Болалар адабиёти фанининг назарий асослари - Литература - Рефераты

Болалар адабиёти фанининг назарий асослари

Загружено в:

03.10.2022

Скачано:

0

Размер:

208 KB

Болалар адабиёти фанининг назарий асослари Режа: 1. Кириш 2. Ўзбек болалар адабиёти истилоҳи ва унинг пайдо бўлиши. 3. Болалар адабиёти фанининг предмети ва вазифалари. 4. Болалар китобхонлиги тушунчаси ҳақида маълумот. 5. Болалар адабиётининг умумадабиётга алоқадорлиги. 6. Болалар адабиётининг ўзига хос хусусиятлари. 7. Болалар адабиётининг бошқа фанларбилан ҳамкорлиги ёхуд адреслилиги.

Таянч тушунчалар: истилоҳ, қўлланма, хрестоматия, омил, генезис, сўқма сўз, мунаққид, муқаллид, наср, носир, нашр, ношир, муҳаррир, мусаввир, матбуот, китобатчилик, характер, тур, жанр, динамизм, эмотсионаллик, лирик, комик, матбаа, реалистик, бадиа, эссе, физиологик, биологик, биографик, диалектизм, сужет, публитсистика, детектив, фантастик, дилогия, трилогия,тетралогия, памфлет, фелетон. Ўзбек болалар адабиётининг сўз санъати сифатидаги улуғвор вазифаси ва тарбиячилик воситаси истиқлол йилларида алоҳида эътиборга тушгани унинг бир асрлик тарихидаги қувончли ҳодиса . “Айниқса биз учун ғоят муҳим аҳамиятга эга бўлган болалар адабиётини ривожлантиришга алоҳида эътибор беришимиз, мустақил фикрлайдиган шахсларнинг шаклланиши, ҳар қандай китобхонлик, мутолаа маданияти болаликдан бошланишини доимо ёдда тутишимиз лозим”,– деб таъкидлаган эди И.А.Каримов. Чиндан ҳам бу жиддий вазифани бажаришда, аниқроғи, мустақил юртнинг ҳар томонлама етук, баркамол авлодини тарбиялашда асрлар оша халқ анъаналари, миллий қадриятлари, фольклор намуналари, асрлар билан бўй ўлчовчи миллий адабиётимиз ва жаҳон халқлари адабиётлари анъаналари заминида воқеликка айланган ўзбек болалар адабиётининг ўз ўрни бор. (Бу ўринда ЎзР Президенти Ш.М.Мирзиёвнинг 2017 йил 9 сентябрдаги “Мактабгача таълим тизимини тубдан такомиллаштириш чора-тадбирлари тўғрисида” ги ПҚ-3261-сонли қароридан фойдаланиш керак. Масалан: “миллий маданий-тарихий қадриятларни акс эттирувчи ва болаликдан китоб ўқишга қизиқишни уйғотувчи ўқув-методик, дидактик (шу жумладан, ўйинлар ва ўйинчоқлар) материаллар ва бадиий адабиётларни тайёрлаш ҳамда мактабгача таълим муассасалари фаолиятига жорий этиш”) Халқ сўзи. 2017, 11 сентябрь).

Мана саксон йилдирки, республикамиз педагогика институтлари, университетлари ва коллежларининг бошланғич таълим усулиёти, мактабгача таълим йўналишлари талабалари ўзбек болалар адабиёти тарихи фанини чуқур ўрганиб келмоқдалар. Ўзбек болалар адабиёти ҳақидаги фан яратилишида ХХ аср бошларидаги маърифатпарвар педагог ва адибларнинг матбуотдаги мақолалари, улар яратган илк дарслик ва хрестоматиялар асос бўлган эса-да, ўқув қўлланмаларни тузиш ҳаракати аср ўрталарига тўғри келди. Мустақил республикамиз келажаги болалар тарбияси ва таълимига кўп жиҳатдан боғлиқдир. Шунинг учун ҳам жамиятимизда ҳозирги кунда соғлом авлод учун курашиш ва унга ғамхўрлик қилиш алоҳида дастур тарзида кун тартибига қўйилган. Болаларнинг маънавий юксалишига катта таъсир кўрсатувчи болалар адабиёти масалалари шу дастурга тааллуқли долзарб масалалардан биридир. Истиқлолнинг дастлабки йилларидан эса ўзбек болалар адабиёти тарихи муаммолари теранроқ ўрганишга киришилди, унинг мавзу-мундарижаси, ғоявий-бадиий ифодасига оид янги талқинлар юзага кела бошлади. Бунда айниқса, О.Сафаров, С.Матчонов, Р.Баракаев, Қ.Қаҳрамонов, А.Расулов, З.Исомиддинов (?), Б.Ашуров каби олим ва тадқиқотчиларнинг кўпгина мақолалари, монография, рисола ҳамда ўқув-усулий қўлланмалари диққатга сазовор. Фаннинг мақсади. Бола тарбияси ва унинг камолоти муаммоси мустақил Ўзбекистон Республикаси учун энг долзарб масалалар қаторида туради. Баркамол авлод тарбияси ва унинг мукаммал таълим ва тарбия олиши масалалари давлат сиёсати даражасига кўтарилгани фикримизни бу жиҳатдан тўла далиллайди. Шунинг учун ҳам бола ва унинг тарбияси, шахс сифатида камол топиши учун асосий пойдевор ҳисобланувчи жараённи долзарб муаммо тариқасида ўрганувчи болалар адабиёти фани ва унинг илмий-тадқиқот соҳаси, бунда эришилган ютуқлар айнан мамлакатимизда кадрлар тайёрлашнинг миллий дастурини ҳамда “Таълим тўғрисидаги

қонуни”ни ижтимоий ҳаётга татбиқ этишда ўз ҳиссасини қўшмоғи лозим. Зеро, ўзбек болалар адабиётининг жаҳон адабиётида тутган ўрни, фолклор билан чамбарчас боғлиқлиги, тарбиявий моҳияти, дидактик хусусиятлари, болаларга бағишланган асарларнинг китобхонлар ёш хусусиятларига кўра таснифланиши, бадиий услубий изланишлар, тараққиёт тамойиллари, жанрлар ранг-баранглиги юзасидан тушунча бериш талабалар ўрганадиган мазкур фан мақсади ва вазифаси ҳисобланади. ЎзР Президенти Ш.М.Мирзиёвнинг 2017 йил 13 сентябрдаги “Китоб маҳсулотларини нашр этиш ва тарқатиш тизимини ривожлантириш, китоб мутолааси ва китобхонлик маданиятини ошириш ҳамда тарғиб қилиш бўйича комплкс чора-тадбирлар дастури тўғрисида” ги ПҚ- 3271сонли қароридан фойдаланиш керак Фаннинг вазифалари:  Бўлажак бошланғич синф ўқитувчиларини болалар адабиётининг назарий асослари билан таништириш;  Республикамизда баркамол авлодни тарбиялаб етказишнинг муаммоларини ҳал этишда кўмаклашиш;  “Кадрлар тайёрлаш Миллий дастури” ни амалга ошириш жараёнида ёш авлодни маънавий-ахлоқий жиҳатдан етук қилиб тарбийлашда жаҳон мезонлари даражасига олиб чиқиш масалаларига ижодий ёндошиш;  умуминсоний қадриятлар ва миллий маданиятнинг асосларини эътиборга олиб, таълим-тарбия мазмунини теранлаштириб бориш;  узлуксиз таълим тизимини янада ривожлантириш муаммоларига эътибор қаратиш;  бўлғуси таълим ижодкорларининг педагогик, маънавий ва ижодий тафаккурини шакллантириш негизини яратиш;  мустақил фикрлаш ҳамда ижодий таҳлил қилиш кўникмасини таркиб топтириш;  буюк алломалар ва адиблар, чунончи, Форобий, Фарғоний, Хоразмий, Беруний, Ибн Сино, Мирзо Улуғбек, Навоий, Бобур, Беҳбудий, Авлоний, Фитрат, Элбек каби мутафаккирларнинг таълим тарбияга ҳамда

бадиий ижодга доир илмий-педагогик қарашларини, умумбашарий қадриятлар ҳамда Қуръони Карим, Ҳадиси шарифда қайд этилган умуминсоний ва маънавий-ахлоқий тамойиллар асосида ўрганиш.  Таълим-тарбия назарияси ва тарихидаги тамойиллар, тадқиқот ва усулларни мактаб амалий ҳаёти билан боғлаб ўрганиш;  Ривожланган хорижий мамлакатлардаги таълим-тарбия, таълим тизимлари ҳамда таълимни бошқарув жараёнига доир энг илғор тажрибаларга эътибор қаратиш ва амалиётда қўллашни ташкил этиш. Болалар адабиёти истилоҳи ҳақида тушунча . Мустақил республикамиз келажаги болалар тарбияси ва таълимига кўп жиҳатдан боғлиқдир. Шунинг учун ҳам жамиятимизда ҳозирги кунда соғлом авлод учун курашиш ва унга ғамхўрлик қилиш алоҳида дастур тарзида кун тартибига қўйилган. Болаларнинг маънавий юксалишига катта таъсир кўрсатувчи болалар адабиёти масалалари шу дастурга тааллуқли долзарб масалалардан биридир. Халқ маънавиятининг сарчашмаси ҳисобланувчи фолклор асарлари бунинг ёрқин далилидир. Тарихнинг энг қадимги даврлариданоқ инсон нафақат ўзининг тирикчилиги учун кураша бошлаган, балки у ўз авлоди бардавомлиги ҳақида қайғурган. Инсониятни ўраб турган дунё ва у ҳақдаги тасаввури, йиғилган билимлари, ҳаётий тажрибаси, ҳамда бу борадаги доно фикрлари, хулосалари болаларга турли панд-насиҳатлар шаклида, тушунарли воситаларда англатилган. Бу жиҳат барча халқлар оғзаки адабиётининг муштарак хусусиятлари ҳисобланади. Фольклор ҳар бир халқнинг миллий-адабий ижодини бошлаб бериши ҳам шундан. Бу хусусият болалар адабиёти инкишофида ҳам муҳим рол ўйнайди. Қачонлардир Оврупода ака-ука Гриммлар, Х.К.Андерсен, Ш.Перро, Ж.Родари кабиларнинг эртак тўпламлари пайдо бўлган бўлса, вақти келиб, ўзбек болалар адабиётининг бошланмасида ҳам бу ҳодиса пойдевор бўла олди. Инсон руҳиятида ўз-ўзини англаш даври айнан болаликда кашф этилиши ҳам турли халқларда турли даврларда кечди. Негаки, болалик инсондаги бебаҳо ички олам сифатида, беғуборлигу ажойиботлари билан

катталарни ўзига ром этувчи давр экани, катталик даври эса, худди энг самимий ва болаларча беғуборлик тарк этилган жараён сифатида англай бошланиши учун жамият маънавий онгида янгиланиш жоиз эди. Бинобарин, Европа адиблари ХВИ-ХВИИ асрдаёқ нафақат болаликни кашф этди, балки уни энг соф мукаммаллик намунаси ва меҳр-шафқат тимсоли сифатида инсонга мерос қилиб қолдирди. Ҳар бир мамлакатда болалар тарбиясига оид, уларга бағишланган ёхуд махсус яратилган ижод намуналари у ҳақдаги истилоҳларни ҳам вужудга келтиради. Жумладан, ўзбек болалар адабиёти тарихида фольклордан ташқари, дидактик адабиёт, болалар китобхонлиги, маърифатпарварлик адабиёти, миллий уйғониш даври ўзбек адабиёти тушунчалари унинг шаклланишидаги асосий омиллар ҳисобланади. Ҳодисанинг майдонга келиши, унинг илмий истеъмолга олиб кирилиши, ниҳоят, мустақил фан сифатидаги такомили эса яхлит тизимни ташкил этади. Болалар ва ўсмирлар учун яратилган бадиий, илмий, илмий-оммабоп ва публицистик асарлар мажмуи том маънода болалар адабиётини ташкил этсада, асосан, соф бадиий асарлар бу тушунча моҳиятини англатиши таомилга кирган. Болалар ўқиши учун мўлжалланган асарлар барча халқлар тарихида қадимдан давом этиб келган. Жумладан, ўзбек болалар адабиёти Шарқ ёзма адабиётида “панднома”, “маъвизатнома”, “насиҳатнома”, “ахлоқ китоблари” сингари номлар билан тасниф қилинувчи асарлар заминида воқеликка айлангани, шунингдек, унинг шаклланиши маърифатпарварлик ва мактабмаориф тизими ислоҳотлари билан чамбарчас боғлиқлиги аён ҳақиқат. “Болалар адабиёти” тушунчаси, аввало, турли ёшдаги болалар ва ўсмирларга мўлжалланган сўз санъатидир. У воқеликни айнан ўн олти-ўн етти ёшгача бўлган болалар идроки, тасаввури, тафаккур образларида гавдалантирувчи бадиий асар намуналарини ўзида мужассамлаштиради. Шу жиҳатдан у умумбадиий адабиёт бағрида шаклланган. Айни пайтда, у қатор хусусиятларига кўра алоҳидалик касб этади. Болалар адабиёти аввало:

