Болалар адабиёти тараққиёт сари - Литература - Рефераты

Болалар адабиёти тараққиёт сари

Загружено в:

03.10.2022

Скачано:

0

Размер:

900 KB

Болалар адабиёти тараққиёт сари Режа: 1. Илёс Муслим – болалар шоири. 2. Ҳаким Назир – ўзбек болалар реалистик насрининг соҳибкори. 3. Миркарим Осим – тарихий-биографик қиссанавис адиб. 4. Пўлат Мўмин болаларнинг қўшиқнавис шоири. 5. Қудрат Ҳикмат шеърларининг бадиий-тасвирий хусусиятлари. 6. Носир Фозилов ижодида болалар ва ўсмирлар руҳияти талқини. 7. Фарҳод Мусажон – болалар адиби ва кинодраматурги.

Таянч тушунчалар: ташбеҳ, тақвим, реалистик наср, роман, очерк, лавҳа, новелла, тарихий-биографик, тарихий-қаҳрамонлик, тарихиймаиший, фантастик, эртак-песа, эпизод, драматик конфликт, воқеабанд, киноя, истеҳзо. Илёс Муслим – болалар шоири (1909-1993) Болалар учун асар яратишдек сермашаққат ва қутлуғ ишга умрини бағишлаган Илёс Муслим 1909-йилда Қирғизистоннинг Бишкек шаҳрида чўян қуювчи – ҳунарманд оиласида дунёга келади. И.Муслим 1927-йилнинг кузида Тошкентга келиб, эрлар билим юртига ўқишга киради. 1930-йилда у билим юртини муваффақиятли тамомлагач, Қашқадарёнинг Яккабоғ туманидаги Шаман-қирғиз ва Шерозий қишлоқларида ўқитувчилик қилиб, ёшларга билим беради. 1931-1942-йилларда Илёс Муслим Ўзбекистон давлат нашриётида, бадиий адабиёт, ёшлар ва болалар адабиёти нашриётларида турли лавозимларда ишлайди. Шоирнинг биринчи шеърлар тўплами 1932-йилда “Ўсув” номи билан китобхонлар ҳукмига ҳавола этилди. 1934-йилда “Заҳархандалар” деган иккинчи тўплами, “Миқти келди” достони босилиб чиқади. 1938-йилда эса “Шеърлар” тўплами нашрдан чиқади. 1942- 1947йилларда ҳарбий хизматда бўлиб қайтган шоир яна адабий ижодга қизғин шўнғийди. Шундан кейин унинг бирин-кетин “Турналар” (1952), “Бизнинг мактаб” (1954), “Сенинг совғанг” (1957), “Тилла қўнғиз” (1960), “Ишчан асаларилар” (1962), “Ойлар айтишуви”, “Ойхон ва райҳон” (1964), “Кўрик” (1969) каби қатор шеърий тўпламлари болалар адабиёти тараққиётига ҳисса бўлиб қўшилди. Шоир шеърларида ўзига хос поэтик образлар, ўхшатишлар кўзга ташланади. Масалан, у баҳор элчиси бойчечакни таърифлар экан, унинг ёрқин деталлари – ранг ва хусусиятларини кичкинтойлар тафаккурига мос талқин этади:

Ҳали эримасдан қор, Дала, қирда гулбаҳор. Чиқди митти гул-чечак, Май элчиси бойчечак. Аскар каби турар тик, Барглари яшил, тетик. Унинг ранги сариқ, оқ, Бошида кумуш қалпоқ. И.Муслим шеърда образнинг кичкинтойлар тасаввурига хос кўримлилигини таъминлаган. Баҳор дала-қирдан бошланиши бежиз эмас. Қуёш нури энг кўп тушадиган, илиқлик тафти илгарироқ сезиладиган жой бепоён қир-у далалардир. Бойчечак ҳам дастлаб дала-тузда яшнаб очилади. У қадимда Наврўз элчиси сифатида болалар қувончига сабаб бўлган. Ундан гулдасталар ясашган болакайлар ҳовлима-ҳовли юриб, қўшиқ куйлаб, бойчечак улашиб, баҳор хабарини бериб, суюнчи олишган. У ҳақдаги халқ қўшиғида қадимги аждодларимизнинг илк баҳор кунларидаги “қозон тўлди” маросими ва баҳор келганига ишора қилинади. Шоир халқ орасида қадимдан болалар томонидан куйланиб келинаётган қўшиққа аниқлик киритиб, унинг янги қирраларини тасвирлайди. Май турфа гулларнинг қийғос очилган палласи, бойчечак эса унинг дастлабки нишонаси эканлиги шу тариқа болаларга аён бўлади. Бу жажжи гулнинг аскарга ўхшатилиши ҳам тасодиф эмас. Унинг совуқ ва эриб улгурмаган қордан қўрқмай, бош кўтариб туриши аскарларга хос жасоратга қиёсланмоқда. Кумуш қалпоқ тушунчаси фақат гулнинг (оқ ранг) ташбеҳланиши бўлиб қолмай, қор остидан бош кўтариб туришига ҳам ишорадир. Шоир шеърларининг аксарияти мактабгача таълим ёшидаги ёхуд кичик мактаб ёшидаги ўқувчиларга мўлжаллаб ёзилгани шеърлар мазмунмундарижасидан англашилади. Бу ёшдаги болаларни кўпроқ ҳайвонлар, қушлар ва жониворлар, гуллар, зилол сувлар-у ёз неъматлари ёки қорбобо ва қиш, ям-яшил арча жуда-жуда қизиқтиради. Илёс Муслим болаларга олам-олам шодлик келтирувчи ана шундай мавзуларга тез-тез мурожаат қилади. Шоирнинг “Лайлак келди”, “Турналар”, “Қуён”,

“Тойчоғим”, “Лайлак”, “Гул терамиз”, “Арча қўшиғи”, “Мактабимиз” сингари шеърлари шу маънода ардоқли. И.Муслимнинг меҳнат мавзуида ёзилган шеърлари ўқувчиларда фақат меҳнатга кўникма ҳосил қилиш, меҳнатнинг ҳаётий эҳтиёж эканини уқтириб қолмасдан, балки уларда меҳнатдан завқланиш туйғуларини ҳам шакллантириб боради. Шу жиҳатдан шоирнинг “Сенинг совғанг”, “Ойхон ва райҳон” шеърлари аҳамиятли. Масалан, дастлабки шеърда жажжи қўлчалари билан кашта тикиб онасига совға қилишга чоғланаётган қизалоқ ҳақида сўз борса, иккинчи шеърда жамбил-райҳон экиб, жўякларига сув қўйиб кўкартирган Ойхон таърифланади. Шеърларда шоир ўзи хулосалагандай, ҳалол меҳнат роҳатини тотиш завқи ёрқин акс этган. “Одобли қизча”да эса қиз болаларга хос тартиблилик, саранжом-саришталикка даъват этилади: Раъно кичкина ҳали, Ишига ҳамма ҳайрон. Қўлда жажжи супурги, Чиннидек ҳовли, айвон. Уйни тартибли тутар, Чанг қўнмас диванга ҳеч. Буни кўриб қўшнилар Мақташади эрта-кеч. Албатта, бундай шеърларнинг мазмуни анча содда, бадиийликдан кўра оддий сўзлар баёни тарзида ифода этилган бўлса-да, ярим аср илгариги авлод кичкинтойларининг зеҳн идрокига мувофиқлиги аён ҳақиқат. Қолаверса, бугунги кичкинтойлар ибрат олса арзийдиган халқ қадриятлари мавжуд унда. Илёс Муслим қатор юмористик шеърлар ҳам ёзган. “Эшматвойнинг қилиғи”, “Бефаҳм Эсон” шеърларида болаларда учраб турадиган айрим қусурлар ҳажв қилинади. Шунингдек, унинг “Ойлар айтишуви” шеърида тақвимдаги 12 ойнинг ўзига хос муҳим хусусиятлари, навбат билан кетмакет алмашиб келиши, эл-юртни обод этиши куйланади. Зеро, Илёс Муслим бой ижодий тажрибага ҳамда халқ эътирофига сазовор шоирлардан биридир. Ҳаким Назир – ўзбек болалар реалистик насрининг соҳибкори (1915-2008)

Болалар дунёси кенг , ўзига хос , ажиб дунё . Оз қувонч - ташвишлари , орзу - ҳаваслари , саргузашт - ҳангомалари , ўйин кулгилари - ю , ўз сир - у жумбоқларига тўла . Бу бой дунёга кириб қолган одам ундан чиқиб кетгиси келмайди. Ҳаким Назир ўзбек болалар насрининг отахон ижодкорларидан, кичкинтойларнинг севимли адибларидан бири бўлиб, ана ўша ажиб дунё билан умрининг охиригача қалин алоқада бўлди. Болалар олами уни оҳанрабодай ўзига тортиб, ҳар томонлама қамраб олган. Унинг кечмиш-кечирмишлари, ишлари, мақсад-ниятлари билан кичкинтойлар оламига чамбарчас боғланиб кетиши алоҳида эътирофга сазовор. У болалар учун ўндан зиёд қисса, роман, пьеса, сон-саноқсиз ҳикоялар яратди. “Лочин қанотлар” романи, “Сўнмас чақмоқлар”, “Ёнар дарё”, “Кенжатой” қиссалари, ўнлаб ҳикоялари кўпгина хорижий тилларга таржима этилиб, чет элларда танилди. Бинобарин, адиб ижодининг серқирра талқинига эътибор мустақиллик йилларида янада ортгани бежиз эмас. Ўзбек болалар насрининг заҳматкаш адибларидан бири Ҳаким Назир 1915-йилда Тошкентнинг Арпапоя маҳалласида маҳсидўз-косиб оиласида дунёга келди. Ҳакимжон оғир меҳнат ҳисобига кун кечирадиган жафокаш оилада катта бўлгани учун ёшликдан меҳнатни ҳурмат қилиш руҳида тарбияланган. Эҳтимол унинг кўнглида болалик йилларидаёқ ота касбига яширин майл пайдо бўлгандир, у мактабда бошланғич маълумот олгандан сўнг, 1931-йилда оёқ кийим фабрикасига ишга киради. Дастлаб шогирд, кейинроқ мастер бўлиб ишлайди. Фабрикада ўз ҳунарининг устаси бўлиш билан қаноатланиб қолмай, айни вақтда кечки ишчилар университетида ўқиб,

