тили сифатида асосан Ҳиндистон ярим оролининг марказий ва шимолий қисмларида қўлланилади. Унинг энг катта марказлари Деҳли, Агра, Жайпур, Илоҳобод, Банорас, Калькутта, Лакхнау ва шу шаҳарлар атрофидаги ҳудудлардир. Бу ҳудудларда ҳиндий тилининг диалектлари ҳам мавжуд. Ҳиндий тили диалектлари асосан икки гуруҳга ажратилади:

1) Ғ арбий диалектлар , уларга: кҳари боли, бангару, браж, каннаужи, бундели (khari boli, bangaru, braj, kannauj, bundeli) тиллари киради. 2) Шарқий диалектлар , уларга: авадхи, багхели ва чхаттисгархи (avadhi, bagheli, chatitsgarhi) диалектлари киради. Ғарбий диалектлар аввалига шаурасени пракрит ва ундан кейинги даврда эса апабҳаранша шаурасени асосида ривожланган бўлса, шарқий диалектлар ардҳама гадха пракрит ва унинг кейинги ривожланиш даври бўлмиш апабҳаранша ардҳамагадха тиллари асосида шаклланган. Ҳиндий тили тарқалган ҳудуд жуда катта бўлиб, унга Ражастхон штатининг ғарбий чегараларидан тортиб Панжоб ва Биҳар штатлари ҳудуди ҳамда шимолда Ҳимолай тоғ этакларидан то Уттар Прадеш марказлари гача бўлган ҳудуд киради. Айнан мана шу ҳудуд қадимда « Мадҳьядеша », яъни «Марказий мамлакат» деб номланган ва у ҳамиша Ҳиндистоннинг иқтисодий, сиёсий ва маданий тараққиёти маркази бўлиб келган. Ҳиндистон шимолидаги Ганга ва Жамуна дарёлари ҳинд халқи ҳаётида диний, иқтисодий, сиёсий ва маданий жиҳатдан катта аҳамият касб этиб келган. Диний жиҳатдан бу икки дарё ҳам муқаддас дарё саналиб, Ганг дарёси «Рамаяна» эпосидаги Рам маъбуди билан, Жамуна дарёси «Махабҳарата» эпосидаги Кришна маъбуди билан боғлиқ бўлганлиги сабаб улар муқаддас саналади ва ҳинд халқининг диний дунёқарашдаги қисми уларга ҳанузгача сиғиниб келади. И ќ тисодий жиҳатдан ҳам бу дарёлар ҳинд халқи ҳаётида деҳқончилик ва балиқчиликда, сиёсий жиҳатдан турли шоҳликларнинг ҳудудларини белгилаш да, жангларда эса сипохийлар ва ҳарбийларни сув билан таъминлашда, деҳқонлар учун эса ерларни серҳосил қилиш йўлида катта аҳамият касб этиб келган. Жанубий штатларга келадиган бўлсак, бу штатларда бугунги кунда ҳар бир штат ўзининг миллий тилини давлат тили деб эълон қилган, ҳиндий тили эса улар учун ўзаро муомала тили вазифасини бажаради. Ҳиндистон кўпдинли (bahubhashi) мамлакатдир. Бунинг уч асосий сабабини кўрсатиш мумкин:

Биринчидан , ҳинд халқининг диний-фалсафий қараш лари, маълумки, кўпхудоликка асосланган, яъни ҳиндулар тили билан айтганда ҳар бир маъбуд Яратганнинг хилма-хил қиёфадаги тажассуми деб тан олинади. Бу инсоннинг табиат олдидаги ожизлиги билан изоҳланиб, табиий ҳодисалар  қуёш, шамол, ой, ёмғир, момақалдироқ, сув, тоғ ва ўрмонлар Яратганнинг қудрати сифатида тан олиниб уларга сажда қилинган. Иккинчидан , олам мавжудлигининг уч асосий жараёни − яралиш, сақланиш ва нобуд бўлиш жараёнларини ҳиндлар уч маъбуд номи билан атаганлар, яъни Брахма-яратувчи, Вишну-сақловчи ва Шива-нобуд этувчи, тугатувчи. Мана шу уч жараён узлуксиз бўлиб, борлиқ мана шу қонун асосида мавжуд деб ҳисоблайдилар. Бу ҳинд халқининг ведалардан кейинги давр диний-фалсафий қарашларидан биридир. Кейинчалик мана шу қарашлар асосида турли диний йўналишлар шаклланган, яъни Брахма ғояси асосида брахманизм , Вишну ғоясига асосланган вишнуизм ва Шива ғояси билан боғли ќ шиваизм диний оқимлари шаклланган. Бугунги ҳиндуизм эса мана шу уч диний оқим қарашлари мажмуасидан ташкил топади. Ҳиндуизм атамаси ўрта асрларда шаклланган тушунча. Унинг шаклланиши мусулмонларнинг кириб келиши ва ислом динининг тарқалиши билан боғлиқ. Халқ орасида мусулмонлар кўпайиб боргани сари улар маҳаллий халқни ўзларидан ажратиш мақсадида уларни ҳиндулар деб номлай бошлаганлар. Натижада «ҳинду дҳарам» , яъни «ҳиндулар дини» деган атама пайдо бўлди. Шунга кўра ўрта асрларгача бўлган манбаъларда «ҳинду дҳарам» деган атама учрамайди. Учинчидан , бугунги кунда жаҳонда агар олтита асосий дин (ислом, христиан, ҳиндуизм, буддизм, сикхизм ва джайнизм) мавжуд бўлса, уларнинг барчаси Ҳиндис тонда фаолият кўрсатади. Бу динларнинг тўрттаси  ҳиндуизм, буддизм, сикхизм ва джайнизм Ҳиндистоннинг ўзида шаклланган бўлиб, улардан айримлари, жумладан буддизм, бошқа мамлакатларга ҳам кириб бориб, у ерда етакчи дин сифатида фаолият кўрсатиб келмоқда. Ислом ва христиан динлари турли халқларнинг Ҳиндистонга босқинчилиги асосида