- сўз санъатига асослангани ва бадиий ижод маҳсули эканлиги жиҳатдан умумадабиётга ҳамоҳанг бўлса; - унда болалар таълим-тарбияси устуворлиги педагогика билан; - болалар ва ўсмирларнинг мураккаб руҳияти, қизиқишларини акс эттириши психология; - ёш хусусиятларини ифодалаши физиология билан; - она-табиат, атроф-олам ҳодисаларини кенг акс эттиришига кўра табиатшунослик фанлари; - кичкинтойлар тил хусусиятларини мужассамлаштириб тилшунослик фанлари ва дефектология; - халқона оҳанг ва жонли сўзлашув тилидан фойдаланиб, халқ оғзаки ижоди билан узвийликда намоён бўлади. Болаларбоп барча асарларда ёш авлоднинг дунёқараши, тафаккури, ўйкечинмалари, орзу-истаклари, воқеликка эстетик муносабати ўз ифодасини топади. Уларнинг аксарияти ёзувчилар (катталар) томонидан яратилса-да, воқелик болалар дунёқараши нуқтаи назаридан талқин ва тадқиқ этилади, болалар тилидан ҳикоя қилинади ва баҳоланади. Бинобарин, худди шу хусусиятларни ўзида намоён қила оладиган ўзбек болалар адабиёти ХХ асрнинг 20-30-йилларида тўлиқ шаклланиб, умумадабиётнинг алоҳида тармоғи сифатида махсус йўналиш касб этди. Бунда А.Авлоний, Ҳ.Ҳ.Ниёзий, Шокир Сулаймон, Ғайратий, Д.Оппоқова, Ғулом Зафарий, Элбек, Ҳамид Олимжон, Ғафур Ғулом, Илёс Муслим, Зафар Диёр, Султон Жўра, Қудрат Ҳикмат, Қуддус Муҳаммадий, Шукур Саъдулла, Ҳаким Назир, Пўлат Мўмин каби профессионал ёзувчи-шоирлар бу соҳани шакл ва мазмун, бадиийлик ва образлилик жиҳатдан оёққа қўйган бўлсалар, ўтган асрнинг иккинчи ярмидан болалар шеърияти , насри анча юксалди. Болалар драматургияси ва публицистикаси га асос солинди. Болалар киноси ва театри ривожланди. Шуни таъкидлаш жоизки, бу истилоҳ русча “детская литература” сўзининг айнан таржимаси тарзида эмас, балки ўзи воқеликка айланган, ўзбек болаларига мўлжалланиб яратила бошланган ихтисосланган

адабий ҳодисани ифодалаган ҳолда дунёга келди. Уларнинг тарихийтадрижий тамойиллари, илмий-назарий умумлашмаси эса “Болалар адабиёти” деб номланган мустақил фан тарихида ўз ифодасини топа борди. Болалар адабиётининг мақсади ва вазифалари . Болалар учун махсус бадиий адабиёт яратиш анъанаси жамият тараққиётининг муҳим маънавий эҳтиёжи тарзида реалликка айлангач, унинг мақсад ва вазифалари аниқлаша борди. Бадиий адабиёт инсон руҳиятини, ҳатто унинг шахсияти шаклланиши ва ривожидаги ўрнининг беқиёслиги, айниқса, болалар адабиётида ёрқин намоён бўлади. Бадиий асарнинг мўжизакор таъсир кучи ўсиб келаётган ёш қалбларда эзгулик, ватанпарварлик, элсеварлик, бадиий-эстетик дидни шакллантириш, умуман, ҳаётга, бутун оламга ижобий ва ижодий муносабатда бўлишга даъват этади. Шу сабабли инсоннинг “бола чоғлардан” бадиий асарга, китобга ошно бўлиб ўсишини таъминлайдиган воситалардан бири болалар адабиёти ҳисобланади. Бундан қарийб икки аср илгари болалар адабиётининг улкан мунаққидлари В.Г.Белинский, Н.Г.Чернишевский, Н.А.Добролюбов асослаб кўрсатганларидек, ёш китобхонларга таълимтарбия бериш билан бирга, эстетик завқ уйғота оладиган, қайноқ ҳаёт манзарасини бутун борлиғича акс эттирган чинакам бадиий асарлар ҳамон муҳим талаблигича қолаётир. Шунингдек, бугун болалар адабиёти соҳасида ҳам фақат миллий заминга таяниш озлик қилади. Замондош ўқувчи ўз миллий болалар китобларини ўқиш, уқиш билан бирга, жаҳон болалар адабиёти дурдоналарини мутолаа қилмаслиги мумкин эмас. Эндиликда болалар ва ўсмирларга мўлжалланиб ёзилган асарларда уларнинг фақат ёш хусусиятларигагина эмас, асар жанри, мавзуси, услуби ва тасвирда ўзига хос ёндашувлар бўлиши тақозо этилаяпти. ХХИ аср болаларининг бадиий асарни қандай қабул қилиш даражаси ҳам жиддий масала. Ёш китобхонлар онги ва тафаккурини бойитиш билан бирга, уларнинг қалбини, завқини уйғотадиган, яъни, туйғуларига ҳам кучли таъсир этадиган санъат асарлари зарур. Зотан, болалар адабиёти фанининг предметини болалар ва ўсмирларга бағишланган асарларнинг ғоявий-мавзуий, жанрий-бадиий хусусиятлари, уларга оид

илмий-назарий қарашлар, тадқиқотлар умумлашмаси, муаллифлар ҳаёти ва ижодини батафсил ўрганиш кабилар ташкил қилади. Шунингдек, халқ оғзаки ижоди, жаҳон болалар адабиёти намуналарини таҳлил ва тадқиқ этиш, болалар китобхонлиги кўринишларини ойдинлаштириш бундаги муҳим ҳодисалардан ҳисобланади. Фаннинг вазифалари эса талабаларни миллий болалар адабиёти намуналари билан таништириш, у, даставвал, ижтимоий воқелик, халқ оғзаки ижоди, бой анъаналарга эга миллий адабиёт ва жаҳон адабиёти тажрибаларини ўзлаштириш орқали юзага келганини асослаш, ниҳоят, бу адабиётнинг такомили, тадрижи, тараққиёт хусусиятларини мавжуд ижод намуналари мисолида кўрсатиб беришдан иборат. Чунки, “болалар адабиёти нозик адабиёт. Болалар адабиёти биз билган катталар адабиётининг боши... Болалар ёзувчилари ўз асарлари билан катта адабиётга бошловчи дарғалар. Бу адабиёт – ҳурматталаб адабиёт, эъзозталаб адабиёт... Боланинг кўнгли ҳам шундай. Уни синдириб бўлмайди. Унга ҳамиша эътибор даркор. Шундагина унинг кўнгли тўлиб ўсади. У – меҳрталаб. Шундагина у муҳаббатингиз мевасига айланади, изингизни босади” (Н.Фозилов). Болалар адабиётининг ўзига хос хусусиятлари . Болалар учун ҳам, инсон ва жамиятга, табиатга дахлдор барча мавзуларда ижод этиш мумкин. Бу фарқли хусусият моҳиятини А.А.Макаренко болалар учун ёзаётганда нима ҳақда ёзиш эмас, балки қандай қилиб ёзишнинг муҳимлигида, деб кўрсатган эди. Шу жиҳатдан Қ.Муҳаммадийнинг катталар турмушининг мураккаб қирраларини ифодаловчи маиший ҳаёт мавзусидаги “Қўнғизой билан Сичқонбой” шеърий адабий эртаги бу фикрга асос бўла олади. Бу асар 1940 йилда ёзилган бўлиб, дастлаб “Муштум” журналида “Қўнғиз бикач билан Сичқонбой” номи остида босилиб чиққан. Асар учун танланган воқелик, муаммо, ғоя катталар ҳаётига тўғри келса-да, аммо у аллегорик образлар воситасида тасвирлангани билан болаларбоп моҳият касб этган.

Болалар адабиёти тарбия қуроли сифатида кичкинтойларга билим бериш, яъни маърифий-тарбиявий вазифани ҳам бажаради, уларнинг қизиқишлари доирасини кенгайтиради. Гарчи у “катталар” – ижод аҳли томонидан бунёдга келтирилса-да, болалар оламини айнан-ўзлигича, фақат болаларгагина хос нуқтаи назардан бадиий тадқиқ қилади. Болалар адабиётининг бош хусусияти ҳам шунда: нарса-ҳодисаларга болалар кўзи билан қарай билишида, уларни болаларча идрок эта билишида, уларга болаларча муносабат кўрсата олишида, улардан болаларча ҳайратлана билишида . Болаларни оналардан яхшироқ тарбиялайдиган одам йўқ, чунки улар болалар ҳис қилган нарсани ҳис этадилар, улар билан бирга куладилар, йиғлайдилар. Бундай ижодий фазилат нафақат болалар адабиётига, балки унинг бунёдкорларига ҳам хос хусусият бўлиб, ҳар қандай ёзувчига ҳам насиб қилавермайди. Буни чуқур ҳис этгани боис К.И.Чуковский “болалар – бизнинг устозимиз” деган эди. Чиндан ҳам болаларни устоз даражасида англамоқ – бу, аввало, уларга юксак эҳтиром кўргазмоқ, уларнинг характерларини, қизиқиш ва интилишларини, кишиларга, нарса ва ҳодисаларга муносабатларини, қувонч ва изтиробларини синчковлик билан ўрганмоқ, айни замонда, шу жараённи болаларча ҳис этиш, идрок қилиш асосида улар услубига мувофиқлаштириш, бадиият синтезидан ўтказмоқдан иборат санъаткорликдир. Тўғри, инсон улғайгани сари ўз болалигидан йироқлашади, болалик табиатидаги хусусиятларни йўқота боради. Бироқ болалар ёзувчиси бундан мустасно; у инсон сифатида ҳар қанча улғаймасин, барибир, болалик табиатини сақлаб қолмоғи, уни тобора теранлаштирмоғи, болаларча синчков ва қизиқсинувчи бўлиб, улар кўнглига йўл топмоғи, руҳий дунёсига кира билмоғи шарт. Шундагина у чинакам болалар ёзувчисига айлана олади. Инсоншунослик адабиётнинг бош масаласи экан, болалар адабиёти ҳам шу макон ва замондан айри ривожланмайди. Жамият тараққиётида рўй бераётган буюк ўзгаришлар, тарихий ҳодисалар, кишилар руҳиятидаги эврилишлар кичкинтойлар адабиётида ҳам зуҳур топади. Шундай экан,