умумий малакасини оширишни давом эттиради. Ҳакимжон ўқиб ва ишлаб юрган дамларида адабиётга жуда қизиқиб қолади. Газета ва журналларда босилган бадиий асарлар, рус ва ўзбек ёзувчиларининг китоблари унинг доимий ҳамроҳига айланадилар. Ўқилган қиссалар, ҳикоялар эса Ҳакимжонда, ўша йиллари унинг ўзи ҳам изоҳлай олмаган ажиб кайфиятларни ҳосил қилади. Бунинг илк мевалари сифатида ўз атрофида рўй бераётган янгиликлар, воқеалар ҳақидаги очерклар, лавҳалар майдонга келади. Бунга бир жиҳатдан оила муҳити ҳам катта таъсир этди. Унинг ота- онаси ўз даврининг ўқимишли кишиларидан бўлиб, буларнинг уйида тез-тез китобхонлик бўлиб турарди. Қўни-қўшнилар, узоқ-яқиндаги таниш- билишлар уларникида йиғилишиб, Навоий, Фузулий, Машраб ғазалларидан тортиб, халқ достон ва эртаклари, “Қиссасул анбиё”, “Бобо Равшан”, “Юсуф- Зулайҳо”ларгача ўқишар эди. Ҳакимжон буларни мароқ билан тинглар, айрим парчаларини ёдлаб олар, кейин ўртоқларига айтиб берарди. Эшитган нарсаларининг мағзини чақишга интилар, сўрабсуриштирар, шу тариқа, унинг қалбидаги адабиётга ҳавас туйғуси тобора ортиб борар эди. Ҳакимжон Абдулла Қодирийнинг “Ўткан кунлар”ини ҳам биринчи марта мана шу китобхонлар даврасида оммавий ўқишда тинглаган. Бинобарин, ёш Ҳакимжоннинг адабиёт бўстонига ошинолиги она сути, меҳри, мафтункор эртаклари билан тарбия топди, дейилса тўғрироқ бўлади. Адабий ижодга туганмас ихлос ва муҳаббат уйғотган ана шу омиллар кейинчалик ёрқин бўй кўрсатди. Ўзбекистон вақтли матбуоти адабиётимизнинг йирик арбобларини бағрига олиб тарбиялаган, қаламига куч ва ижодига сайқал берган даргоҳдир. Шунинг учун Ҳаким Назир ўз ёшлик ғайрати, билим ва истеъдодини ёзувчиликка бағишлашга қарор қилгач, бу эзгу ниятга олиб борадиган йўл матбуот орқали ўтажагини англайди. 1933-1941-йиллар мобайнида “Ленин учқуни” (ҳозирги “Тонг юлдузи”), “Ёш ленинчи” (“Туркистон”) газеталари редакцияларида хизмат қилади. Айниқса, болалар газетасида ишлаган йилларида етук шоир Зафар Диёр билан ижодий ҳамкорликда бўлиш

натижасида болаларга илиқ муҳаббат билан қарашга, уларнинг характери ва психологиясини кузатишга ўрганади. Болаларнинг мактаб ҳамда оиладаги ҳаётини тасвирловчи кичик-кичик бадиий асарлари жамоатчилик эътиборини ўзига торта бошлайди. Қўли ёзувчиликка анча келишиб қолган Ҳаким Назир ўрта маълумот билан кўзлаган мақсадга эришиш қийин эканини тушунади. 1936-йилда шу тилак билан В.Г.Белинский номидаги Тошкент кечки педагогика институтининг тил ва адабиёт факултетига ўқишга киради. Институтни 1941-йили тамомлаб, бирмунча вақт ўқитувчилик қилади. Мактаб Ҳаким Назир учун айни муддао бўлган муҳит эди. Бу ерда бевосита болалар орасида ишлаш ёзувчига бой материал беради, воқеликка янада яқинлаштиради. Орадан бир оз вақт ўтгач, Ўзбекистон радио эшиттиришларида ишлайди. Халқимиз иккинчи жаҳон урушлари фронтларида қаҳрамонона жанг қилаётган кунларда Ҳаким Назир халқни, ёш авлодни она-Ватанга чексиз муҳаббат, ёвуз душманга ўткир нафрат руҳида тарбияловчи очерклар, ҳикоялар, публицистик мақолалар ёзиб, радиодан эшиттиради. Радиокомитетда ўн бир йил ишлаб, болалар ва ёшлар учун махсус қизиқарли адабий-бадиий эшиттириш программалари тузишнинг ташаббускорларидан бўлади. Эллигинчи йиллар бошида республика ёзувчилар уюшмасида хизмат қилади. У ердаги қизғин ижодий муҳит, ўзбек адабиётининг Ғафур Ғулом, Ойбек, Абдулла Қаҳҳор, Шайхзода каби атоқли намояндалари билан танишиш Ҳаким Назир истиқболи учун катта аҳамиятга эга бўлди. Ёзувчи адибларнинг тез-тез ўтказилиб турадиган йиғилишлари, наср бўлимининг ўша йиллардаги раҳбари, забардаст адиб Абдулла Қаҳҳорнинг малакали маслаҳатлари ёш ҳикоянавис учун маҳорат мактаби ролини бажаради. Ёзувчи сифатида шаклланишида Абдулла Қаҳҳорнинг таъсири кучли бўлганини, новеллачилик сирларини шу санъаткордан уқиб олганини кейинчалик Ҳаким Назирнинг ўзи матбуотда шундай баён қилган эди: “…Менинг ўзимда ҳам ҳикоячиликка ҳавас уйғотган ёзувчилардан бири Абдулла Қаҳҳор бўлди. Биз биринчи ҳикояларимиз билан Абдулла акага дуч келганимиздаёқ унинг ғоят қаттиқ қўлли, талабчан устоз эканлигини билдик.

Бундан ўн йилча бурун Абдулла ака ҳикояларимдан бирини ўқиб чиқиб: “Буни гўнгдан тозаланса, дуруст ҳикоя бўлади” дегани ёдимдан чиқмайди, ҳақиқатда ўша ҳикоямда агротехникага оид гаплар кўпайиб кетиб, одам образи, унинг психологияси яхши очилмай қолган эди. Ахир бадиий адабиётнинг асосий материали инсон-да! Одамларнинг ички ва ташқи қиёфасини яққол очиб бериш учун уларнинг турли тақдирини чуқур ўрганиб, аниқ кўз олдинга келтириб ёзгандагина яхши асар майдонга келишини Абдулла ака тажрибасида кўп учратдик …”. Гарчи Ҳаким Назир ҳикоялари Республикамиз газета ва журналларида урушдан олдинги йилларданоқ кўрина бошлаган эса-да, унинг тўнғич китоби “Қишлоқдаги жиянларим” 1948-йилда нашр этилди. “Бошоқ”, “Бир туп ғўза”, “Таниш сурат” сингари бир қанча ҳикоялардан иборат бу китоб қисқа муддат ичида тез тарқалди ва ўқувчиларнинг қўлидан тушмайдиган бўлиб қолди Ҳаким Назирнинг болалар ёзувчиси сифатида босиб ўтган ижодий йўли доимо адабий танқидчиликнинг диққат-марказида бўлиб келди. Дастлаб, “Салим отанинг гинаси” ҳикояси билан сўз заршуноси А.Қаҳҳор назарига тушади. Шундан сўнг ёзувчилардан П.Турсун, Н.Сафаров, А.Мухтор, Х.Тўхтабоев, С.Барноев; адабиётшунос танқидчилардан О.Шарафиддинов, М.Юнусов, Л.Қаюмов, У.Норматов, О.Тоғаев, М.Норматов, Б.Имомов, П.Шермуҳамедов, О.Сафаров, Х.Эгамов ва бошқа ўнлаб танқидчилар вақтивақти билан ёзувчи ижодидаги янгилик ва камчиликларни ўрганиб, қизғин мунозараларга сабаб бўладиган мақолалар ёзганлар. Қунт, чидам билан ўз устида ишлаши, тинимсиз ижодий изланиши туфайли Ҳаким Назир болалар ёзувчиси сифатида китобхонларга танилиб улгурди. Ҳикоя жанри ёзувчи билан ёш китобхонлар оламини бирлаштиришда гўё кўприк вазифасини ўтади. Бу кўприк орқали Ҳаким Назир болаларнинг бой, гўзал, қувноқ, ажойиботларга тўла дунёсига кириб боради. Бир-биридан таъсирли, бир-биридан ўқимишли, болаларча жонли ҳикоялари дунё юзини кўрди. Буларда кичкинтойларнинг қувончларга тўла турмуши, ҳис-туйғулари, ўқиши, хулқ-одоби, катталарга ҳурмати, меҳнатга