кириб келган. Яъни ислом дини Ҳиндистонинг мусулмонлар томонидан забт этилиши билан боғлиқ бўлса, христиан дини португалларнинг Ҳиндистонга бостириб кириши натижасидир. Булардан ташқари, ўрта асрларда шаклланган сидх ва натх секталари, бхакти ва суфизм каби диний- ислоҳот чилик ҳаракатлари Ҳиндистоннинг кўпдинли мамлакат бўлишига олиб келган омиллардандир . Ҳиндистонга хос хусусият лардан яна бири жамият нинг варналар га , яъни касталарга бўлинишидир. Ҳинд диний  фалсафий қарашларига кўра қадимдан жамият тўрт асосий гуруҳга, яъни касталарга бўлинган. Улар: брахманлар (brahman)  зиёлилар, кшатрийлар (kshatri)  ҳарбийлар, вайшьялар (vayshya) − ўрта ҳоллар, яъни ҳунармандлар, ўқитувчилар, врачлар ва бошқа турли касб эгалари, шудралар (shudra) − энг паст табақа вакиллари (этикдўзлар, фаррошлар, идиш-товоқ ювувчилар, кир ювувчилар ва бошқалар). Жамиятнинг касталарга бўлиниши ҳинд жамиятида жуда кўп социал муаммоларни келтириб чиқарган. Асрлар давомида ҳинд халқи мана шу кастачилик тизимининг қурбони бўлиб келган ва бу муаммо кўп жиҳатдан мамлакатнинг ривожланишига тўсқинлик қилиб келган. Демак, ҳинд адабиёти жаҳон адабиёти тизимдаги энг қадимий ва бой адабиётлардан биридир. Унинг тарихи деярли 40 асрлик даврни ўз ичига олади. Бу катта тарихий даврда эса ҳар бир халқ адабиёти сингари ҳинд адабиёти ҳам турли ижтимоий-сиёсий ва улар билан боғлиқ адабий жараёнларни босиб ўтган. Маълумки, адабий жараёнлар, ўз даврининг мазмун моҳиятидан келиб чиққан ҳолда номланади. Ҳинд адабиётидаги адабий жараёнлари ўз даврининг ижтимий-сиёсий ва диний-фалсафий қарашла ри ни, уларнинг мазмун-моҳиятини ўзида акс эттирган ҳолда қуйидагича номланади:  Ведалар даври  Эпослар даври  Веданта я ратилиш даври  Э ртак ва масал лар даври

 Буддизм адабиёти даври  Ҳинд драматургиясининг шаклланиши  Роман ва сатиранинг шаклланиши  Форсийзабон адабиёт  Урду адабиётининг шаклланиши  Ҳинд суфий адабиёти  Бхакти адабиёти  Рити даври адабиёти. Ҳинд адабиётининг ривожланиш тарихини беш даврга ажратиш мумкин: 1. Қадимий давр  мелоддан аввалги IV минг йилликдан мелоднинг VIII асри гача. 2. Илк ўрта асрлар  VIII-XI V асрлар. 3. Кеч ўрта асрлар  XV-XУIII асрлар. 4. Янги давр  X V III аср охири ва ХХ аср биринчи ярми. 5. Энг янги давр  ХХ аср иккинчи ярмидан бугунги кунгача . Ҳар бир давр ўзининг турли муҳим хусусиятлари ва ўзига хос мероси билан ажралиб туради. Биринчи , яъни қадимий давр. Бу давр ведалар, икки эпос, ҳинд драматургияси, эртак ва масаллар, дастлабки романлар шаклланган адабий жараёнларни ўз ичига олади. Қадимий даврга кирган эпик давр халқ қаҳрамонликлари, уруш ва жанглар тасвиридан иборатлигини назарда тутган ҳолда ҳинд адабиётшунослари уни «Виргатха кал» , яъни «Қаҳрамонлик ҳикоялари даври» деб ҳам номлайдилар. Қадимий давр адабиётининг ўзига хослиги унинг санскрит тилида яратилганлигидир. Санскрит тилидаги адабий мерос, айниқса ведалар ва эпослар, кўп асрлар давомида халқ оғзаки ижодида яшаб асрлар ўтганидан кейин турли авлиё ва дарвешлар ҳамда олий табақа вакиллари бўлган брахманлар томонидан ёзма адабиётга олиб кирилган. Тарих бизга Ману, Яжнявалкья, Агатья, Чарака, Сушрути, Вьяса, Вальмики ва бошқа бир қанча