болалар адабиётининг узоқ ёки яқин ўтмишидаги ўзига хосликлар ҳозирги адабий жараёнда бир мунча янгиланиши табиий. Чунки ҳар бир давр ўз адабиёти олдига энг долзарб ва ғоят муҳим талабларни қўяди. Шу маънода, ўтган аср бошларида болалар адабиётининг тарбияга хизмат қилиши, болаларни билимли, маърифатли қилишга даъват этиши, уларнинг қолоқ маиший ҳаётини кўрсатиб бериши асосий мезон қилиб белгиланган бўлса, шўро мафкураси даврида асосан, “бахтиёр ёш авлод” образини тараннум қилиш бош йўналиш касб этди. Қаҳрамон руҳиятини очиш, болалар ва ўсмирликдагина кечадиган туйғулар, мураккаб руҳий ҳолатларнинг бадиий тасвири жуда кам асарларда кўзга ташланди. Болалар адабиётидаги педагогик талаблар унинг сўз санъати сифатидаги бадиий ижод ўзанларига банд солди. Фақат ўтган асрнинг сўнгги чораги, аниқроғи, 80-йилларидан бошлаб болалар адабиёти якрангликдан қутула бошлади. Истиқлол арафаси ва мустақиллик йилларидагина болалар адабиёти мавзу ва қаҳрамон, шакл ва мазмун, жанрлар хилма-хиллиги жиҳатидан сезиларли даражада ўзгарди. Бинобарин, ўзбек болалар адабиёти ўз тараққиётида умумадабиётга муштарак ва фарқли хусусиятларга ҳамоҳанг тарзда ривожланди. Аввало, болалар адабиёти табиат ва жамиятдаги барча мавзуларда ижод этиш жиҳатдан умумадабиётга яқин, “ қандай қилиб ёзиш муҳим” лиги эса унинг ўзига хос жиҳатидир. Бу тарихий тасниф моҳияти, айниқса, истиқлол даври болалар адабиётида ёрқин кўзга ташланади. Жумладан, Эркин Маликнинг “Шайтонваччанинг найранглари” маърифий қиссасида икки муҳим хусусият мавжуд: биринчидан , мустақиллик туфайли болалар адабиётига халқ педагогикаси, миллий таълим-тарбия асослари сингдирилиши; иккинчидан , асар жамият ва мамлакат тараққиётига салбий таъсир этувчи “айтса тил, айтмаса дил куяди”ган ижтимоий ҳодисаларнинг образли тасвирига бағишланганига кўра аҳамиятлидир. Бу каби асарларда жамият ҳаётидаги муҳим ўзгаришлар, ижтимоий воқелик, тарихимизнинг янги саҳифалари, шунингдек, инсоний эътиқод ва иймон талқини болаларбоп йўсинда акс эттирилган.

Ёки, Ғафур Ғуломнинг “Шум бола” асари ҳақида “Қиличнинг дамида юриб яратилган санъат мўъжизасидир”, дейилишида (А.Ръасулов) ҳикмат бор. Шу сабабли, бундай асарлар ёш китобхонни бефарқ қолдирмайди. Худди шу нуқтаи назардан ҳар бир даврнинг энг муҳим мавзулари бўлса-да, ўша авлодлар қизиқишига, қабул этиши ва “ҳазм қилиши”га мос тарзда, аммо юксак нафосат даражасида бадиий ифода этилиши мақсадга мувофиқ. Шундагина болалар асарларининг етакчи қаҳрамонлари талқинида ижтимоий ҳаётга фаол муносабат сезилиб, бу жиҳат ўқувчига ҳам кўчади. Болалар адабиётининг икки йўналишли адабиёт эканлиги ҳам бу соҳа ибтидосида таъкидланган ва ҳамон ўз аҳамиятига эга хусусиятлардан. Чиндан-да, у болалар ва ўсмирларга мўлжаллангани учун, аввало, шуларнинг адабиёти, айни пайтда, санъат асари бўлгани боис катталарнинг ҳам диққатини тортиши табиий. Адабий эртак ёзиш анъанасини бошлаб берган ва уни чўққига кўтарган Х.К.Андерсен шуни назарда тутиб: “Мен нафақат болалар учун, балки катталар учун ҳам ёзаётганимни ҳар доим эсда тутаман. Болаларни эртакларнинг фабуласи кўпроқ қизиқтирса, катталарни уларга сингдирилган ғоя қизиқтиради”, деб ёзган эди. Чунончи, Шарл Перронинг машҳур “Қизил шапкача” эртаги ҳар қанча содда ва қувноқ сюжет асосида қурилган бўлмасин, ҳам болаларни, ҳам катталарни қизиқтиргани ҳолда, унда ифодаланган “қизил шапкача”ли гўзалларни (қизил шапкача гўзаллик рамзи бўлиб, унда француз қизларининг умумлашма образлари кўзда тутилган) франсуз буржуазиясининг шаҳвониятпарастлигидан (Бўри қиёфасида фаҳшга муккасидан кетган буржуйлар кўзда тутилган) огоҳлантиришдан иборат ғояни фақат асар яратилган тарихий давр мантиқидан хабардор катталаргина илғашлари мумкин. Шунингдек, Ҳамза Ҳакимзода Ниёзийнинг “Енгил адабиёт” дарслигида келтирилган “Тўғри сўз бола” шеъри ростгўй боланинг ибрати ифодаси тарзида таассурот қолдиради. Аммо, адабиётшунос А.Расулов фикрича: “Мени шеърдаги ўзга масала жалб этди. Боланинг йўлини тўсган, қадди қомати келишган, тасаввуримча, башанг кийинган икки киши ким эди? Нега улар пул бериб ёлғон сотиб олмоқчи бўлдилар?

Қолаверса, истеъдодли Ҳамзада ёлғонфурушлар қиёфасини яратиш фикри қачон, қандай пайдо бўлди?” Олим масаланинг шу томонига эътибор қаратгани ҳолда, шеърдаги янги мазмунни инкишоф этади: ХХ асрда мамлакатимиз ижтимоий-сиёсий ҳаётида ёлғоннинг урчиб кетгани, ёлғон инқилоблар, ёлғонни сув қилиб ичиб юборган “доҳийлар”, ер куррасининг олтидан бирида барпо этилажак жаннат ҳақидаги уйдирмалар... хуллас, охири сароб “изм”лар мунаққид мушоҳадаларига асос бўлган. Ушбу фикрнинг эътиборли жиҳати яна шундаки, юқоридаги болаларбоп жажжи асар катталар мушоҳадасига сазовор мазмун ташиган. Шу маънода, болаларга мўлжалланган бадиий асар, аввало, ҳаммабоп ҳамдир. Сюжетнинг қизиқарлилиги болага ҳақиқатан завқ бағишлайди. Бироқ замондош кичкинтойлар учун бунинг ўзи етарли эмас. Шиддат билан ривожланаётган замон аравасида кетаётган ёш авлод учун ўткир мазмун ва ғоя ҳам зарур. Тасаввурга бой ва теран руҳий ҳолатлар, фалсафийлик ёш китобхон идрокини бойитишга хизмат қилади. Шу боисдан ҳам Миразиз Аъзамнинг инсон ва замин муаммоларига бағишланган мушоҳадакор шеърларини бугунги ёш китобхон диққат билан ўқийди. Жумладан, шоирнинг “Ёдгор холанинг ваҳимаси” шеъри юмористик табиати билан ўқувчига битмас-туганмас завқ бағишлайди. Унда шоир, асосан, халқ тилидан ўзига хос услубда фойдалангани эътиборни тортади. Шеър муайян воқелик – сюжет тизимига эгалиги сабабли шоирнинг ўзи уни “бўлган воқеа” деб шарҳлайди. Шеърда тасвирланишича, бир куни Ёдгор хола шошганича уйдан отилиб чиқиб, далага чопа кетади. Бунда шоир кампирнинг ёшига муносиб бўлмаган ҳаракатига алоҳида диққатни қаратади: Ёдгор хола тўсатдан бир тепди-ю қопқани, чопа кетди далага неварасин топгани. Англашиладики, буви ҳали вояга етмаган неварасини йўқотиб қўйган. Шундан ҳовлиқиб, таҳликага тушган бувининг хатти-ҳаракатлари ҳам ажабтовур. Ҳовлиққан кампир чор тарафга югургилаб, неварасининг исмини айтиб чақираверади:

–Акбар, Акбар, ҳов Акбар, қайга кетдинг, зумраша? Зумда ғойиб бўласан ариқ оша, йўл оша... – Ёдгор хола югурар оёқлари лорсиллаб, жавраб борар ўзича йўл-йўлакай ҳарсиллаб. Дарҳақиқат, баъзи ўйинқароқ болалар катталарни огоҳлантирмасдан уйдан чиқиб кетаверадилар. Ҳатто айримлари бунинг оқибатида адашиб ҳам қолади. Шундан чўчиган Ёдгор хола ҳам неварасининг кўринмай қолганидан ваҳимада ва саросимада. Уни аввал енгилгина қилиб “зумраша” деб, кейин эса ғазаби ортиб “тирмизак” деб уриша бошлайди: – Ўтирса бўлмасмикин кўмилиб уй ичида? Ташқарида нима бор, нима бор кўй-кўчада? Акбар, Акбар, ҳов Акбар, қай гўрдасан, тирмизак? Ҳатто у аччиғига чидолмай “қай гўрдасан?” ҳам дейди. Бироқ тезда ўзини қўлга олиб, неварасини қуйидаги жумлалар билан алқашга тушади: Тез кела қол, жон болам, момонгни қилмай ҳалак. Қизиғи шундаки, невара ҳеч қаёққа кетмаган, Ёдгор хола бироз муддат олдин уни эркалаб бўйнига миндириб олган бўлади. Аммо кексалик туфайли бир ишга овора бўлиб, буни унутади. Шунинг учун сюжет ечимида қуйидаги кулгили воқеа берилади: ... Ёдгор хола бўйнидан сиқиб сўрар Акбаржон: – Ўзи қайси Акбарни чақиряпсиз, моможон. Ўз қилмишидан ўзининг кулгиси қистаган, ҳатто неварасининг олдида мулзам бўлиб қолган онахон сир бой бермай, яна зўравонлик кўрсатиб дейди: –Ҳа, башаранг қурмасин, дарров “ҳа” демайсанми? Лўкиллатмай мени кўп, тез овоз бермайсанми? Айни пайтда невара ҳам бўш келмайди. Буви-неваранинг диалоги асосида шеърнинг юмористик руҳи янада кучайтирилади: –Ўзингиз опичволиб, ўзингиз чақирасиз. Жиннимисиз, моможон, нимага бақирасиз?