муносабати, миллий қадриятлар ўз бадиий ифодасини топди. Ҳикояларда ёзувчининг кичкинтойлар савияси ва руҳиятини кўрсатишга алоҳида эътибор бергани эътирофга сазовор. Шу жиҳатдан адибнинг “Беш баҳо” (1955), “Чўл ҳавоси” (1958), “Яхши исм” (1962), “Мени танийсизми?” (1963), “Болажонларим” (1964) номли ҳикоялар тўпламлари бирин-кетин эълон этилиб, болалар ва ўсмирларнинг маънавий мулкига айланди. Ҳаким Назирнинг кўпгина ҳикоялари боғча ёшидаги ёки эндигина биринчи синфга қадам қўйган болалар ҳаётини акс эттиришга бағишланган. Адибнинг “Бир оғиз сўз”, “Расмли китобча”, “Давроннинг қушчаси”, “Қайсаргина укам”, “Яхши исм”, “Икки ўртоқ”, “Булбул”, “Игна”, “Бир туп ғўза” каби ҳикоялари фикр далилидир. Бу ҳикояларда болалар ўртасидаги ўзаро дўстлик, ахлоқ-одоб, аъло ўқиш, жамоат ишларида фаоллик кўрсатиш, катталарнинг юмушларига кўмаклашиш, қушлар ва жониворларга ғамхўр бўлиш, орзу-умидлар қанотида яшаш каби масалалар акс этади. Болаларда орзу-умид, яхшилик сари интилиш катталарга нисбатан кучлироқ бўлади. “Яхши исм” ҳикоячасида адиб шу тўғрида фикр юритади. Шоира эндигина биринчи синфга қадам қўйган. У ҳали мактаб қоидаларини яхши билмайди. Шунинг учун қизча ўқитувчиси Зуҳра юлдузига ракета учирилганлиги тўғрисидаги ахборотни рўзномадан ўқиб берганида бутун синфни бошига кўтариб: – Топдим! Топдим! Топдим!!!– дея бақириб юборади. Аён бўлишича кеча Шоиранинг онаси унга сингилча туғиб берган бўлиб, чақалоққа нима деб исм қўйиш жанжал бўлиб турган экан. Шоирада ҳавас яхши, ният кучли. Унга ракета ва айниқса, Зуҳра юлдузи ёқиб қолади. Шу онда сингилчасига Зуҳра деб исм бериш фикри туғилади. Бу ҳақда бутун синфга сўзлаб беради. “Яхши исм”нинг хулосаси ҳам болалар орзу қилгандек якунланадики, асарни ўқиган ҳар бир боланинг Шоирага, у танлаган исмга, қудратли техникага, ширинсухан муаллимага ва отага ҳаваси келади. Болаларга ҳар томонлама тўғри таълим-тарбия бериш, тушунтириш, ўргатиш, уларда кўникмалар ҳосил қилиш катталарга боғлиқ. Ёзувчи

“Булбулча” ҳикоясида бу масалага катта эътибор беради. Она табиатга, қушларга меҳрибончилик қилиш ғояси бу асарнинг ғоясини ташкил қилади. Қобилжон қушларни эҳтиёт қилиш, эъзозлаш керак эканлигини, уларни уриш, озор бериш ёмонлигини ҳали тушуниб етмайди. Шу сабабли қўшни ҳовлига келиб сайраган булбулни урмоқчи бўлади. Олим ака ишдан қайтганда Қобилжон қўшниларникига булбул келганидан хабар беради. – Дада, дада! – деди у кўзини катта очиб, – нега бизнинг боққа булбул келмайди-а? – Қўрқади,– деди дадаси. – Нимадан қўрқади?–деди у ажабланиб. – Сендан!– деди дадаси. – Ия, нега энди мендан қўрқади? – Ахир кесак отсанг, майиб бўлади-да? Бу ишинг ярамайди деб айтиб эдим-ку. Қобилжон индамай ўйланиб қолди: энди нима бўлади? Ростдан ҳам булбулжон унинг боғига ҳеч келмасмикин-а? – Кесак отмасам келадими, дада?– деди охири Қобилжон. – Албатта, келади,– деб ишонтирди дадаси. – Бўпти! – деди Қобилжон ва шу пайтдан бошлаб қушларга кесак отмайдиган бўлди. Адибнинг мактаб ёшидаги болаларга бағишлаб ёзган жуда кўп ҳикоялари китобхонни она-юртни севишга, меҳнаткаш бўлишга, меҳнат аҳлини, ота-онани эъзозлашга, касб-ҳунар эгаси бўлишга чорлайди. Ҳаким Назир ҳикоя жанрида муваффақият билан қалам сурадиган бўлгандан кейин, болалар учун мароқли қиссалар ёзиш орзусига тушади. 1954–йилда майдонга чиққан “Кўкорол чироқлари” ўша орзунинг амалга ошуви эди. Катта ҳажмли асарлар яратишдаги биринчи тажриба ҳисобланган “Кўкорол чироқлари” муайян нуқсонлардан холи эмасди. Асар муаллифнинг дўстлари билдирган истаклар, мулоҳазалар асосида қайта ишланиб, 1958- йили “Сўнмас чақмоқлар” номи билан нашр қилинди. “Сўнмас чақмоқлар” бахтли болалик ҳақидаги қиссадир. Унда болалар ва ўсмирларнинг бир

ёқадан бош чиқариб, ниҳоятда аҳил бўлиб яшаганликлари учун ўқишда ҳам, ижтимоий фойдали меҳнатда ҳам мақташга лойиқ ютуқларга эришганликларини кўриш мумкин. Ҳаким Назир ҳар бир янги асари учун материални ўзига ҳамнафас замондошларининг кечиб турган реал турмушидан олишга ўрганганидан, республикамиз бўйлаб кезиб юради. Унинг асарлари мавзуига кўра баъзан Фарғона водийсида, баъзан Бухоро газчилари орасида, баъзан эса, пахтакорлар делегацияси орасида Озарбайжон далаларида кўриш мумкин. Ёзувчининг “Кенжатой” (1976) қиссасида ҳунар мактаби ҳаёти қизиқарли ва жозибадор акс эттирилган болиб, ўсмирларда ишчи касбидан фахрланиш туйғусини тарбиялашга хизмат қилади. “Тоҳир-Зуҳра қиссаси”нинг (1985) бош муаммоси ҳаётга қадам қўяётган, балоғат палласидаги ўспирин билан қизалоқнинг ёш қалбларида туғилмиш илк севги кечинмаларига қаратилган, қаҳрамонларнинг ёниқ изтиробига кенг ўрин берилган. “Дадамни топиб беринглар” қиссасида (1991) бир деҳқон оиласи бошига тушган ноҳақлик фожиаси кичиклар назари орқали ўтказилиб, уларнинг онги ва руҳиятига етказган салбий таъсири бадиий таҳлил этилганини кўрамиз ва китобхон ёш қаҳрамонлар билан изтиробга тушади. Ҳаким Назир сўнгги китобини “Оқ фотиҳа” деб атади. Бу хотира-қисса бўлиб, болалик саргузаштларига бағишланади. Муаллиф безовталик, ғулғула- ҳаяжонларга тўла болалик чоғлари кўрган-кечирганларини жонли лавҳаларда ҳикоя қилади, кичикликда ота-онасидан олган илк инсоний сабоқлари учун уларга чуқур ва самимий миннатдорчилигини изҳор қилади. Дарҳақиқат, эндигина мустақил ҳаёт остонасига қадам қўяётган ўсмирларни ёш ниҳолга ўхшатаман: ниҳолни қанчалик авайлаб-асрасанг, унга меҳрингни берсанг, шунча тўғри ва кўркам бўлиб ўсади; эътиборсизлик қилсанг ўтинга айланади. Қиссаларида ўсмирлар оламининг энг долзарб муаммоларини кўтариб чиққан Ҳаким Назир ижодига хос бўлган яна бир хусусият бу қиссаларда

саноат мавзусига мурожаат қилинганидир: “Сўнмас чақмоқлар”да қишлоқ хўжалигини техникалаштириш; “Сув гадоси”да сув омбори барпо қилиш; “Ёнар дарё”да мамлакатда “ёнар дарё” оқизаётган оловкорлар; “Лочин қанотлари”да авиамоделчилик тўгараги ҳақида фикр юритади. Албатта, ёзувчи асарларида ёшлар ва техникага мурожаат қилиши бежиз эмас. Ҳаким Назир техникаси қудратли бўлган мамлакатда ривожланиш бўлишини яхши англайди. Ўзбекистоннинг ҳам эътиборли мамлакатлар қаторидан ўрин эгаллашини орзу қилади, шу қудратли техникани Ўзбекистонлик ақлли, зукко, фидоий йигит-қизлар бошқаришини истайди. 1959-йилнинг июл-август ойлари. Республиканинг иқлими мўътадил жойларида қумга тухум кўмса кўз очиб-юмгунча пишадиган пайтлар-у, Ҳаким Назир Қизилқум барханларини ўтиб Газлига кетаяпти. Шу дамда “Газлида қум бўрони шахмат доналаридан батартиб ўрнашган янги биноларга тўқнашиб, авжига чиқар ва бўри каби увларди. Шунга қарамай, бу ишчи посёлкасида ҳаёт қайнарди…” Одамлар саёҳат учун келмайдиган ерларга кўнглида бирор “дарди” бўлмаса келардимиди? Бу “дард” шубҳасиз, қум саҳролари ўртасида “Шаҳри азим” барпо қилиб, ундан бутун ўлкага “ёнар дарё” оқизаётган мўжизакор кишиларни мадҳ этиш “Газ қайнар достони”, “Ўтлар туташганда” номли очерклар оловкорларни куйлаш намунасидир. Ёзувчи қумлар қалъасидан олиб келган таассуротлар, қалбига яқин бўлиб қолган катта-кичик қурувчилар кўп эди. Улар бир-икки очерк доирасига сиғмаганидан алоҳида мароқли қисса ёзишга аҳд қилади. Ниҳоят, “Газқайнар” манзарасини ёрқин бўёқларда гавдалантирадиган “Ёнар дарё” қиссаси (1965) яратилади. Асарнинг мазмунини ушоқлиги учун “митти” лақабини олган ўқувчи бола Дамирнинг оила муҳити, ўртоғи Бўрон Газқайнарга бошлаб борганда кўрган-кечирганлари ташкил қилади. Муаллиф оиладаги катталарнинг муносабатига, яхши-ёмон ҳодисаларга, турли предметларга Дамирнинг кўзи билан қарайди. Бундан икки йил аввал отаси вафот этиб, синглиси Попук иккови онасининг қарамоғида қолишган.