дарвеш, авлиё ва брахманларнинг номини етказганки, кўпгина адабий ёдгорликлар уларнинг номи билан боғлиқ. Бу даврда бадиий адабиётнинг энг асосий жанрлари  драма, роман, ртак ва масалларнинг шакллана бошла - ганлиги ҳинд адабиётининг назарий асосларининг ҳам қадимийлигини англатади. Иккинчи, яъни илк ўрта асрлар даври адабиётининг муҳим хусусияти шундан иборатки, бу даврда маҳаллий тилларда ёзма адабиёт шакллана бошлаган. Бу адабиётлар эса кейинчалик, ўз навбатида, турли миллий адабиётларга асос бўлган. Илк ўрта аср даврида санскрит тили адабий тил сифатида секин-аста ўз мавқеини йўқота борган ва «пракрит», «табиий» халқ тиллари адабиёт шакллана бошлаган. Шу сабаб иккинчи давр адабиёти қисман тарқоқлик, қисман янги жанрларнинг бунёдга кела бориши, қисман эса қадимий давр адабий меросининг маҳаллий халқ тилларига таржима қилиниши билан боғлиқ жараёнлар билан характерланади. Учинчи – кеч ўрта асрлар даври адабиёти ҳинд адабиётининг энг равнақ топган даврларидан биридир. Бу давр ҳинд адабиётида жуда кўп янги ғоялар, жанрлар ва йўналишлар, жаҳонга номи таралган шоирлар ва ёзувчилар, уларнинг шоҳ асарлари билан бойиган даврдир. Кеч ўрта аср одатда « бхакти кал » , яъни «бхакти даври» деб номланиб, бу давр адабий мероси эса «бхакти адабиёти» деб номланади. Бхакти адабиёти билан бир қаторда «ҳинд суфий адабиёти» нинг шаклланиши ҳам айнан шу даврга тўғри келади. Ҳиндистонга ислом динининг кириб келиши билан боғлиқ бўлган суфий адабиёт ҳинд анъаналарини ўзида мужассамлаштирган ҳолда ўзига хос бир адабиёт сифатида шаклланган ва ўзидан жуда катта адабий мерос қолдирган. Тўртинчи  янги давр ХVIII аср охиридан бошланиб мустақилликкача бўлган даврни ўз ичига олади. Ҳинд адабиётининг бу янги даври « Рити кал » , яъни «Р ити даври » деб аталади. «Рити» сўзи ҳинди тилида «анъана» деган маънони англатади. Бу даврда бхакти ғоялари асосида кучайган адабиётдаги диний-фалсафий ғоялар сусайиб инсон ўзининг кундалик муаммолари билан

адабиётда етакчи ўринни эгаллай бошлайди. Бунга, албатта, Ҳиндистоннинг инглизлар томонидан босиб олиниши натижасида ҳинд адабиётига ғарб ғояларининг кириб келиши катта таъсир кўрсатди. Бу давр адабиёти кўпроқ ҳаётий муаммолар ҳамда қадимий ҳинд анъаналарининг замонавийлашуви билан боғлиқ равишда ривожланиши билан характерланади. Бешинчи – энг янги давр ўзига мустақилликдан кейинги давр ва бугунги кун адабий жараёнларини ўз ичига олади. Унинг мазмунида ўтган тўрт даврда адабий меросларида акс этган барча ғоя, мазмун, шакл ва қаршаларнинг замонавий тусда мужассамлашганини кузатиш мумкин.

Адабиётлар рўйхати 1. Абрамович Г. Л. Введение в литературоведение. М., 1970 2. Адабий тур ва жанрлар. Т., 1992. 3. Анализ литературного произведения Л., 1976 4. Ашурбоева. Дж. Саадат Хасан Минто и его новелистика. Автореферат диссертации. Т.,1969 5. Баранников. А.П. Образы современной прозы Ҳиндустана 4., II А. 1930 6. Брагинский. И.С. Проблемы востоковедения. М., 1974 7. Бычихина. Л.В., Дубянский А.М.. Тамильская литература. М., 1987 8. Вопросы истории, экономики и культуры народов Средней Азии. 9. Взаимодействие культур Востока и Запада. М.,1987 10. Гамаюнов Л.С.. Индия. М., 1972 11. Гаврюшина Н., Паевская Е.. Очерк развития индийской литературы нового времени в книге «Новая история Индии». М., 1996.

Похожие

Адабий жараён

Ҳозирги адабий жараён фаннинг ўзига хос хусусиятлари

Ҳозирги ижодий жараён (Хозирги ижодий жараён)

Насрдаги эклектик жараён

Миф ва ижодий жараён