Халқнинг “Она кўнгли болада, бола кўнгли далада” мақолида айтилганидек, буви неварасининг аҳволидан ташвишда эканлигини қуйидагича изҳор этади: - Вой Акбаржон, болам-а, менинг кўнглим алағда, депалатса бошланди ўтган ҳафта далада. Бутипосми, мутипос, бир балолар сепади. Қанча-қанча болалар балнисага кетади. Мирза бўланг ётибди сариқ касалга учраб, тинмасди, ерга урсанг, оловдай кўкка сачраб. Уйда ўтир, жон болам, жонинг омон бўлса, бас. Сен ҳам дардга чалинсанг, жонимдан битта қолмас. Шоир кампир тилидан келтирилган бу шеърий парчада “депалатса”, “бутипосми, мутипос”, “балниса” сингари русча сўзларни, “алағда”,“бало”, “бўла” диалектизмларини ва “ерга урсанг, кўкка сапчийди”, “жонимдан битта қолмас” каби ибораларни қўллаш орқали кекса онахонларга хос нутқ ифодасини бера олган. Натижада, ўзбек бувижонларининг типик кўринишини ёрқин тасвирлашга эришган. Шундай бувижонлардан тарбия олиб ўсаётган болажонлар, одатда, сўзамол бўлишади. Шунинг учун онахоннинг суюкли невараси Акбаржон ўктамлик ва сўзамоллик билан унга қуйидагича дадил жавоб қайтаради: – Қўрқманг, - дея Акбаржон, овунтирар момосин, - менга дори сепганнинг кўрсатаман онасин. Мазкур шеър сюжетидаги қизиқарлилик болалар диққатини тортса, унинг заминидаги ўтган асрдаги “пахта иши”нинг турли жароҳатлари ғояси катталарнинг оғриқли аламларидир. Ёки, Мешполвоннинг (Анвар Обиджон, “Даҳшатли Мешполвон”) портрет тасвири (“...икки лунжи ноғора, бети офтобдай зоғора, бетида эшак тепкисидан нақшланган чандиқ, қорни қирқ пудлик сандиқ, бурни мушукникидек пучуқ, елкаси баайни ҳурпайган чумчуқ, бўйни олдинга энкайган, қулоқлари динкайган, оёқ босиши иланг-биланг, боши Ёзёвон чўлидек яп-яланг, кўринишидан камгап-у анқов, аслида маҳмадана-ю мижғов, кўзлари бойқушникидай ола... Хуллас росаям қизиқ бола”) ва қаҳрамонлик саргузаштлари катта-ю кичикка баравар завқ беришидан

ташқари, ёзувчи бу орқали халқона иборалар жилоси, унутилаёзган миллий эртаклар оҳанги, руҳини бугунги ёш авлод онгига сингдиришни кўзлайди. Бу ҳам ўз навбатида, ҳодисанинг икки хил моҳиятига хизмат қила олади. Бинобарин, болаларга мўлжалланган бадиий адабиёт даставвал, санъат асари сифатида, сўнгра, ғоядорлиги жиҳатдан ҳаммабоп бўлиши ҳам мумкин экан. Болалар адабиёти тарихида воқеликнинг ўзига хос тасвири ҳам муҳим аҳамият касб этиб келган. Бунда қуйидаги хусусиятлар алоҳида таъкидланади: а) бадиий образнинг, воқеликнинг аниқ-тиниқлиги, кўримлилиги . Бу хусусият асосан, мактабгача тарбия ва кичик мактаб ёшидаги ўқувчилар китобхонлигига хос. Улар учун ёзилган асарларнинг ҳар бир жумласи асосида расм чизиш мумкин бўлмоғи шартлиги ўринли эътирофдир. Жумладан, Ғафур Ғуломнинг “Ўйлашни ўрганамиз” шеърида мавҳум ҳодисани кўримли қилиб тасвирлаш ёрқин намоён бўлади. Мухторжон олти ёшли синглиси Мунисхондан “Ўйлашни биласанми?” деб сўраганида, унинг: “Ака-а, ўзинг айта қол, Ўйлаш деган нимади?”, дея иқрор бўлиши бежиз эмас. Шунда, Мухторжоннинг “жиддий туриб”, “қошини бирга йиғиб” ўйлашида “музқаймоқдан тоғ”, “нуқул гилос боғ”, “бир қозон қаймоқ”, “Туядай пишлоқ” сингари образлар кўримлилик – предметлилик касб этган. Бу эса кичкинтойлар тасаввурини ёрқинлаштиради. Шу сабабли шеърда ҳам Мунисхон “Оғзининг суви келиб: – Вий-й...” деворади. Ўсмирларга мўлжаллаб ёзилган асарларда эса дўстлик, муҳаббат, иймон, эътиқод сингари кўплаб мавҳум тушунчалар образли тасаввурда, рамзий деталларда тасвирланади. Шу маънода, Анвар Обиджоннинг “Ватан” шеъри бугунги ёш авлод тафаккури, ўткир ақл-идрокига монандлиги билан эътиборга лойиқ: - Сенга битта савол бор, Менга қулоқ сол, ҳой, қуш. Вайронада яшайсан, Номинг эса нақ Бойқуш, Айт-чи, наҳот сен бойсан? - Асл бойлик нелигин Тушунмайсан, чамаси.

Бу вайрона бўлса ҳам, Ўзимники ҳаммаси, Шунинг учун мен бойман! Шоир болаларга хос тушунча ва тасаввурдан фойдаланиб, асл муддаони айта олгани диққатга сазовор. Бойқушнинг кўримсизлиги, бунинг устига харобада яшаши унинг номига номуносиб эканлиги болаларни қизиқтириши табиий. Шоир аниқ ва кўримли тимсол – бойқуш ҳамда у яшайдиган вайрона орқали кичик мактаб ёшидаги китобхонлар учун ҳали мавҳум бўлган тушунча – ватанпарварлик, ўзига беклик ҳиссини англатишга эришган. Бу, ўз навбатида, бадиий адабиётнинг ҳаётни ўрганишдаги асосий хизматини ойдинлаштиради. Зотан, Султон Жўра, Қуддус Муҳаммадий, Асқад Мухтор, Шукур Саъдулла, Х.Тўхтабоев, Т.Адашбоев, С.Барноев каби ижодкорларнинг кичкинтойлар учун яратган асарларида аниқлик устувор бўлса, Н.Фозилов, Ҳаким Назир, Мирази Аъзам, Анвар Обиджон, Тоҳир Малик сингари адиблар асарларида тасаввур етакчи. Бу эса болалар адабиёти ўқувчини аниқ, кўримли образлардан мавҳум тасаввурлар томон, яъни, катта адабиётга бошловчи кўприк эканлигига далилдир. б) ҳикоя қилишда лирик ёки комик майлнинг кучлилиги . Болалар адабиётининг асосий хусусиятларидан бири – унинг самимий ҳис-туйғуларга бойлиги эканлигини ўз вақтида В.Г.Белинский кўп бора таъкидлаган эди. Қувноқ юмор эса уни янада тўлдиради. Бу ҳали-ҳануз болалар адабиётининг ўзига хослигини белгилаб келмоқда. Болалик уммонга, баҳорга қиёсланади. Нега? Улардаги ўхшашлик, гўзаллик нимада? Табиатнинг инжа сирлари намоён бўлишидами? Дарҳақиқат, баҳорнинг интиқ кутилишида кўнгилларни қувнатадиган бетакрор гўзаллик, яшариш, ажиб манзараларнинг хуш кайфият бағишлаши дилларни нақадар яйратса, денгиз тўлқинлари руҳимизга шу қадар таскин беради. Беғубор болалик, унинг беозор шўхликлари-ю шодликларида ҳам инсон кўнгли ором олувчи, ҳузур туювчи самимият бор. Демак, кичкинтойлар ва болажон қалблар ҳам табиатан ана шундай ҳис-туйғуларга мойил. “Табиат ўз ҳаракатида мудом тиним билмайди, – деб ёзган эди Гёте. – Табиат тўхтовсиз янги шакллар яратади.

Ҳозирги мавжуд бўлган нарсалар илгари ҳеч қачон бўлмаган; бўлиб ўтган нарсалар ҳеч қачон қайтиб келмайди; ҳамма нарса янги ва шу билан бирга эски ҳамдир”. Таъбир жоиз бўлса, табиатнинг ана шу синоати кўпроқ болаликда яққол акс этади. Н.Г.Чернишевский шу маънода, болаларга мўлжалланган бадиий асарларда “Ваҳ... Қандай даҳшат?”, “Эй, мунча кулгили!”, “Бай-бай, мунча яхши!” кайфиятларини қўзғовчи аломатлари бўлмаса, ёш китобхонларни тўлқинлантира олмайди, деб ҳисоблаган эди. Шу жиҳатдан қаралса, ўзбек болалар адабиёти тарихида ҳам лирик кўтаринкилик ва қувноқ юморга бой асарлар ёш авлод қизиқишига кўпроқ муяссар бўлган. Зеро, Ғафур Ғуломнинг “Шум бола”, Х.Тўхтабоевнинг “Сариқ девни миниб”, “Сариқ девнинг ўлими”, Анвар Обиджонннг “Даҳшатли Мешполвон” ва “Мешполвоннинг жанглари” каби асарлари ўзгача завқ билан ўқилишининг сири ҳам, аввало, шунда. Реал олам воқеаларини хаёлот дунёсига йўғириб, ададсиз орзулар тасвирида бериш болалар адабиётининг доимий эҳтиёжларидан. Айниқса, кичик ёшдаги болалар китобхонлигига хос эртак ва ҳикояларни сеҳрли предметлар, ажойиб-у ғаройиб саргузаштларсиз тасаввур қилиб бўлмайди. Болалар адабиётида Х.Андерсен, М.Твен, Р.Киплинг, Ж.Родари, К.Чуковский, Х.Тўхтабоев, А.Обиджон каби болалар адиблари асарларида бу сирли тилсимлар асосий ғояни ифодалашда муҳим рол ўйнайди. “Айниқса, Х.Тўхтабоевнинг Ҳошимжони сеҳрли қалпоқчасини кийиб ярим дунёни кезиб чиқди, минг-минглаб китобхонлар қалбидан жой олди”. Бунда Х.Тўхтабоевнинг маҳорати, болалар қалбини ром этиш санъати назарда тутиладики, чиндан ҳам ўзбек болалар адабиётшунослиги олдида уларни теран ёритиш масаласи кўндаланг турибди. д) характер ва ҳодисалар ифодасида динамиканинг ёрқинлиги, жонлилиги . Ҳаракатчанлик, тиниб-тинчимаслик, ҳамма нарсага қизиқувчанлик болаларнинг табиатига хос асосий жиҳатлардандир. Бу жиҳат уларга мўлжалланган асарларда ҳам ўз ифодасини топади. Жаҳон ва ўзбек болалар адабиётидаги Робинзон (“Робинзон Крузо”), Гулливер

(“Гулливернинг саёҳатлари”), Пиноккио (“Пиноккио ва унинг бошидан кечирганлари”), Буратино (Олтин калит ёки Буратинонинг саргузаштлари), Качал полвон (“Качал полвон ёхуд ёғоч қўғирчоқнинг саргузаштлари”), Қоравой (“Шум бола”), Ҳошимжон, (“Сариқ девни миниб”), Аламазон (“Аламазон ва унинг пиёдалари”) каби қаҳрамонларнинг саргузашти, ўзига хос ва мос ҳаракати орқали воқеалар сюжетида қизиқарлилик содир бўлган. Баъзи асарларда эса янада шиддатли динамизм кўзга ташланади. К.Чуковскийнинг “Мойдодир” (“Ювин, дўмбоғим”), Қ.Муҳаммадийнинг “Темирлар ўйини”, Ш.Саъдулланинг “Айёр чумчуқ” каби шеърларида сюжет шиддатли динамизм асосида воқеъ бўлган. Кичкинтойлар ўз табиатига яқин шу хилдаги ҳаракат замирида намоён бўлувчи воқеликни катталарга нисбатан тез илғайди, воқеалар алмашинуви унинг кўз ўнгида ёрқин аксланади. “Темирлар ўйини”да бу жиҳат темир-терсаклар иштирокида рўй берса, Анвар Обиджоннинг “Сўнгги ахборот” шеърида мевалар ва сабзавотлар мисолида кўзга ташланади: Бўлиб ўтди қишлоқда Шамоллатди қорнини, Кеча зўр шамол. Ошқовоқ полвон. Натижада рўй берди Пачоқ қилди бурнини, Анчайин кор-ҳол. Мулла бақлажон. Узум боши айланиб, Уйқичироқ бир тарвуз Бўп қолди касал. Юмалаб бориб, Шохдан йиқилиб олма, Уйғонибди қовуннинг Ётибди ўсал. Бошини ёриб. Ҳатто гилос лат еди, Ноклар ерга тўкилди, Бўлса ҳам абжир. Бўлишиб бир жом. Тўқнашувда анорга... Аммо зарар кўрмади Чапланди анжир. Сабзи ва шолғом. Кўринадики, ҳаракатланаётган ҳар бир нарса ўзига хос сазога (???) эга бўлишидан ташқари, болалар шўхлигини ҳам эслатади. Кичкинтойлар бу ҳаракат ва “жанг” замирида ўша нарсаларнинг ўзини ва ўзларини кўриб тургандай сезадилар. Аммо, болалар улғая боргани сари улар зоҳиридаги бу динамика ботинига, тасаввурига кўча борганидан, ўсмирлар адабиётида детектив, ёхуд фантастик асарлар тарзида давом этади. Бинобарин, улуғ мунаққидлар таъкидлаганидек, болалар адабиётида “борлиқни ва барча мавжудотни ҳаракатга келтирмоқ зарурлиги” масаласи болаликнинг ўзи қадар умрбоқийлик касб этади. Ҳақиқатан, кичкинтой бола наздида “соқов