Кўп вақти ишда ўтадиган она болалар тарбиясига дурустроқ вақт ажратолмайди. Дамир эса кекса бувисининг ўта меҳрибонлиги, юмшоқлиги орқасида ўйинқароқ, ўқишга камҳафсала, ўжар бўлиб қолган. Жадвалда кўрсатилган кун тартибини истаганча ўзгартиради, онасига бўйин эгмасликка ҳаракат қилади. Дамирларга узоқ қариндош бўлган Султон амаки бу оилага бот-бот келадиган бўлгандан бери болалар унга ўрганиб қоладилар. Султон амаки ўзи билан бирга бу уйда етишмай турган ота меҳрига яқин илиқлик олиб келади. Кейинчалик ота сифатида шу оилага кирган Султон амаки Дамир характерининг шаклланишида муҳим рол ўйнайди. Дамир ҳаётидаги иккинчи воқеа унинг Қизилқумга сафари бўлади. Ўртоғи Бўрон тили билан айтганда, “шу чоққача ўз уясидан ташқарига чиқмаган” бешинчи синф ўқувчиси кўз ўнгида янги олам очилади. “Ёнар дарё”да муаллиф ўсмирлар руҳиятини усталик билан тасвирлайди. Гўё ўз қаҳрамони билан изма-из юради-ю, у нимани кўрса шуни қайд қилиб, нима деса шуни ёзиб олади. Дамир сир яширмайдиган очиқ бола. Онасидан аразлаб овқатга бормай оч қолганида, дарси миясига кирмай “дафтар бетидаги рақамлар, ҳарфлар худди чигирткадай дик-дик сакрашиб” кетгани борми, Султон амакини дада қилиб олиб келмоқчи бўлганларини эшитганда “ғаши келиб бувисидан жаҳли чиққани” борми, дадаси оилани чўлга олиб кетаман деганда онаси гап ўргатиб, “бормаймиз” дейишга ундаши кўнглига ёқмагани борми, ҳамма-ҳаммасини рўй-рост айтиб бераверади. Қиссадаги “Адажон” сарлавҳали ҳикояда Дамир ва отаси ўртасидаги ришталарнинг нечоғли боғлана борганини кўриш мумкин. Чунки, Султон амаки ҳам ўзини бу оиланинг ҳақиқий аъзосидек тутишида ҳали нималардир халақит берар эди. Айниқса, бу ерга келгандан буён уйдан бирор марта хат келмагани уни шубҳа-гумонларга соларди. Шу сабабли у ўғлидан сўрайди: – Дамиржон!, – дейди у овози қалтираб, – чин ўғлим бўлсанг, бир сўз сўрайман, тўппа-тўғри жавоб айтасан, келишдикми? – Ҳимм, – дейди Дамир.

– Қани айтчи: ойинг мени ҳеч эслайдими? – Ҳимм, – деб юборади-ю, лекин нима деб эслаганини айтиб ўтирмайди… “Эҳ, Султон амаки, Султон амаки! - ўйлайди ичида Дамир. - Сизнинг уйдан кетиб қолганингиз, ойимнинг ҳадеб хафа бўлавергани келишга мажбур қилди мени. Бўлмаса у ёқда ойимни хавотир олдириб, сизнинг олдингизда ўзимни қийнаб юрармидим?” Сўнгра, синглисининг хархашасию, бувисининг касал бўлиб қолганларини бирма-бар гапириуб бергач:“– Борасизми, ада?” – деб юборади. Бу Дамирнинг биринчи бор “ада”лаши эди. Айтишга айтади-ю, ичидан чуқур хўрсиниқ келади, қулоғи шанғиллаб, кўзи тиниб кетади. Султон амаки ҳам шундай бўлдими, анча вақт индамай, қон талашган уйқусиз кўзларини Дамирга тикиб қолади. “Бу тикилиши менга жуда ҳам юмшоқ, меҳрибон, ич-ичимдагини билиб тургандай яқин кўринди”, – дейди Дамир. Кейин Султон амаки бирдан эгилади-ю, кучли қўллари билан қўлтиғидан олиб осмонга кўтаради ва: – Санга айтсам ўғилгинам, ҳозироқ уйга қанот бойлаб борардик! Аммо бу ердаги ишлар, ўзинг ҳам кўряпсан, оғирлашиб кетяпти, кўнгил узолмай турибман,– дейди. Шу тариқа, ота-бола ўртасида меҳр ришталари мустаҳкамлана боради. Бу чўлда иш қизиб кетади. Султон амаки чинакам жасоратлар кўрсатиб, Дамир кўз ўнгида қаҳрамонга айланади. Ҳаким Назир 1973-йилда “Лочин қанотлари” романини яратди. Бунда урушга кетган ота-оналарнинг ўрнини босган Ўктам, Умри ва бошқа ватанпарварлар образлари гавдалантирилди. Тадқиқотчилар “Лочин қанотлари” романи ўзбек болалар адабиётида деярли қўл урилмаган мавзуни – уруш йиллари кичкинтойларнинг буюк ғалабага қўшган ҳиссасини кўрсатишга бағишланган йирик асар сифатида қимматлидир, деб таъкидлайдилар. Ёзувчининг “Чиранма ғоз – ҳунаринг оз” номли пьесаси кўп йиллар давомида Ёш томошабинлар театри саҳнасида қўйилди.

Ҳаким Назир ижодида катталар учун ёзилган асарлар ҳам анчагина. Жумладан, “Одамнинг қадри” (1958), “Ўтлар туташганда” (1960), “Онаизор” (1961), “Азиз одам” (1964) каби ҳикоя ва очерклар тўпламлари; “Сув гадоси”(1962), “Кўктерак шабадаси” (1968) шу маънода эътирофга сазовор. Ҳаким Назир инсонийлик, замонавийлик ва меҳр-оқибат куйчиси сифатида ижтимоий ҳаётимиздаги ҳар бир ўсиш-ўзгаришни синчковлик билан кузатади. Кузатганларида қалбига маъқул тушганларини ўрнак тарзида адабиётга олиб киради. Шунинг учун ҳам унинг қиссаларида инсоний қадр- қиммат асосий ўринда тарғиб этилади. Ёзувчи ҳар лаҳзада инсонни шарафлашни ўзининг бурчи деб англаб, бу масъулиятли вазифага катта меҳр ва масъуллик ҳисси билан қарайди. Шуниси аҳамиятга моликки, Ҳаким Назир ҳаётни кузатар экан, ундаги янгиликларни фақат янги бўлганлиги, янги мавзуга материал бўла олиши учунгина олиб кирмайди. “Мен ижобий қаҳрамонни замон барометрига ўхшатаман. Қаҳрамоннинг ўй-фикри, орзу-умиди, хатти-ҳаракати, руҳикайфиятида замон нафаси, даврнинг томир уриши акс этиб туради… Китобхон қўлига китоб олиши билан ундан ўз қаҳрамонини излаши турган гап. У ўзига ёқиб қолган қаҳрамонга қалб тўридан жой беради. Унга тақлид қилгиси, унинг ишлари ва хатти-ҳаракатларини такрорлагиси келади, ҳар ишда, унга ўхшашга ҳаракат қилади”, – дейди у. Шу сабабли адиб ҳаётга бадиий образлар янгилиги нуқтаи назаридан ёндашади. Қалб янгилигига, гап янгилигига интилади. Янги гапни айтишга муносиб янги муаммолар яратишга жазм этади. Қудрат, Коля, Меҳри, Дамир, Бўрон, Фотима, Тоҳир, Зуҳра, Собир, Раисалар яна шундай янги гап айтиш истагида туғилган типлар бўлиб, болалар адабиётида ҳар бирининг ўз ўрни бор. Ҳаким Назир Ўзбекистон халқ ёзувчиси, Ҳамза номидаги республика Давлат мукофоти ва Х.К.Андерсен номли Халқаро фахрий диплом совриндоридир.

Миркарим Осим – тарихий-биографик қиссанавис адиб (1907-1984) Адабиётда халқимизнинг тарихий ўтмиши мавзуини бадиий акс эттириш тўғрисида мулоҳаза юритилса, таниқли адиб Миркарим Осимнинг бу соҳадаги хизматларини эсламаслик мумкин эмас. Ёзувчи тарихий ўтмишга ҳамиша ва астойдил қизиқиб келган. Халқ ўтмишига қизиқиш унинг ижодида тарихий мавзуни бош йўналишга айлантирди. Ўзбек шўро адабиётининг тўнғич авлодига мансуб Миркарим Осим 1907-йилда Тошкентда, зиёли оиласида дунёга келган. 1918-йилдан “Шамсул урфон” номли бошланғич мактабда ўқиди. 1921-йилдан Алишер Навоий номидаги республика билим юртида таҳсил кўрди. Дўстлари Ойбек ва Ҳ.Ёқубовлар билан бу техникумда адабиёт-санъат турларини ўрганди. 19261930-йилларда Москва Давлат педагогика институтининг тарих-иқтисод факультетида ўқиди. Самарқандда ўқитувчилар тайёрлаш курсида, 1932йилда Ўзбекистон Маориф халқ комиссарлиги Педагогика илмий-

тадқиқот институтида ишлади. Тарих фанидан қўлланма, тавсия, дарсликлар яратди. Миркарим Осим бадиий ижодни шеърлар ёзиш билан бошлаган. Сўнгра ҳикоя ва қисса жанрларида ҳам қалам тебрата бошлаган. 1940-йилда Алишер Навоий ҳаёти ва ижоди ҳақида “Астробод”, “Алишер Навоий ва Дарвишали”, “Бадарға”, “Навоийнинг хислатлари”, “Улуғбек ва Навоий” сингари ҳикоя ва тарихий қиссалар ёза бошлади. Адиб бир умр тарихий қиссалар ёзиш билан машғул бўлиб, янги-янги авлодларни ўтмиш ва унинг илғор шахсларига нисбатан муҳаббат руҳида тарбиялади. Ватанпарварлик, инсонпарварлик ғояларини улуғлади. Миркарим Осим 50-йиллар Сталин қатағонининг бегуноҳ маънавий қурбонларидан биридир. Унинг ватанпарварлик, миллатпарварлик, ўтмиш тарихга муҳаббат руҳидаги асарлари ўз муаллифига қора кунлар олиб келди. Адиб кўп йиллар шўро режимининг азобларини чекди. 40-йилларнинг охирида қатағонга учради, 50-йилларда озодликка чиқди. Тарихий мавзуларда ҳикоялар, қиссалар ёзди. Барча асарларида халқ тарихи, нурли сиймолар характери ёрқин тасвирланади. 60-йилларда Ватанга қайтган санъаткор тарихий асарлар ёзишда давом этади. Адабий нашриётларда кичик адабий ходим вазифаларида ишлади. Миркарим Осим тарихчи адиблар орасида асл манбани бузмай, қайта бадиий жонлантириши билан ажралиб туради. Адабиётшунос М.Сатторов тарихчи адибнинг асарларини даврий жиҳатдан шартли равишда уч гуруҳга ажратади. 1.Тарихимизнинг қадимги даврлари ҳақида ҳикоялар (македониялик Искандар, араб халифалигининг, кейинроқ эроний шоҳларнинг Ўрта Осиёга юришлари ҳақидаги битилган ҳикоя, қисса ва турли образлар талқинига оид асарлар). 2. Ўрта асрлар тарихидан ҳикоя қилувчи асарлар (мўғуллар истилоси, фан ва маданиятнинг буюк арбоблари ҳақида биографик қисса ва ҳикоялари). 3. ХВИИИ асрдан то Октабр тўнтаришига қадар (1917-йил) бўлган давр тарихий ҳаётини бадиий акс эттирган асарлар туркуми.

Чиндан ҳам муаллиф асарлари даврий жиҳатдан кенг қамровли. Айниқса, адибнинг Ўрта асрлар тарихидан ҳикоя қилувчи тарихийбиографик қиссалари алоҳида эътирофга сазовор. Айни пайтда Миркарим Осим асарларини уч катта мавзу йўналиши бўйича таҳлил қилиш, баҳолаш мумкин: – тарихий қаҳрамонлик мавзуидаги асарлар. – тарихий-маиший мавзу. – тарихий-биографик асарлар. Адиб ярим асрлик ижодий фаолиятида ана шу уч давр ва уч мавзувий йўналиш бўйича самарали ижод қилиб, ўзбек насрини, ўзбек қиссачилигини бойитди. Хусусан, у тарихий қиссачиликда катта ютуқларни қўлга киритди. Бу йўналишда у қадим аждодларимизнинг, Ватанимиз тупроғига бостириб кирган чет эллик босқинчиларга (эрон, араб, мўғул, рус) қарши олиб борган қаҳрамонона курашлари, ўтмиш илм-фан маданиятимиз юлдузларининг жаҳон маданияти хазинасига қўшган беқиёс ҳиссалари, ўзбек халқининг икки томонлама зулм-истибдоддан тинкаси қуриб, адолатсизликка қарши исёнга отланиб, миллий озодлик учун курашгани ҳақида бир қатор асарлар яратди. Жумладан, муаллифнинг “Ўтрор” қиссаси фикримизни далиллай олади. Унда ўзбек халқининг 1216-1220-йиллардаги сиёсий-ижтимоий ва маданий ҳаёти бадиий акс эттирилади. Қиссада тарихий воқеалар талқини баробарида халқнинг маиший турмуш шароити, касб-кори, машғулотлари тасвирига ҳам кенг ўрин ажратилган. Шунинг учун уни тарихий-маиший йўналишдаги асар деб қараш лозим. Миркарим Осим ижодида тарихий-биографик мавзу ҳам катта оқимни ташкил этади. Адибнинг “Жайҳун устида булутлар” қиссаси улуғ қомусий олим Абу Райҳон Берунийнинг, “Ибн Сино қиссаси” буюк ҳаким ва олим Абу Али ибн Синонинг, “Алжабрнинг туғилиши” ҳикояси машҳур математик ал-Хоразмийнинг ҳаёти ва ижодига бағишланган. Адиб ўз тарихий-биографик асарларини, одатда, бу улуғ инсонларнинг таваллуд айёмининг тантанали нишонланиши муносабати билан совға

сифатида яратган. Жумладан, “Жайҳун устида булутлар” қиссаси Абу Райҳон Берунийнинг 1000 йиллигига, уч-тўрт биографик ҳикоялардан ташкил топган “Ибн Сино қиссаси” Абу Али ибн Синонинг 1000 йиллигига, “Алжабрнинг туғилиши” ҳикояси ал-Хоразмийнинг 1200 йиллигига бағишлаб ёзилган. Шунингдек, адибнинг ХВ аср ҳаётига оид “Зулмат ичра нур” қиссаси атоқли шоир Алишер Навоийнинг 525 йиллик юбилейига тортиқ қилинган эди. Ўсмирлар ва болаларга бағишланган бу асарда бобокалон шоиримиз ҳаёти ва ижодий фаолиятининг барча даври ҳиссий нозикликлари билан яхлит қамраб олинган. Ёхуд адибнинг “Нур ва зулмат” қиссаси Жаҳон отин Увайсийнинг қалб изтиробларини тараннум этади. Шунга кўра бу каби асарлар тарихий- биографик асарларнинг энг ажойиб намуналаридан ҳисобланади. Бундан ташқари, қаҳрамонлик мавзуига ижодкорнинг “Тўмарис”, “Темур Малик”, “Александр ва Спитамен” каби асарларини киритиш мумкин бўлса, маиший мавзудагиларга “Моҳлар ойим ва Хонпошша”, “Карвон қўнғироғи”, “Элчилар” асарлари, шунингдек, “Карвон йўлларида”, “Дўстлик қалдирғочлари”, “Тилсиз гувоҳ”, “Зулмат ва муҳаббат нури” каби тарихий қиссалари ҳаётимизнинг, аниқроғи, халқимиз тарихининг илмий ва бадиий жиҳатдан нисбатан кам тадқиқ қилинган даврлари – ХВИИ-ХИХ асрлар ҳаётига, ўша давр халқларимиз турмушининг тарихий тараққиётига бағишланади Тарихий мавзуларда асар яратиш олижаноб вазифа ва, айни пайтда, бениҳоя масъулиятлидир. Тарихни баҳолаш вақтнинг зиммасида, албатта. Миркарим Осим тарихимизнинг очилмаган саҳифаларини бирма-бир варақлаб, унга мурожаат этди. “У киши нафақат ёзувчи, – деб ёзган эди О.Ёқубов, – балки ҳар қандай тарихшунос олим билан (албатта, тарихий воқеалар ҳақида гап кетганда) беллаша оладиган, тарихни беш қўлдек биладиган зукко эди. Шу боисдан, оддий китобхонлар қатори тарихшунос олимларимиз ҳам унинг асарларини ўқиб ўрганадилар”. Тарихий қиссалар илмий-назарий маълумотларга қараганда таъсирчан ва тарбиявий-эстетик аҳамият устувор эканлигини С.Анорбоев

мулоҳазаларидан ҳам англаш мумкин. Унинг эътирофича, 1940-йилларда ҳали адабиёт дарсликлари ва хрестоматияларда Алишер Навоий ҳақида қисқача биографик маълумотлар бўлмаган бир пайтда, олимларнинг даврий матбуотда эълон қилинган Навоий ҳаёт йўли, ижодининг кенг таҳлили ўқувчилар оммасига бой маълумот бера олган. “Миркарим Осимнинг “Алишер Навоий ва Дарвишали”, “Астробод”, “Алишернинг ёшлиги”, “Бадарға” ҳикояларини ўқиганимда эса, – деб ёзади муаллиф алоҳида қониқиш билан, – Алишер менинг кўзимга гоҳ уйқусираб отдан йиқилиб, Язд чўлида қолиб кетган зийраккина бола, гоҳ навқирон йигит, гоҳ…жоҳил руҳонийлардан тап тортмай ҳажв қилувчи тили ўткир забардаст шоир, гоҳ адолат тиғини баланд кўтарган давлат арбоби қиёфасида намоён бўлади”. 1963-йилга келиб, Алишер Навоий ҳақида адибнинг “Зулмат ичра нур” қиссаси яратилди. Қиссада Алишер Навоий образи бошқа шу мавзудаги асарларга нисбатан теран акс этган. Сабаби, М.Осим Алишернинг тадрижий камолотини кўрсатишда шоир ҳаётидаги энг муҳим қирраларга эътибор қаратади. Яъни, тўрт ёшли боланинг шоир тоғаларини ҳайратга солиб Қосим Анвор ғазалларидан ёд айтиши, китобга ихлос қўйиши, кекса тарихчи билан бўлган учрашувлари, қушлар тилига муҳаббати, Фаридиддин Аттор ҳақидаги ривоятларни завқу-шавқ билан тинглаши тизимли равишда тасвирланади. М.Осим Алишернинг “Мантиқ ут-тайр”га муккасидан кетиб, асосий ўқишига улгуролмай қолаётганини ҳам ҳаққоний кўрсатади. “Деворлари ганч сувоқ билан ўймакор қилиб ишланган мактабхона қий- чувга тўлган. Юмшоқнамат устида тиз чўкиб ўтирган болалар чуввос кўтариб олдиларидаги тахта устига қўйилган китобларни ўқишади. Кичикроқ болалар алифбе ва “Абжад” ёзилган тахталарга қараб:“Алиф, бе, те, се”, деб қичқиради, баъзилари “Ҳафтияк”ни ҳижжалайди…Алишер эса тахта остига Атторнинг “Мантиқ ут-тайр”ини қўйиб завқ билан ўқийди. Бу китобни ўқиганда кўз ўнгида ажойиб бир манзара ҳосил бўлади…” Алишер асарга диққати жалб бўлиб, домланинг танбеҳини эшитади: “–Алишер, хаёл сурмай, сабоғингни такрорла, ҳали сени қошимга чорлагаймен…”