тош ҳам, дала-даштдаги хас-хашаклар ҳам шивирлаб, оқаётган ариқча ҳам, сокин эсаётган шамол ҳам, парвоз қилиб, гулдан-гулга қўнаётган капалак ҳам муҳаббат ва ҳаёт тилида сўзлаши” табиий. е ) тилнинг аниқлиги, тушунарлилиги ва серқирралиги . Кичкинтойлар асарларининг тили грамматик жиҳатдан умумадабиётга муштарак бўлгани ҳолда, болаларча тафаккурнинг ифодавий воситаси ҳам. Бунда болалар адибларининг тилшунослик маҳорати муҳим рол ўйнайди. Негаки, уч хил ёшдаги болалар китобхонлигида асар тил хусусиятлари муҳим рол ўйнайди. Жамият тараққиётида тилнинг ўзгариб, бойиб бориши аён. Ҳар бир давр ёш авлодининг сўз бойликлари имконияти турлича бўлади. Тушунча ва ифодаларнинг бола ёш хусусиятларига мос бўлиши эса унинг адреслилигини таъминлайди. Жамиятда рўй берган ўзгаришлар адабиётда ўз аксини топар экан, болалар адабиёти ҳам бундан мустасно эмас. Шу маънода, бугунги болалар адабиёти тил хусусиятлари ва эмоционаллиги жиҳатдан “кечаги”дан бир мунча фарқ қилади. ХХ асрнинг бошларида болалар адабиётида ҳам ифода ва ибораларда ўша давр руҳидан ташқари, ёш хусусиятлари умумийлиги кўзга ташланади. Яъни, уларда болалар китобхонлигининг адреслилиги назарда тутилмаган. Мактабгача тарбия ва кичик мактаб ёшидаги кичкинтойларнинг луғат бойлиги (лексикони) ўсмирларга нисбатан алоҳидалик касб этиши унинг кейинги босқичларида намоён бўлиб, Абдулла Авлонийнинг “Баҳор”, “Ёз”, “Куз”, Ҳамза Ҳакимзоданинг “Мевалар можароси” шеърларида бу ҳол яққол кўзга ташланади. 30-80-йиллар болалар адабиётида ҳам ижтимоийлашув етакчилик қилган эса-да, кичкинтойларнинг тил хусусиятларига қисман эътибор берилган. Айтайлик, Ш.Саъдулланинг “Йил фасллари” шеъридаги: Милт э тиб чиқди қуёш, Деди: - Дўстлар, қиш одош ,- мисраларидан унинг мактабгача ёшдаги болаларга мўлжаллангани англашилади. Бунда улар нутқига хос луғат акс этган. Таъкидлаб кўрсатилган

сўзлар айнан 2-6 ёшдаги болаларнинг тақлидчилик, эркалаш оҳангларига мос. Шоир бундай сержило нутқ замирида баҳор фасли ташрифини шу ёшдаги кичкинтойлар ҳали сезишга улгурмаган икки хусусияти – баҳор қишдан сўнг келиб, қишга хотима экани, унинг тугаши (“қиш одош”) ҳамда эндиликда илиқ кунлар (“милтиллаб қуёш чиқиши”) бошланишини кичкинтой ўқувчи савиясига мувофиқ маълум қилмоқда. Ёки, шоирнинг: Дала-даштда тинди иш, Келди меҳмон бўлиб қиш. (Қиш эмас, у – қорбобо, Совғалари бор бобо.) - шеърида ҳам кичкинтой бола тасаввури ўз ифодасини топган. Ёш бола наздида, янги йил, қорбобонинг совға улашиши – қиш рамзи. Уларнинг қишни интиқлик билан кутишлари ҳам шундан. Зеро, шоир қиш таърифида теран, қисқа ва образли ифода билан кичкинтой оламини ёрқин акс эттиришга эришган. Унинг таъсирчанлиги ва бир неча авлод болалигининг севимли шеъри экани ҳам шундан. Болаларнинг луғат бойлиги уларнинг савиясини белгиловчи асосий мезон. Улар маънан улғайгани сари воқеликни ўзлаштириш имкониятлари, тил бойликлари орта боради. Жамият тараққиёти бу тамойилни янада орттиради. Ёш авлоднинг дид-савияси, тафаккури ўсишида сўз бойлиги, уларнинг маъно қирраларидан кенгроқ фойдаланиш муҳим аҳамиятга эга. Зотан, болалар адабиётининг тили эндиликда шу жиҳатдан ранг-баранглик касб этаётир. Э.Воҳидовнинг болалар учун ёзган “Олма” шеъри шундай сўз жилоланишига эга: Мен сизларнинг Олма нгиз. Хомлигимда Олма нгиз. Нортожига ўхшаб сўнг Вой қорним, деб Қолмангиз. Маълумки, туркий халқлар шеъриятида тажнисли қофияга асосланган лирик жанр – туюқ мавжуд бўлиб, бунда шаклдош сўзлар мўъжазгина матн доирасида турли маъноларда ва ўринли қўлланади. Бу эса шоирдан юксак бадиий маҳоратни талаб қилади. Шунингдек, туюқ она тилининг гўзаллигидан завқланиш, унинг беқиёс имкониятлари билан фахрланишга асос бўлар экан, шеърда болаларни бу бадиий санъатга ўргатиш мақсади

кўзланганига шубҳа йўқ. Таъкидланган сўздаги икки хил маъно – мева (олма) ва ҳаракатни билдирувчи буйруқ феъли (олмоқ) шеър мазмунини осонгина ёд олиш билан бирга, она тилимизнинг сержилолигини ҳам намоён қилади. Бу ҳолат шоирнинг “Қарағай” шеърида ҳам кўзга ташланади. Унда ўрмонда тик ўсадиган доимо яшил турувчи игнабаргли дарахт ( қарағай ) билан тилимизда ўз ёки ўзга шахсини бўрттириб кўрсатиш, юқорилаш учун ишлатиладиган ибора (аканг қарағай ) омоними ҳамда қарамоқ феълидан ясалган пароним сўзидан ( қарагай ) ўринли фойдаланилган. Бўйин чўзиб Қарағай, Ён-атрофга Қарагай, Дер у: Барча дарахтдан Баланд аканг – Қарағай. Англашиладики, ўткир идрокли, кенг мушоҳадали болаларни тарбиялаш, она тили ва ўз юрти бойликларининг ҳақиқий эгаси бўла оладиган авлодни вояга этказишда мазмундор, серқирра асарларнинг таъсири катта. Шу маънода, тилнинг аниқлиги, ёрқинлиги, ёхуд, серқирралиги жамият тараққиёти билан бирга ривожланиб бораверади. Ижодкорларнинг ўзига хос тасвир услуби, рамзий кўчимлардан фойдаланиш маҳорати, поэтик образларнинг янгиланиши билан бадиий сўз камалакдай жилоланади. “Аслида биз ҳайратга тушадиган нарсаларнигина ўқишимиз зарур”, – деган эди В.Гёте. Бу жиҳат болалар адабиёти учун янада муҳим ҳисобланиб, улар китобхонлигининг адреслилигини таъминлайди десак, хато бўлмайди. Аслини олганда умумадабиётда ҳам китобхон ҳар хил тоифага ажратилиб, ўз тафаккури, қизиқиш ва дидига қараб у ёхуд бу жанрдаги, йўналишдаги асарларни мутолаа қилади. Болалар китобхонлигида бу жиҳат ҳам йўқ эмас. Аммо уларнинг ёш хусусиятлари билан боғлиқ табиий жараён болалар адабиётининг адреслилигини белгилайди . Педагогика ва психологияда турли ёш даврлари руҳиятининг бир-биридан сезиларли фарқи асослаб берилган. Хусусан, чақалоқлик, илк болалик, мактабгача таълим ёши, кичик мактаб ёши, ўсмирлик, ўспиринлик, ёшлик, етуклик ва кексалик

даврларининг ҳар бири ўзига хос хусусиятларга, сифатларга эга бўлиб, улар бир-биридан одамнинг хронологик ёш кўрсаткичларига кўра эмас, балки шу даврда инсон руҳиятида кечадиган ҳодисалар, рўй берадиган ўзгаришлар унинг руҳиятидаги умумий қонуниятларга биноан ҳам фарқланиши таъкидланган. Болалар қалбини бадиий тадқиқ этиш, болаликни бадиият кўзгусида бутун борлиғича акс эттириш, аниқроғи, бола дунёқараши, ботиний ва зоҳирий такомиллашуви ҳамда ижтимоий-ахлоқий жиҳатдан шаклланиш пиллапояларини кўрсатишни мақсад қилиб белгилаган адабиёт ижодкордан ўз ўқувчисининг ёш хусусиятлари, руҳияти, савияси ва қизиқишларини назарда тутишни талаб этади. Шунга кўра қуйидаги уч асосий давр болалар китобхонлигида ажралиб туради: 1) 1,5-2 ёшдан 6-7 ёшгача – мактабгача таълим ёшдаги (болалар китобхонлиги) босқичи: 2) 7 ёшдан 11-12 ёшгача – кичик мактаб ёшдаги (болалар китобхонлиги ) ўқувчилик даври; 3) 12-13 ёшдан 16-17 ёшгача – ўсмирлик (ўсмирлар китобхонлиги ) даври. Мактабгача таълим (тарбия) ёшидаги болалар китобхонлиги хусусиятлари. Ўзбек болалар адабиёти тарихи ҳам ўзининг янги юз йиллигига қадам қўйди. Аммо Л.Н.Толстойнинг бу ёш хусусиятлари ҳақидаги санъаткорона баҳоси ҳамон ўз моҳиятини сақлаб келмоқда: “Ахир мен ҳозир нималарда яшаётганимни ўшанда кашф қилмаганмидим? – дея хотирлаганди у етмиш йиллик умрига сарҳисоб қила туриб. – Шунча кўп, шунча тез кашф этган нарсаларимнинг юздан бирини ҳам, қолган бутун умрим давомида кашф эта олдимми? Асло! Беш яшар боладан менгача – фақат бир қадам, янги туғилган чақалоқдан беш яшар болагача – даҳшатли масофа!”. Лев Толстой фикрларидан болалар дунёсини идрок қилиш, ҳистуйғу, ўлчовлари ва қизиқишларини улардек англаш катталар учун нақадар оғир ва масъулиятли эканлиги англашилади. Ёки, машҳур болалар шоири К.Чуковскийнинг “Иккидан бешгача” асарида ҳам айнан шу ёшдаги

болаларнинг онг ва билим доираси ўсиб боришига оид қизиқарли маълумотлар тўпланган. Муаллиф инсондаги зукколик ва ҳушёрлик, иқтидор ва уддабуронлик ёхуд ёлғончилик ҳамда айёрлик кабилар айнан 2-5 ёшлик даврда тўла намоён бўлишини исботлайди. Ҳақиқатан, чақалоқ беш ёшга тўлгунга қадар оёқ ташлаб, тил чиқаради, онги куртак ёзиб, туйғулари шаклланиш жараёнига кира бошлайди. Инсон умрининг ибтидоси – гўдаклигидаёқ сўз санъати сеҳри билан тарбияланиши беқиёс ижтимоий-эстетик қимматга молик. Азалдан халқ ижодиётидаги эркаламалар, овутмачоқлар, қизиқмачоқлар, эртаклар ва айтим-олқишлар шундай вазифани адо этиб келган. Мурғак болани сўз оҳангида эркалаш, ардоқлаш улар руҳиятига ўзгача таъсир этиши бугун фолклоршунос, психолог ва педагоглар томонидан қайта-қайта таъкидланмоқда. Улуғ мутафаккир Ибн Сино бундан минг йиллар аввал ёзган “Ахлоқ ҳақида рисола”сида шундай ёзади: “Тарбияни боланинг энг ёш пайтидан бошлаш керак, зеро, унга яхши хулқ одат бўлиб қолсин”. Бу фикр мағзини Унсурулмаолий Кайковус, Шайх Саъдий, Абдураҳмон Жомий, Алишер Навоий сингари мумтоз сўз усталари дидактик асарларига сингдирдилар. ХХ асрда эса Абдулла Авлоний ўзининг педагогик рисоласида тарбиянинг замони ҳақида мулоҳаза юритади: “Эмди очиқ маълум бўлдики, тарбияни туғулган кундан бошламак, вужудимизни қувватландурмак, фикримизни нурландурмак , ахлоқимизни гўзалландурмак , зеҳнимизни равшанландурмак лозим экан…” Ушбу иқтибослар, таъкидлаб кўрсатилган жумлаларнинг ўзиёқ, мактабгача тарбия ёшидаги болалар китобхонлигининг долзарб аҳамиятини асослашга хизмат қилади. Мактабгача таълим ёшидаги бола ҳали китоб ўқишни, унинг мазмунини идрок этишни билмаса-да, уларнинг атрофоламдаги ўзларига номаълум ҳодисалар, нарса-предметларга қизиқишлари кучли бўлади ва, айни пайтда, тақлидчилик асосида ҳаётни ўзлаштира борадилар. Бинобарин, бу ёшдаги болалар эртаклари ва шеърларининг персонажлари ҳайвонлар, қушлар, ҳашаротлар, дов-дарахтлар