Алишер “Қушлар тили”ни беркитиб, тахта устида очиқ турган Қуръон калималарини такрорлай бошлайди. “Ёсин” сурасининг бир қисмини ёд олиб келиш топширилганига қарамай, Алишер бунга кам вақт ажратгани боис, домла уни ёнига чақириб сўраганда, тутилиб қолади. “– Бўлмайди, сабоғингни ўқимабсен”, – деб ўшқиради домла унга, аммо савашга қўли бормайди. Шу тасвирдаёқ Алишер образи ифодасида табиийлик яққол сезилади. Гарчи сўз бўлажак шоир ҳақида кетаётган эса-да, унинг ҳамма болаларга хос хусусиятлари, бир нарсага қизиқдими, бутун хаёли ўшанга банд бўлиб, асосий вазифалардан чалғиши ўринли тасвирланган. Қиссада Алишернинг ана шу болалик тасвиридан сўнг, ўн олти ёшли ўспиринлиги даврига эътибор қаратилади. У мактабдош дўсти Ҳусайн билан Абулқосим Бобур саройида хизматга киради. Бу давр ҳам Алишер ҳаётида бурилиш ясайди. Подшоҳ вафот этиши биланоқ, тахт учун кураш аланга олади, ўн саккизга кирган барваста Ҳусайн Мирза ҳам бир куни Навоийни чодирига чақириб, ўзи билан бирга сафарга чиқишни таклиф қилади: “ – Мен қазоқлиққа чиқиб кетурмен, – дейди Ҳусайн хипча белидаги камарга қилич-қинини осар экан. – Юринг мен била Семурғ қушини изламоққа! Унинг излаган Семурғ қуши панжаси ва тумшуғи қон, одам гўштига ўч йиртқич парранда эканини Навоий яхши биларди, шу сабабдан собиқ мактабдошининг таклифини рад этиб: – Мен Машҳад шаҳрида қолиб, мадрасада ўқимоқ ниятидадурмен, – дейди. – Афсуски, сиз қилич эмас, қалам била машқ қилиб келгансиз, бўлмаса менга эргашиб кетган бўлур эрдингиз. Майли, сиз илм хазинасидин дурдоналар тера беринг, юрт учун яраб қолар. Мен эрсам кўкрагимни шамолга бериб, Семурғ қушини излаймен”. Бу тасвирда ҳам Алишер Навоийнинг илм ва маънавиятга улуғ эътиқоди кўрсатилган. Аммо шу билан бирга Навоий изтироблари ҳам ёнма-ён бериб

борилади. Хусусан, қиссанинг “Паҳлавон Муҳаммад ҳазили” фаслида ёш шоирнинг ҳаётда дуч келган машаққатлари ҳақида фикр юритилади. Жумладан, унинг ота онадан етим, ҳомийсиз қолгани етмаганидек, мусофир юртида мафосил (суяк зирқираши) касалига мубтало бўлиши, у турган пастак ҳужрада кечирган кунлари, Машҳадда Паҳлавон Муҳаммаддан кўрган эзгуликлари ҳикоя қилинади. Шу муносабат билан улуғ устознинг унга қилган қалтис ҳазили, яъни, Навоий кечқурун ёзиб чўнтагига солиб қўйган янги ғазални уни кўргани келганда уйқуси элитган шоирга сездирмай, қозиққа илинган жоманинг чокини тикиш учун олган Паҳлавон Муҳаммад бу ғазални икки-уч марта ўқибоқ, ёдлаб олади-да, яна жойига қўяди. Навоий уйғониб, устози келтирган таомдан тановул қилгач, адабиёт, шеърият ҳақида суҳбат боради ва гап келиб, оташнафас шоирларга тақалади, Навоий Лутфийни эҳтиром билан тилга олади; Паҳлавон Муҳаммад эса Сайид Ҳасимий ҳақида куйиб-ёниб гапиради-да, Навоийнинг шу бугун эрталаб ёзган шеърини завқ билан ўқиб беради: Ҳар қаён боқсам юзумга ул қуёшдин нур эрур, Ҳар сори қилсам назар ул ой менга манзур эрур. Шеърнинг сўнгги икки мисрасини ўқиётганда “Навоий” сўзи ўрнига “Насимий” сўзини қўйиб ўқийди: Гар Насимий симбарлар васлин истаб кўрса ранж, Йўқ ажаб, нечунки хом этган киши ранжур эрур. Шу тариқа, кекса устоз олдида лол қолган ёш шоирнинг ғалат аҳволи чинакам намоён бўлган. М.Осим бу ҳикоятни асарга ўринли сингдира олган. Бундан ташқари, Навоий ўз даврининг энг улуғ шоири, мутафаккири бўлиб етишуви осон кечмагани, доимо ўзига яраша зиддиятлар, қийинчиликларга рўпара бўлгани ҳам қиссада тилга олинади. Шу маънода қиссадаги “Яхшининг шарофати”, “Бадарға”, “Самарқанд бўсағаларида” фасллари Навоий ҳаётининг мураккаб қисматларини ўзида акс эттирган. М.Осим Навоийнинг ана шундай нотинч замонда ҳам тинмай ижод билан шуғулланишини, у саҳаргача мижжа қоқмай ишлаши ҳикоя

қилинаркан, қуйидаги тасвири янада эътиборни тортади: “Шоирнинг тоғ ён бағрига солинган шийпони ўртасида, пастак курси устида бир шам лип-лип ёниб турар, мис қандил устига кўз ёшларини тўкар эди. Ойдинсиз кечаларда шам нур и зулмат нинг бағрини ёриб ўтиб, олисдан милтиллаб кўринарди… ” Ҳа, ёзувчи айтмоқчи бўлган ҳақиқат шуки, Навоий яшаган ижтимоий давр, ҳаёт қоп-қоронғу зулматдан иборат бўлса-да, унинг сиймоси, ижоди ўша зулмат бағрини ёриб ўтган нур эди, гўё. Олисдан милтиллаб кўринган шам мисоли замон тўфонларидан омон қола олган Навоий ижоди ўзи орзу қилганидек, бугун ёрқин ёғду таратаётир, албатта. Автобиографик қиссаларни ўрганган А.Аброров ёзади: “Автобиографик қиссалар ўз услубига кўра икки турли бўлади. Бир неча турдаги автобиографик асарларда ёзувчи ўз бошидан кечирган воқеа ва ҳодисаларни, фактларни бошқа бадиий образ орқали типиклаштиради. Аниқроғи, авторнинг ўзи асарнинг марказида турса ҳам, у бошқа ном билан сужетда ҳаракат қилади. Иккинчи тур автобиографик асарларда бош қаҳрамон сифатида бош қаҳрамон ўз номи билан қатнашади. Авторнинг ўз ҳаётида юз берган воқеа ва фактлар, ўзи кўрган ёки иштирок этган эпизодлар асарнинг асосий материали бўлади". Ушбу фикрларни адибнинг тарихий-биографик қисаларига татбиқ этадиган бўлсак, уларни қуйидагича тасниф қилиш мумкин: 1. Тарихий шахс бошидан кечирган воқеа ва ҳодисаларни, далилларни бошқа бадиий образ орқали типиклаштириш. Бошқача қилиб айтганда, бадиий тўқимага асосланган тарихий-биографик қиссалар. 2. Бош қаҳрамон сифатида тарихий шахснинг ўзи танланади. Яъни тарихий воқеликка асосланган тарихий-биографик қиссалар. Адибнинг юқорида номлари зикр этилган қиссаларини иккинчи гуруҳга киритиш мумкин. Адиб тарихий-биографик қиссаларида тарихимизда муносиб ном қолдирган кўплаб тарихий шахслар образлари яратилган. Бу ҳақда адабиётшунос П.Шермуҳамедов ёзади: “Миркарим Осимнинг яна бир гуруҳ

асарлари борки, уларда халқимиз тарихининг зарварақларида ўчмас қилиб ёзиб қўйилган сиймоларнинг табаррук образлари тасвирланган. “Жайҳун устида булутлар” қиссасининг қаҳрамони Беруний, “Юлдузлар сайри”даги Улуғбек, “Зулмат ичра нур” асаридаги Навоий, “Ихлос тузоғи” қаҳрамони Машраб мана шундай образлардир.” Бинобарин, “Юлдузлар сайри” тарихийбиогафик қиссасидаги бадиий лавҳалар фикримизни тасдиқлайди. Унда Улуғбекнинг болалик йиллари тасвирланади. Бундан ташқари, Миркарим Осим тарих билан тиллашган адиб сифатида Тўмарис, Широқ, Спитамен, Хоразмий, Беруний, Ибн Сино, Улуғбек, Машраб каби улуғ аждодларимиз сиймосини ҳам тарихий манбаалар асосида шундай ёрқин чизгиларда ярата олган. Зотан у ўтмишимиз билимдони сифатида эътироф этилиб, “Ўзбекистон Республикасида хизмат кўрсатган маданият ходими” унвонига сазовор бўлганлиги бежиз эмас. Таниқли адиб 1984-йили вафот этди. Мустақиллигимизнинг ўн йиллиги арафасида Ўзбекистон Республикаси Президентининг фармони билан ўзбек миллий маданияти ривожига улкан ҳисса қўшган М.Осим “Буюк хизматлари учун” ордени билан мукофотланди. Бугунги куннинг машҳур ва танилиб келаётган тарихчи адиблар Миркарим Осимни ҳақли равишда ўзларининг устозлари деб биладилар. Пўлат Мўмин – болаларнинг қўшиқнавис шоири (1922-2004) Болаларнинг суюкли шоири Пўлат Мўмин ёшлигиданоқ адабиётга ҳавас қўйди. У Тошкент педагогика билим юртида ўқиб юрган вақтида адабиёт тўгарагига фаол қатнашади. Адабиётни қунт билан ўқиди, ўрганди. Ўрта маълумот олгач, ҳозирги Низомий номли Тошкент давлат педагогика университетининг ўзбек тили ва адабиёти факултетига ўқишга кириб, уни муваффақиятли тамомлади, аспирантурада

ўқиди, мактабларда ўқитувчилик қилди. Сўнгра Ўзбекистон Давлат нашриётида ишлади. П. Мўмин қаерда ишламасин, доимо адабиётга муҳаббат билан қаради, уни қунт билан мутолаа қилди, ўрганди. Кичик- кичик шеърлар ёза бошлади. 1944-йилда “Баҳорга саёҳат” номли биринчи шеъри босилиб чиқади. Биринчи шеърлар тўплами эса 1949-йилда “Сайранг, қушлар!” номи билан нашр этилади. Китоб адабий жамоатчииик томонидан илиқ кутиб олинди. Тўпламдан муносиб ўрин олган “Ҳайкал”, “Алла ва Жалла” (эртак) сингари асарлари мазмундорлиги, қизиқарлилиги билан китобхонлар эътиборини ўзига жалб этади. Болаларга атаб ижод этиш, бу соҳада муваффақият қозониш учун қобилият ва истакнинг ўзигина етмайди. Белинский таърифи билан айтганда, болалар ёзувчиси бўлиб туғилиш керак. Бу болалар ёзувчиси моҳир педагоглардай бола қалбининг билимдони бўлсин, нозик дид эгаси, гўдак табиати ва психологиясининг билимдони, меҳрибон ва болажон, камтарин ва самимий, болаларча соддадил ҳам доно бўлсин, деган мазмунни тақозо этади, албатта. Пўлат Мўмин ижодида ана шундай хусусиятлар мужассамлиги аён ҳақиқат. Шоирнинг тинимсиз ижодий меҳнати туфайли “Ҳунардан унар”, “Тўғри ўсган гул бўлар”, “Ақл қаерда бўлар”, “Ўринбосарлар”, “Олтин най”, “Бир ярим Карим”, “Энди адашмайди”, “Барча бола дўст бўлса”, “Раҳматга раҳмат”, “Газполвон эртак айтар”, “Дўстинг қанча кўп бўлса”, “Офтоб ва одоб”, “Яхшиларга ўхшасам”, “Бу жуда соз”, “Эсон ва Омон”, “Олтмиш олти олтин қўл”, “Устозлар изидан”, “Болаларнинг бахти кулган”, “Бир юз бир олтин қўл” шеърий тўпламлари; “Чаноқвой билан Қовоқвой”, “Баҳодирнинг ботирлиги”, “Оқ фил йўқолди”, “Суқатой-конфетвой”, “Она болам дейди” каби эртаклари, песалари юзага келди. Бу китобларга кирган энг яхши шеър ва қўшиқиари, достон ва эртаклари болалар адабиёти хазинасига муносиб ҳисса бўлиб қўшилди, уни бойитди. Бу асарлардан бир қанчаси жаҳон халқлари тилларига таржима қилинганки, бу фақат шоирнинг эмас, балки ўзбек болалар адабиётининг ҳам ютуғидир. Кимда-ким аъло ва яхши баҳоларга ўқиш учун астойдил интилса,

ҳаракат қилса, заҳмат чекса, шубҳасиз, у мақсадига эришади, самарали билим олади. Агар бу интилиш жисмоний меҳнат билан қўшиб олиб борилса, янада муваффақиятли бўлади. Пўлат Мўмин таълим ва жисмоний меҳнатга бағишланган шеърларида меҳнат ва меҳнатсевар болалар ҳақида фикр юритади. Баъзан ишёқмас, дангаса, ялқов ўқувчиларни танқид қилади, уларнинг камчиликларини очиб ташлайди. Масалан, “Беш олдим, беш!” шеърининг қаҳрамони узоқ вақт паст баҳога ўқиб юрарди, фанларни кўнгилдагидек ўзлаштира олмаганидан дўстлари, ота-онаси ва ўқитувчилар олдида гуноҳкордек ҳис қиларди ўзини. Ўқувчи бундай қийин аҳволдан фақат кўпроқ дарс тайёрлаши, китоб ўқиши билан қутулиб кетиши мумкинлигига ҳам ишонарди. Бир куни у уйга берилган топшириқни қайтақайта ўқиб, дарс ва китобдан бошқа ҳеч нарсани ўйламасликка ҳаракат қилади. Натижада, эртаси куни “беш” баҳо олади. Шу-шу бола китобни севиб қолади. Қунт қилиш, берилган топшириқ устида кўп меҳнат қилиш лозимлигини тушуниб етади. Ўзидаги бундай ижобий ўзгаришдан хурсанд бўлади. Боладаги бу қувонч ва ҳаяжонни шоир ёш китобхон руҳиятига мос равишда чизиб беради: Шундай қилиб дўстларим, Айтсам юрак сўзларим, Юришиб қолди ишим Кўпайиб кетди “беш”им. Болалар шоирининг “Туганмас кон”, “Ўқитувчи баҳо қўйганда”, “Кўчаларни тўлдириб”, “Сизга нима бўлди, ўғил болалар?”, “Юқумли “2”лар”, “Билса бўлар экан-ку!”, “Сентабрдан ким севинар?” каби шеърлари ҳам аъло ва яхши ўқиш учун интилаётган, ҳаракат қилаётган болалар тўғрисида ёзилгандир. Баъзан ўқувчи-ёшлар орасида муғамбир болалар ҳам топилиб қолади. Шоирнинг “Қўл кўтариб қўлга тушди” деган шеърида шундай болалар кулги қилинади. Асар қаҳрамони аслида дангаса, ишёқмас, қолоқ ўқувчи. У буни ўқитувчисига сездирмаслик учун ҳар куни дарс пайтида “Мен айтаман,

деб кўтаради қўл”. Ўқитувчи эса боланинг бундай муғамбирлигини сезмайди, у дарсни яхши ўзлаштирибди, деб ундан сўрамайди. Охири бир куни “Майли, айта қол” дейди. Шунда ҳалиги бола саволга жавоб бера олмай, ўқитувчи ва ўқувчи дўстлари олдида изза бўлади: Дарвозасига урилгандай гол, Қўлга тушганди У кўтариб қўл. Шоир шеърларида кичкинтойларнинг жисмоний меҳнатга интилишларини ҳам очиб беришга ҳаракат қилади. Унинг “Ер чопилди – жавоб топилди” шеърининг ёш қаҳрамони уйга берилган топшириқ – мисолларни дастлаб ишлай олмайди. Шунда у жисмоний меҳнат қилишга киришади – ер чопади; терлаб-пишиб, кўнгли ёришади, фикри ойдинлашади. Ниҳоят, уйга берилган мисолларни қийналмай ечади; ер чопилгач мисолнинг жавоби ҳам топилади. Шоирнинг “Офтоб чиқди оламга” шеъри у халқ оғзаки ижодидаги ялинчоқ жанри стилизацияси асосида ёзилган. Шеърда болаларнинг ҳаракати, уриниши, катталар ишига кўмаклашиши завқли ҳикоя қилинган. Шу тариқа, шоир офтобнинг олам-олам қувонч, шодлик, меҳнат, яшаш, яшариш рамзи эканлигини кичкинтой дўстлари қулоғига қуйишга, буни бола образи орқали янада ёрқинроқ, таъсирлироқ акс эттиришга ҳаракат қилади: Офтоб чиқди оламга, Чопиб бордим дадамга. Дадам кўчат экарди, Салом бердим дадамга. Пўлат Мўминнинг “5” баҳо қўшиғи”, Хурсандмисиз? Хурсандмиз”, “Уч баҳо – пуч баҳо” сингари қўшиқлари ўқиш, илмли бўлиш мавзуига бағишланган. Ўз устида кўп ишлаш, китоб ўқиш, дарс қолдирмаслик “аъло” ўқишнинг мустаҳкам гарови эканлигини шоир “Уч баҳо – пуч баҳо” қўшиғида тасвирлайди. Оналарни, кексаларни ҳурмат қилиш, эъзозлаш (“Ачом-ачом бувижон”, “Меҳрибоним, ойижон!”); ўзаро ҳурмат, дўстликни улуғлаш (“Бир жаҳон болалармиз”); ҳар бир шодиёна, байрамларни зўр тайёргарлик билан кутиб олиш, чеварлик касбини болаликдан билиб бориш