бўлишса-да, одамларга тақлидий суратларга эга: одамлардай гапиради, йиғлайди, хафа бўлади. Болаларда 2-3 ёшидан бошлаб сўз ўрганиш, сўзни англаш ва айтиш эҳтиёжи жиддий тус олади. Уларнинг сўз бойлиги албатта, йилдан-йилга ортиб, бойиб бораверади. Улар 3 ёшда 1200-1500 сўз билса, 4-5 ёшда 2500 тача сўзни ўз истеъмолларига киритадилар. Бола ҳеч қанақа грамматик қоидани билмаса-да, сўзларни мантиқан тўғри алоқага киритиб, ўз фикри ва истагини изҳор қила бошлайди, ҳатто қай бир тушунчаларни ифодаловчи сўзни ҳали билмаса-да, ўзича сўз ясаб уни ифодалаган бўлади, шу тариқа ўз луғатини акс эттирувчи тили юзага келади. Худди шундай бир вазиятда болага ҳайвонлар, қушлар ва ҳашаротларнинг ёрқин расмлари, уларга дахлдор воқеликни ифодаловчи воқеабанд расмлардан ташкил топган пишиқ картондан ишланган анимал китобчалар, ҳайвонлар ҳақидаги эртаклар мазмунини акс эттирувчи декоратив китобчалар, кесма ёхуд йиғма китобчалар берилмоғи, у бундай рангли китобчаларни ўзи очиб варақламоғи, расмларига қараб, тасвирдаги нарсаларни, уларнинг ҳолатларини, рангини, шаклини, аъзоларини айтмоғи, ёхуд катталар ёрдамида шуларни ўрганиб қайта сўзламоғи шарт. Бундай китобчалар болада ҳажм, шакл ва рангни ҳис қилишда муҳим рол ўйнайди. Хусусан, “Ўзинг бўя” рукнидаги контур суратли китобчалар бу жараённи янада фаоллаштиради, болалар бу китобларни бўяб туриб контурларда ифодаланган маъноларни, шакллар ва уларнинг ҳаммаларини ранглар гармониясида ўқиб идрок қиладиган бўладилар. Бу ҳолат уларда сўзга, сўзлашга рағбатни янада кучайтиради. Бу даврда сўз улар учун ўз маъносидагина англашиладиган бўлади. Шунингдек, ҳар бир жумланинг жарангдорлиги, мусиқийлиги, эртакларни ўйин, шеърларни қўшиқ қилиб айта билиш ҳам муҳим аҳамият касб этади. Бинобарин, болалар адиблари китобхонликнинг бу даврига алоҳида эътибор қаратмоқлари, уларнинг тил ва нутқ бойликлари, қувноқликка мойил табиатларини инобатга олмоқлари ғоят зарур. Шуни ҳам қайд этиш керакки, мактабгача тарбия ёшидаги бола ўзи қизиққан эртак ёки шеърни, ҳикояни танлаб ўқиш имкониятига эга бўлмаса-да, аммо танлаб эшита олади. Зукко

ота-оналар, боғча тарбиячиларигина кичкинтойнинг кўзидаги ҳайрат, қувонч ёки ўйчанликни илғай билади. Бунинг ёрқин мисоли сифатида З.Диёрнинг “Капалак”, “Тўп”, “Сув билан суҳбат”, Ш.Саъдулланинг ўйинчоқлар тилидан айтилувчи “Айиқ”, “Бузоқ”, “Тойчоқ”, “Улоқчам” шеърларини эслаш мумкинки, улар ҳамиша кичкинтойлар тилидан тушмай келади. Бундай шеърлардаги 2-6 ёшли болакай феъл-атвори (капалакни қувлаши, сув билан суҳбатга киришиши, ўйинчоқлар тилга кириб, унга арз қилиши), нутқи (“жийрон тойчам”, “ўйнаб-кишнаб”, “сузоқ”) оҳанги акс этгани, улар шўхлигига мос ифодалар (капалак, бузоқ, тойчоқ, шарқироқ сой, тўп, улоқча...) билан тасвирлангани, қолаверса, сўз ва қофияларнинг қуймалиги (бузоқ-сузоқ) кабиларнинг кичкинтой тушунчасига мувофиқлиги диққатга сазовор . С.Барноевнинг “Феруза айтган қўшиқ” шеъри эса янги аср кичкинтойларининг севимли шеъри, ёки қўшиғи, десак янглишмаймиз: Қуёш бўлсин, ой бўлсин, Ўзбекистон бой бўлсин. Менга атлас, укамга Гижинглаган той бўлсин. Дадам юзга кирсинлар, Ойим юзга кирсинлар, Бизлар юзга кирганда Ёнимизда турсинлар. Шеърда катта-ю кичикнинг самимий тилаги бор. У жуда содда, ўйноқи оҳангда битилган. Айни пайтда жажжи қизалоқ оила фаровонлигини истаётирки, бунда осмон-у замин тинчлиги билан бирга миллийлик (атлас) ҳамда юрт тинчлиги, ота-боболар анъаналарига содиқликнинг (“гижинглаган тойчоқ”) умрбоқийлиги кўзланаётир. Кичкинтойлар шундай шеърларни куйлаб улғайса, албатта, шеърнинг мазмун-моҳияти ҳам улар онгига сингиб боради. Ёки Р.Фарҳодийнинг “Тонгги сўз” ҳикояси қатор тақлид сўзлар ишлатилганига кўра эътиборли: “Миёв-миёв! Ғув-ғув. Чириқ, чиқ-чириқ! Вов-вов-вов! Ғоқ-ғоқ-ғоқ! Ға-ға-ға!”. Булар тонгда уйғонган Аҳмаднинг йўлда учратган дўстларидан мушук, шамол, Қоплон, ғоз ва ўрдакларнинг эрта тонгда айтган сўзлари – “Ассалому-алайкум!” дегани. Бундай ҳикоялар жажжи кичкинтойларга эстетик завқ бериш билан бирга тарбиявий моҳиятга ҳам эга. Болалар учун асар ёзганда ана шу фазилатларини инобатга олиб, уларнинг ҳаётни англаб олишларига,

ватанпарварлик туйғуларини шакллантиришга, нарсалар ҳақида ўз тушунчаларининг қарор топишига, шуларни имкониятлари кўтарадиган даражага хизмат қиладиган сўз заҳираларини муттасил бойитишга кўмаклашиш мақсади кўзланмоғи шарт. Шундагина мактабгача тарбия ёшидаги болалар китобхонлиги ўз вазифасини муваффақиятли бажарган, деб ҳисоблаш мумкин. Кичик мактаб ёшидаги болалар китобхонлиги ҳам ўзига хос тафовутларга эга. Чунки бу ёшдаги болаларнинг ички олами ниҳоятда бой. Улар ҳали кўп нарсани билмаса-да, билишдан иборат маънавий эҳтиёж жараёнини бошдан кечиради. “Болаларга ўзлари сезган ва ўйлаганларини гапириб бериш ғоят қийин, чунки уларни сўзда ифодалашга тўғри келади”, – деб ёзган эди Януш Корчак тахаллуси билан бутун дунёга танилган поляк адиби Генрика Голдшмит. – Бундан ҳам оғирроғи эса ёзиш. … лекин болалар шоир ва файласуфдирлар”. Дарҳақиқат, у ўзининг педагогик тажрибаси, болалар шифокори сифатидаги билими, бетакрор ёзувчилик иқтидори орқали болалик дунёсининг кўпгина сир-асрорларини илғай олган; хусусан, бола қалбининг эркинлиги қушга, капалакка ва гулга қиёсланишини, ҳамчунин улар ўзларига жониворлар, ҳашарот-у ҳайвонларни ака-ука, ёхуд, тенгқур дўстдек тутишини таъкидлайди. Чиндан ҳам шундай. Болалар табиатидаги “шоирлик” – уларнинг ҳамма нарсадан ҳайратланишлари, ҳар бир ҳодисадан ҳаяжонланишлари бўлса, “файласуфлик” – ҳайратни ва ҳаяжонни қўзғаган нарса ва ҳодисаларнинг асл моҳиятига қизиқишларидир. “Бу нима?”, “Бу нега бунақа?”, “У нима дейди?”, “У нега катта ёки нега кичик?”, “У қандай ўсади?”, “Нега қаттиқ?”, “Нега юмшоқ?”, “Сув нега қотади?”, “Қуёш қандай қизитади?”, хуллас, шу хилдаги саноқсиз саволлар бу ёшдаги болаларнинг қизиқишлари ҳосиласи бўлиб, ана шу саволларга топган ва тополган жавоблари – оламни ўзлаштириш йўлларидир. Олам улар учун жумбоққа айланаркан, уларнинг ўзлари ҳам “нимавой”га айланишлари табиийдир. Бундай умумлашма образни Қ.Муҳаммадийнинг “Табиат

алифбеси” туркумига кирувчи лирик қаҳрамон тимсолида ҳам кўриш мумкин. У ҳам бутун вужуди билан “Ёнғоқни нега ёнғоқ деймиз?” ёки “Ёнғоқнинг қобиғи нега қаттиқ?”, “Олча нега қип- қизил?”, “Ўрик нега сарғайиб пишади?”, “Жийданинг шохи нега эгик?”, “Шафтолининг барги нега аччиқ?”, “Сада нега мева қилмас?”, “ Дада, боғбон нега токни қирқиб туради?” ёки “Ток дарахти бир хил-у узумлари нега ҳар хил?”, “Мол нега кавш қайтаради?”, “Читтак нега читтак?” сингари сон-саноқсиз саволларга айланган. Қ.Муҳаммадий бу саволларга поэтик жавоб бериш мақсадида “нима тўғрисида асар яратмасин, нима ҳақда гапирмасин, доим ўша нарсадан инсон ҳаётини кўзда тутиб, маъно излайди. Шоир шу маънони топади ҳам. Бу маъно доим болаларнинг ҳаётдан оладиган биринчи таассуротларини изоҳлайди, унинг дунёқараши шаклланишига хизмат қилади”, энг муҳими, болада инсонни севиш, касбу корига рағбат билан қараш, шу асосда ҳаётни англаш ва севиш туйғусини ардоқлаб ўстиради. Бу ёшдаги болалар фольклордан кенгроқ баҳраманд бўла бошлайдилар: тез айтишлар машқи билан нутқ товушлари талаффузини равонлаштирсалар, чандиш ўйнаб сўзлар оҳангдошлигини идрок қиладилар; гулдур-гуплар воситасида сўз ва ҳаракат уйғунлигини ҳис этсалар, топишмоқларни ечиш жараёнида зеҳнларини чархлай борадилар. Ҳайвонларга оид эртакларга қизиқишлари сеҳрли-фантастик ва ҳаётий-маиший эртакларга омихталашиб, улар ҳисобига тўлиша боради ва хаёлларига парвоз бағишлай бошлайди. Ҳаётий-маиший эртакларни ўқиш жараёнида реал ҳаёт ҳодисаларига қизиқишлари уйғона боради. Эртакка бу хилдаги маънавий чанқоқлик турли халқлар эртаклари ҳамда ёзма адабий эртакларни ҳам севиб ўқишга чоғлайди: Шарл Перро, ака-ука Гриммлар, Ҳанс Кристиан Андерсен, П.Ершов асарларини, айниқса, болаларга

мослаштириб табдил қилинган Э.Рапсеннинг “Барон Мюнхаузеннинг саргузаштлари”, шунингдек, А.Толстойнинг “Олтин калит ёки Буратинонинг бошидан кечирганлари”, Л.Соловьёвнинг “Насриддин афанди саргузаштлари”, Ш.Саъдулланинг “Ёғоч қўғирчоқ ёки Качал полвон саргузаштлари” эртак-қиссаларини, Т.Ғойибовнинг адабий- насрий эртакларини завқу шавқ билан ўқийдилар. Мультфилмларга ва қўғирчоқ театрлари спектаклларига ўчликлари замирида ҳам аслида эртакка эҳтиросли қизиқишлари ётади. Айни пайтда ҳам бундай асарларнинг аҳамияти пасаймаган. Шу билан бирга, ўсиб келаётган ёш авлодни эндиликда кўпроқ мантиқий билимлар, инсоннинг руҳий кечинмалари, табиат ва жамият муносабати масалалари қизиқтираётгани сир эмас. Рауф Толибнинг “Ким бахтиёр?” шеъри шу маънода кичик мактаб ёшидаги ўқувчилар табиатига монанд: Ўтириб гоҳ Миржалол, Ўзича айтар бобо: Ўзича сурар хаёл: “Алам қиларкан гоҳо, “Бобом қандай бахтиёр? Кўз хира, оёқ оғрир, Ўзларида ихтиёр, Кексалик экан оғир. Биров бермайди танбеҳ. Яхши эмас иштаҳам, Янглишсалар ҳамки ... Эҳ, Унум йўқдир ишда ҳам, Доим ҳурматда бобом. Тун бўйи келмай уйқу Ҳамма беради салом, Босар кексалик, қайғу. Жой тайёр, димоғи чоғ, Қани, энди бўлсам ёш, Автобусга чиққан чоғ Ўтирмасдим қашлаб бош. “Бобомларга маза хўп, Кучи, соғлиқлари бор, Ухлайдилар роса кўп. Ёшлар қандай бахтиёр?” Хуноб бўлиб эрта-кеч, Мисол ечмайдилар ҳеч. Шеърда инсон умрининг икки қарама-қарши қутби – кексалик ва ёшлик юзма-юз келган. Шоир дастлаб кексаликнинг зоҳирий жиҳатларини бола тасаввури орқали акс эттиради. Бу кичик мактаб ёшидаги ўқувчиларга хос бўлган уйқуни яхши кўриш, арифметик мисол ва масалалардан хуноб бўлиш, шумтакаликлари учун дакки еявериш кабилар билан мувозий қўлланиб,

тасвирдаги аниқликни таъминлай олган. Бобо ўйлари орқали эса умр поёнидаги ботиний кечинмалар, қариликнинг ўзига яраша ташвишлари ҳис қилинади. Ёш китобхон бобо ва невара хаёлидан огоҳ бўлгач, кексаларни кўпроқ эъзозлаш зарурлиги, ҳақиқий бахтиёрлик ёшликда экани, “бош қашлаб” ўтирмай, билим олиш, изланиш зарурлигини англайдилар. Умуман, кичик ёшдаги ўқувчиларни ҳам давр тараққиётининг барча муаммолари, мавзулари қизиқтиради. 8-11 ёшли болалар халқ насри ва адабий эртаклар, табиат, Ватан, ватанпарварлик, ота-онага муҳаббат, ахлоқодоб ва китоб ўқишга даъват руҳидаги асарлар билан бирга, инсонни теранроқ ўрганишга оид шеър ва ҳикояларни катта қизиқиш билан ўқийдилар. Бинобарин, ўзбек болалар адабиёти тарихида кичик мактаб ёшидаги ўқувчилар китобхонлигини Ғ.Ғулом, Ҳ.Олимжон, С.Жўра, З.Диёр, Қ.Муҳаммадий, Ш.Саъдулла, И.Муслим, А.Раҳмат, Қ. Ҳикмат, П.Мўмин, Т.Адашбоев, М.Аъзам, А.Обиджон ва бошқаларнинг қувноқ шеър ва қўшиқлари, достонлари ва шеърий эртаклари; Ҳ. Назир, Х.Тўхтабоев, Н.Фозилов, М.Осим, Т.Малик, Ҳ.Шайхов, С.Барноев, Ф.Мусажон, О.Ҳусанов ва бошқаларнинг ҳикоя, қисса ҳамда романлари ташкил этади. Истиқлолга эришгач, бу ёшдаги китобхонларга, айниқса, ватанпарварлик ва Ватан тарихи ҳақидаги бадиий асарлар беҳад зарурлиги, хориждаги тенгқурлари ҳаёти ҳақидаги асарлар ҳам алоҳида қизиқиш уйғотиши яққолроқ англанди. Бу жиҳатдан ҳам миллий адабиётда яратилган “Қонли бармоқлар”, “Зафар ва Заҳро” (Ойбек), “Дунё болалари” (А.Мухтор), “Афғон ҳикоялари” (С.Барноев) қаторида машҳур италян болалар адиби Жанни Родарининг “Чиполлинонинг бошидан кечирганлари”, “Желсомино ёлғончилар мамлакатида”, “Музқаймоқдан қурилган шаҳар”, швед болалар адибаси Астрид Линдгреннинг “Миттивой ва томда яшовчи Карлсон ҳақида икки қисса”, поляк Януш Корчакнинг “Қирол Матиуш биринчи”, шунингдек, қардош халқлар болалар адабиётларининг энг сара намуналари алоҳида қиммат касб этади. Бу хилдаги асарлар болаларнинг олам ва одамлар ҳақидаги билимларини ривожлантиради, луғат бойликларини оширади,

дунёқарашларининг шаклланишига, инсоний фазилатларининг таркиб топишига, характерларининг тобланишига таъсир кўрсатади, ниҳоят, бадиий адабиёт улар учун чинакам “ҳаёт дарслиги”га айлана боради. Ўсмирлар китобхонлиги ўқувчиларнинг шу ёшдаги руҳиятига монанд анча мураккаб. Ўсмирлик инсоннинг болаликдан ёшликка ўтувчи ва, ўз навбатида, бошқа ёшлардан ўзининг нисбатан кескинроқ, мураккаброқ кечиши билан фарқланиб турувчи давридир. Бу тахминан, боланинг 5синфларда ўқиш пайтларига тўғри келиб, 13 ёшдан 16-17 ёшгача бўлган давр оралиғида кечади. Айрим болаларда бу 1-2 йил эртароқ ёки кечроқ кузатилиши ҳам мумкин. Ўсмирликда ривожланишнинг барча: физиологик, биологик, ақлий, ижтимоий-тарбиявий кўринишлари кўзга ташланади. Бунда энди у “бола” эмас ва шу билан бирга, ҳали “катта” ҳам саналмайди. Шу сабабли унинг ўз-ўзига ва атрофдагиларга нисбатан бўлган муносабатлари ўзгара боради. Ўсмирлар ўз идеаллари (мутлақ ижобий)ни орзу қилиб, уларни ўзларида рўёбга чиқаришни мақсад қиладилар. Бу ёшда бирор касб ёки ҳунарни эгаллашга қизиқиш ва интилиш пайдо бўлади. Ўсмирларнинг орзу-истаклари уммондек улканлиги ва хилма-хиллиги билан ҳам ажралиб туради. Энг муҳими, ўсмир ўзини тарбиялашда китоб, кинофильм қаҳрамонларидан андаза олади. Шундай экан, ўсмирларга мўлжалланган бадиий адабиётнинг вазифаси ҳам ўта масъулиятли ва серқиррадир. Унутмаслик керакки, ўсмирлик инсон ҳаётининг ажойиб палласи, шахс сифатида шаклланишининг асоси. Ўсмирнинг ақлий камолотга етишуви муҳим ўринга эга. Уларнинг ўз фикрини аниқ ифодалашга йўналтириши, мустақил мулоҳаза юритиш кўникмасига эга бўлиши, муҳими, бу жараённи англаб етишларида илмий-бадиий асарлар муҳим рол ўйнайди. Хусусан, Ойбек, А.Қаҳҳор, М.Осим, Н.Сафаров, О.Мухтор, Т.Малик каби етук адибларнинг биографик ва автобиографик қиссалари, эссе ҳамда ҳаётий ҳикоялари дастуруламал бўлади. Ўсмирлардаги улкан маънавий эҳтиёж ва шахс сифатида камол топиш заруратини ўз замонидаёқ пайқаган М.Горкий ХХ асрнинг 30-йилларида “Машҳур кишилар ҳаёти” рукнида

бадиийбиографик асарлар ижод этиш ташаббуси билан чиққан эди. Шу муносабат билан машҳур ёзувчилар, олимлар, бастакорлар, ҳарбий саркардалар, моҳир ҳунармандлар-у жаҳон уруши ва меҳнат қаҳрамонлари ҳаёти, ижод йўлининг бадиий-тадқиқий намунаси бўлган юзлаб асарлар яратилди. Якунланган асрнинг етмишинчи йилларига келиб, бу рукнда асарлар ижод этиш анъанаси ўзбек ижодкорлари фаолиятида ҳам кўрина бошлади. Эндиликда А.Қаюмовнинг “Алишер Навоий”, “Абу Райҳон Беруний”, “Абу Али ибн Сино”; Л.Қаюмовнинг “Ҳамза”; Н.Каримовнинг “Ҳамид Олимжон”, “Ойбек”, “Чўлпон”, “Усмон Носир”; А.Акбаровнинг “Ғафур Ғулом”; О.Шарафиддиновнинг “Абдулла Қаҳҳор”; Б.Аҳмедовнинг “Мирзо Улуғбек”, “Амир Темур”; Отаёрнинг “Миртемир”, “Ислом шоир”; Ҳ.Каримовнинг “Ўрал Тансиқбоев” сингари асарлари шу йўналишдаги изланишларнинг самаралари бўлиб, ўзбек воқелигини илмий-маърифий асосда бадиий тадқиқ этганлиги билан эътибор қозониб бораётир. Бундай асарлар ўсмирларни инсонпарварлик, тарихий қадриятларга муҳаббат руҳида тарбиялайди, уларнинг касб танлашларига кўмаклашади, аждодлар жасоратидан ифтихор қилиш туйғуларини ўстириб, чинакам ватанпарвар инсон сифатида камол топишларига таъсир кўрсатади. “Маънавият – инсонни руҳан покланиш, қалбан улғайишга чорлайдиган, одамнинг ички дунёси, иродасини бақувват, иймон-эътиқодини бутун қиладиган, виждонини уйғотадиган беқиёс куч, унинг барча қарашлари мезонидир” (И.А.Каримов). Бинобарин, ўсмирлик ҳам жисмоний, ҳам маънавий-ахлоқий балоғатга етишув бўсағаси экан, қаҳрамонлар хаттиҳаракати орқали шу ёшдаги ўқувчиларга ибратдан сабоқ бериш уларга мўлжалланган китобларнинг асосий вазифасидир. Шундай адабий жанрлар бўладики, улар ўқувчида нафақат бадиийэстетик завқ уйғотади, балки илмий-назарий билимларини оширишда ҳам муҳим рол ўйнайди. Бундай асарлар китобхон маънавий-ахлоқий олами янги ўзанларининг очилишига туртки бўлади. Адабий хотира-ёднома асарлар шу жиҳатдан ўсмирлар китобхонлигида ҳам алоҳида қизиқиш уйғотади.

Умуман, хотира – оромбахш туйғу. У ҳар бир инсонга деярли ҳамроҳ, қалбига сирдош, кексайганида эса ягона дилкаш суҳбатдош. Энг ширин кечинмалар, кўнгил ардоғидаги дўстлар фақат хотирадагина тиниқ акс этади. Йиллар ўтиб, қадрдонлар давраси, суҳбати-ю сийрати бу оламда омонатлиги англанганида, хотиралар билан таскин топади инсон қалби. Хотира ёзиш ҳам шу маънода соҳир қалб соғинчига хос бир илинж. ХХ аср ўзбек адабиёти насри тараққиётида ўз ҳикоялари ва қиссалари билан салмоқли ҳисса қўшиб келаётган адиб Н.Фозиловнинг “Ирмоқ” номли биринчи ҳикоялар тўпламиёқ эл назарига тушган эди. Унинг “Оқим” қиссаси эса халқлар ўртасидаги меҳр-оқибат куйчиси сифатида болалар адабиётида ўзига хос йўналишни бошлаб берди. Адиб насри, хусусан, “Саратон”, “Шум боланинг набиралари”, “Қорхат” қиссалари; “Болалигим-пошшолигим”, “Устозлар даврасида”, “Саратон” тўпламларига кирган асарлари ўсмирлар китобхонлиги хазинасини бойитгани билан эътиборга лойиқ. Зотан, адиб ижодида касбдош, сафдош устозлари, дўстлари, шогирдлари ҳақида завқи баланд бадиа – эссе ва хотиралар ёзиш алоҳида йўналишни ташкил қилади. Унинг бу туркумдаги асарлари, аввало, давр адабиёти тарихи, сўнгра, адиблар ҳаётининг муҳим қирралари, адабий жараёнда у ёки бу ижодкорнинг мавқеи, ҳаётий фаолияти, тажрибасига хос хусусиятлар асрорини очишда айрича ғоявий қиммат касб этганлиги билан эътиборни тортади. Бинобарин, уларнинг ҳар бирида у ёки бу етук адибнинг жонли сиймоси бутун ҳайбати билан гавдаланиб туради. Таъкидлаш жоизки, Н.Фозилов анча илгари бу жанрга қўл уриб, юксак маҳорат соҳиби эканлигини намоён этган эди. Унинг 1988 йилда нашр этилган "Устозлар даврасида" китоби ўз даврида юқори баҳоланган эди. Орадан йигирма йилдан зиёдроқ вақт ўтиб, бу мавзуга тағин қўл уриши бежиз эмас, албатта. Ёзувчи энди бу китобини устози Саид Аҳмаднинг “Топганларим ва йўқотганларим” китобига жавоб шаклида “Топдим-у йўқотмадим” деб атайди. Шу номдаёқ асарнинг бош муддаоси ойдинлашади. Китобда қирққа яқин адабиёт салафларининг ёрқин сиймоси муаллиф

хотираси орқали қайта жонлантирилган. Уларнинг кўпчилиги фоний дунёдан боқий оламга рихлат қилганларнинг ёдлари сифатида барҳаёт. Хотира китобдаги лавҳаларнинг аксарияти дарслик ва илмий адабиётларда учрайвермайдиган, ҳаётий ва қувноқ воқеаларга бой эканлиги билан диққатни тортади. Н.Фозилов ҳар бир адиб ҳақида ўзи билган, ўзи кўрган, гувоҳи бўлган воқеаларни самимий баён қилади. Абдулла Қаҳҳор, Ойбек, Ғафур Ғулом, Миртемир, Мақсуд Шайхзода, Одил Ёқубов, Саид Аҳмад, Ўлмас Умарбеков – булар ўзбек адабиётининг забардаст ижодкорлари. Мухтор Авезов, Собит Муқонов, Абдулла Тожибоев, Ғабиден Мусрепов, Абен Сотиболдиевлар қозоқ адабиётининг етук намояндалари. Абдулла Орипов, Шукур Холмирзаев, Тоғай Муродлар эса ўзбек адабиёти осмонидаги ёрқин юлдузлар, чақмоқдай ярқ этиб кўринган бетакрор истеъдод соҳиблари. Улар ўзбек ва қозоқ адабиётларининг бир неча авлодига мансуб жондош ва қондош намояндалари, улар сиймосида шу икки халқнинг дўстлик ришталари нечоғлик мустаҳкамлиги, ижодий ҳамкорликлари туфайли шу икки халқ маънавияти қай даражада жилоланишига оид қайду далиллар бисёр. Бироқ адибу шоирлар ҳақида ҳар қанча ўқимайлик, ташналик қонмайди; уларни яқиндан билиш, суҳбатидан баҳраманд бўлиш ҳар бир ўзбеку қозоқ китобхонининг эзгу орзуси бўлиб қолаверади. Аммо, буларни билишнинг ҳам ҳамиша имкони бўлавермайди. Уларнинг сизу бизга ўхшамаган ноёб фазилатлари, ўзигагина хос ҳаёт тарзи китобхонларни қизиқтириши табиий. Носир Фозилов ана шу каби эзгу мақсадни ушатиш йўлида хайрли ишга қўл урган адиблардан. Унинг омади шуки, тақдир тақозоси уни ўша адиблар билан ҳамқадам, ҳамкасб, ҳамсуҳбат қилган. Турли тасодифлар туфайли улар билан адабий учрашувлару саёҳатларга чиққан; устозу шогирд тутинган, ака-ука сифатида суханворлик қилишган, талай қизиқ ҳангомаларни бошдан кечиришган. Бундай замондошликнинг масъулиятини ҳис қилган Н.Фозилов ўз адабий хотираларида устоз санъаткорлар ҳаётининг нодир саҳифаларини ёш авлодга "тирилтириб" кўрсатиб беради. Чиндан ҳам муаллифнинг умр бўйи

топганлари – дўсту биродарлари энг қимматли гавҳарга тенг. Уларнинг ёди, олган сабоқлари йўқолмас инжу. Буни кенг китобхонлар оммаси билан баҳам кўрмаслик эса – била туриб уларни шундай ганжинадан маҳрум этишдай бир гап. Албатта, янги минг ва юз йиллик ўсмирлар китобхонлиги арсенали бундан-да ортиб бориши, жаҳонга машҳур мумтоз адиблар ва ўзбек ёзувчиларининг тарихий, детектив, биографик роман ва қиссаларини, эссе ҳамда шеърий асарларни, илмий-оммабоп китобларни мутолаа қилишларини тақозо этаётир. Шунингдек, улар энди болалар адабиёти билан чекланиб қолмай, умумадабиёт хазинасидан кенг баҳраманд бўлаётирлар. Бугунги ўсмир П.Қодировнинг “Юлдузли тунлар”, “Авлодлар довони”, М.Осимнинг “Карвон йўлларида”, “Зулмат ичра нур”, ”Ибн Сино қиссаси”, О.Ёқубовнинг “Улуғбек хазинаси” сингари тарихий, биографик роман ва қиссаларни ўқимай туриб Абу Райҳон Беруний, Ибн Сино, Амир Темур, Улуғбек, А.Навоий, Бобур каби улуғ аждодлар ҳаёт йўлини тўлиқ тасаввур қила олмайдилар. Т.Маликнинг “Алвидо болалик”, “Шайтанат” қиссалари ҳам уларга жамиятда шахснинг шаклланишидаги муҳим омиллардан сабоқ бериш учун ғоят зарур. Шунингдек, Х.Тўхтабоевнинг “Мунгли кўзлар”, “Жаннати одамлар”; Ў.Ҳошимовнинг “Икки эшик ораси”, “Урушнинг сўнгги қурбони”, “Дунёнинг ишлари” каби асарлари, М.Юсуф, А.Орипов, э.Воҳидов шеърлари ҳам ўсмирлар қўлидан тушмай келаётир. Бу шундан далолат берадики, ўсмирлар китобхонлиги асосан уч йўналишда давом этаётир: биринчидан , ўтган аср ўрталаридан болалар ва ўсмирлар учун махсус ижод қилган Ҳ.Назир (“Ёнар дарё”, “Лочин қанотлар” каби), Н.Фозилов (“Шум боланинг набиралари”, “Саратон” к.), Х.Тўхтабоев (деярли барча асарлари), Ф.Мусажонов, Л.Маҳмудов, Т.Малик, Ҳ.Шайхов, М.Аъзам А.Обиджон, Т.Адашбоев сингари адибларнинг бадиий теран асарлари ўз ўқувчисини йўқотмай келаётир; иккинчидан , ўсмирларнинг бугунги интилишлари, қизиқишларига мутаносиб асарлар махсус яратилмаётганлиги сабабли улар умумадабиёт намуналарига жадал талпинмоқдалар. Бунда

юқорида зикр этилган асарлар, шунингдек, жаҳон адабиётининг янги намуналари (масалан Ж.Роулингнинг “Гарри Поттер”и каби) сюжети, мавзуси долзарблигига кўра ўсмирлар эътиборига сазовор бўлаётир. учинчидан , ХХИ аср ўсмирлари видео ва аудио фильмлардан тенгдошлари ҳаётини қидиришга берилмоқдалар. Таъбир жоиз бўлса, учинчи йўналишда маънавий озиқ олишга интилаётган ўсмирлар катталарни кўпроқ ташвишга солади. Шу маънода, ўсмирлар китобхонлигида давр руҳини, ўсмирлар образини, долзарб мавзуларни ўз миллий қадриятларимизга хос ва мос тарзда бадиий теран ифода этиш зарурлиги, адибларнинг бу масалага жиддий эътиборлари жоизлигини тақозо этади. Шундагина ўсмирлар адабиёти ҳам келажаги буюк озод ва обод Ватаннинг, эркин ва бунёдкор халқнинг курашчан фарзандлари қилиб тарбиялашга ҳисса қўшади.

Адабиётлар: 1. Арзамаcцева И.Н., Николаева С.А. Детская литература. –М.:Академия, 2000. 2. Баракаев Р. Абдулла Авлоний ва болалар адабиёти. –Т.: Фан, 2004; Болалар адабиётини гуруҳлаштириш хусусида // Ўзбек тили ва адабиёти, 2012. № 6. – Б. 11-14. 3. Белинский В.Г., Чернишевский Н.Г., Добролюбов Н.А. О детской литературе. – М.: Дет.лит.1983. 4. Болалар адабиёти ва замонавийлик. –Т.:Фан, 1981. 5. Иброҳимова З. Кичкинтойлар адабиётининг хусусиятлари.– Т.:Ўқитувчи,1994. 6. Суюмов А., Жумабоев М..Болалар адабиёти. –Т.:Ўқитувчи. 1995. 7. Жумабоев М. Болалар адабиёти ва фолклори.–Т., 2006. 8. Ирисхўжаева С. Болалар адабиётида дидактика.–Т.: Фан, 1978.-48б. 9. Мамажонов С. Ҳозирги ўзбек болалар адабиётининг баъзи тенденсиялари.– Болалар олами. –Т.,1975. 10. Сафаров О. Ўзбек болалар адабиётининг спетсифик хусусиятлари.– Китобда: Ўзбек болалар адабиёти ва адабий жараён.–Т.:Фан, 1989, 4- 18-бетлар; Яна: Олий ўқув юртида “Болалар адабиёти”фани муаммолари. // Тил ва адабиёт таълими ж.,1994, 2-3-сон,4-6- бетлар.Яна: Ўзбек болалар адабиёти тарихи мундарижасини белгилашга доир.// ЎТА, 1998, 6-сон,63-66-б., яна: Боланинг тили чиқди. // Мактабгача тарбия. 1992, 1-сон, 40-41-б.; яна: Болалар китобатига бир назар. // Соғлом авлод учун. –1997, 11-сон, 22-24-б. 11. Шермуҳамедов П., Турсунов Ж., Сафаров О., эгамов Х. Ўзбек болалар адабиёти. Дарслик- хрестоматия.–Т.:Ўқитувчи, 1976.

Похожие

Болалар адабиёти юксалишда

Рус болалар адабиёти

Истиқлол даври болалар адабиёти

Чет эл болалар адабиёти

Болалар адабиёти тараққиёт сари