(“Кўйлагим”) мавзуларига бағишлаб шоир ўнлаб қўшиқлар яратганки, бундай қўшиқлар ҳамон болалар тилидан тушмай келади. Пўлат Мўминнинг “Ўктам авлод” қошиғи 5 ҳижоли мисралардан ташкил топган. Унда баркамол авлод сиймоси чизиб берилган: Соғлом, баркамол Авлод бўлсалар, Илм-у ҳунарда Кучга тўлсалар. Ватанга улар Ҳар доим керак, Шерюрак, асл Фарзандлар керак. Қўшиқнинг мазмунида ватанпарварлик ҳисси устувор. Унинг ритмик жарангдорлигини юзага келтирган “б”, “л”, “м”, “к” “р” каби товушлар такрори – аллитерация ритмик оҳанг ҳосил қила олган. Ҳар мисранинг ўзи туроқланиб келиш билан бирга, мавзунинг лирик ифодаси ўқувчига таъсирлироқ акс этган. Болалар бўлса, Топқир бўлсалар. Чаққон-у эпчил, Чопқир бўлсалар. Кўзлари ўткир Мерганлар керак Мардона кўкрак Керганлар керак. Шоирнинг “Офтоб ҳам яхши, одоб ҳам яхши ” шеърида ҳам“о”, “у”, “ў”унлилари, “д”, “т”, “б”“з”, “с” “ф” ундош товушлари аллитерациясини кузатиш мумкин. Айниқса, “одоб-офтоб”, “лолалар-болалар”, “одам-олам” тарзида тўлиқ қофияланган жумлалар шеърнинг ритмик, ўйноқи оҳангдорлиги ҳамда ёд олишга қулайлигини белгилаган. Муҳими, бу шеърнинг мазмундорлигига путур етказмайди. Пўлат Мўмин ахлоқ ва одоб куйчиси ҳисобланади. Бу масала кўпроқ унинг “Бировлар”, “Бир одамнинг афсуси”, “Сўзи шунақа – ўзи шунақа”, “Беҳзодни биласизми?”, “Улғайдими ақлингиз?”, “Қўлинг олтин – йўлинг олтин”, “Биринчи бўл, биринчи” каби шеър ва қўшиқларида очиб берилади. Пўлат Мўмин “Алла билан Жалла”, “Зийрак фил ва зиқна боққол”, “Ҳар кимники ўзига, ой кўринар кўзига”, “Унутган ўғил”, “Олтин най”, “Доно бола”, “Билганни қари – билмайди

пари” сингари эртак-достонларида халқ оғзаки ижоди намуналаридан унумли фойдалангани кўриниб туради. Пўлат Мўмин достончи-шоир сифатида ҳам жуда қадрлидир. Унинг “Олтин нокли боғ”, “Кўча – кўпчилик учун”, “Эҳ, роса ширин экан”, “Холнинг жийрон велосипеди”, “Кўнгил истар яхшилик” поэмалари аллақачон кичкинтойларнинг севимли асарларига айланиб кетган. Шоирнинг достонларида болалалар ўртасидаги дўстлик, биродарлик, ўқитувчи ва жонажон мактабга муҳаббат, бирлик, байналминаллик каби масалалар илгари сурилган. Болалар ҳаётида содир бўладиган ютуқ ва камчиликлар бадиий бўёқларда, қизиқарли эпизодларда чизиб берилган. Пўлат Мўмин ўзининг эртак-пьесалари билан ҳам ёш китобхонлар ўртасида шуҳрат қозонди. Унинг “Қовоқвой билан Чаноқвой”, “Суқатой- конфетвой”, “Она болам дейди, бола онам дейди” номли фантастик эртак- пьесалари узоқ вақтлардан бери болаларнинг қувончига қувонч қўшиб келаётир. Қовоқвойнинг дангасалиги, лапашанглиги, эркалиги, тантиқлигини ўткир кулги остига олувчи ва Чаноқвойнинг билимдонлиги, донолиги ва меҳрибон дўстлигини улуғловчи “Қовоқвой билан Чаноқвой” болаларни яхшиликка даъват этади. Асарнинг таълимий-тарбиявий аҳамияти жуда катта. Ундаги эртакларга хос шартли, аллегорик образлар томомила аниқ ва ҳаётий заминга асосланган. Пьесанинг бош қаҳрамонларидан бири Қовоқвойдир. Унинг тимсолида шоир дангасалик ва беғамлик оқибатида дарсларни ўзлаштира олмай, синфда қолувчи лапашанг ва пўк боланинг тадрижий такомилини мужассамлаштирган. Дўстлари таъсирида Қовоқвойнинг аста-секин тузала бориши, илғорлар қаторига кириб, меҳнатсеварлик ва эпчиллик даражасига кўтарилиши билан боғлиқ воқеалар, бу йўлдаги кишилар ўртасидаги муносабат, тортишув ва курашлар пьесанинг асосини ташкил этади. П. Мўмин эртак сюжетини ҳаракатга келтиришда бош ва ёрдамчи конфликтлардан фойдаланади. Қишлоқ хўжалик экинларининг ашаддий душманлари чигиртка ва капалаклар ўз уруғларини пахтакорларга тарқатмоқчи бўладилар-у, Тарвуз, Қовун, Чаноқвой, Пахтаой, Ғужумой, Лавлаги ҳамда Шолғом каби кучлар таъқибидан қўрқадилар. Қовоқвойнинг

бефаҳм, ландовур, беғам ҳамда қўрқоқлиги зараркунандаларга иш беради. Улар пахтазорларга сочишни буюриб, тухумлари солинган халтачани Қовоқвойга зўрлаб тутқазадилар. Ҳашаротлар ундан ўз мақсадлари йўлида фойдаланиш учун ҳаракат қилса, ижобий қаҳрамонлар Қовоқвойни тарбияламоқчи. Мана шу ўртадаги кураш асар конфликтининг бош етакчи томонини ташкил этади. Меҳнатга бўйни ёр бермай, дарсларни ўзлаштира олмаганидан ташқари, Қовоқвой танбал, ялқов, фаҳм-фаросати кам, бўшанг, айни вақтда у ҳаддан зиёда чиранчоқ. Унинг характеридаги бу сифатлар асардаги ижобий кучлар билан бўлган зиддият ва тўқнашувларда очиб ташланади, Қовоқвой аста-секин тузалиш томон йўналтирилади. Бирбирини ўртоқларча самимий танқид қилишга асосланган ижобий кучлар ўртасидаги шу зиддиятлар драматик конфликтнинг ёрдамчи чизиғини юзага келтиради. Пўлат Мўмин Қовоқвойнинг мақтанчоқлигини фош этиб, уни изза қилишда тўғридан-тўғри залга - томошабинларнинг ўзига мурожаат этиши орқали асарнинг жонлилигини таъминлайди. Қовоқвойнинг “Мендан карра жадвални сўранг, сув қилиб ичиб юбордим”, – деган мазмунда керилиб саволжавоб ўйнаши зални фаоллаштиради, мақтанчоқнинг мияси ғовлаб, ўсал бўлиши қалбларга самимий кулги шавқини солади. Чиранчоқ Қовоқвойнинг жисмоний заиф ва пўклиги камтарин Тарвуз билан юз берган тортишув ва тўқнашувларда, бокс мусобақаларида билиниб, шарманда бўлади. Қовоқвой Тарвуздан енгилиб зил кетса, иккинчи томондан қадам- бақадам ғайратга кира боради, бадан тарбия машқлари фойдасини, меҳнатсеварлик манфаат келтиришини англайди. Қовоқвойнинг қайта тарбияланишида айниқса Чаноқвой ҳал қилувчи рол ўйнайди. Бошда Чаноқвойнинг одилона, самимий, дўстона маслаҳатларига менсимай қараб, қулоқ солмаган Қовоқвой “Сеҳргар” гапларини жон дили билан тинглайди, унинг кўрсатмаларига амал қилиб, карра жадвални ўргана боради, ғайратга киради, фаоллашади; зараркунанда ҳашаротларга қарши курашиш, уларни тутишда фаоллик кўрсатиш даражасига кўтарилади. Бироқ унинг характеридаги заиф томонлари тезда узил-кесил йўқолмайди. У энди

дўстларига “Сеҳргар”ни учратганлиги билан мақтанади. Муҳими шундаки, дўстлар уни қайта тарбиялашга, ўз сафларига қайтаришга мувоффақ бўладилар. Пьесанинг шеърий кучи, юмористик ва сатирик фазилатлари ҳам Чаноқвой, Қовоқвой, Тарвузвой нутқида, уларнинг диалог ва монологларида яхши кўринади. Бу асардаги яхши фазилатлар драматургнинг бошқа бир эртак-пьесаси «Суқатой-конфетвой”да ҳам кўринган. Мавзуси ва ғоявий йўналиши, услуби жиҳатидан бу икки асар бир-бирига яқин. Унда ҳам илм, одоб, ҳалоллик ва меҳнатсеварлик улуғланади. Воқеа Билим хола, Жанжал хола, Қурт ўртасидаги кураш асосида ривожланади. Пўлат Мўминнинг бутун эътибори, ижодининг моҳияти болаларга ҳаёт йўлини кўрсатиб беришга интилишдан иборат. Шу пьесадаги Ақлжон билан Одобжон айтганидек: Ақл, Одоб, Фан йўли, Йўлларнинг энг маъқули, Кимки юрса уч йўлдан, Иши келади ўнгдан, Йўллар элтар мактабга, Етказади мақсадга. Англашиладики, Пўлат Мўмин ижодининг етакчи ғояси ёш авлод маънавий камолотини юксалтириш ҳамда ахлоқий қадриятлардан сабоқ беришдир. Қудрат Ҳикмат шеърларининг бадиий-тасвирий хусусиятлари (1925-1968) Қудрат Ҳикматнинг болалар шоири сифатидаги қирралари ранг-баранг. Унинг бадиий олами ниҳоятда бой. Шоирнинг сўз ва топилмалари, ўз фикрини бадиий тамсиллар ёрдамида образли ифодалаш орқали бетакрор бадиий нутқ ярата олиш маҳорати ўзига хос услубини белгилайди.

Қудрат Ҳикмат Тошкентнинг энг қадимги маҳаллаларидан бири бўлган Себзорда 1925-йил камбағал деҳқон оиласида дунёга келган. У онасидан ёшлигиданоқ етим қолади. Ўрта мактабни битириб чиққач, адабиётга, шеъриятга бўлган ихлоси ижодкорлар ҳузурига бошлайди. У ўқувчилик чоғлардаёқ, Қуддус Муҳаммадий раҳбарлигидаги ижодкорлар тўгарагига қатнаган. 1945-йилдан Қудрат Ҳикмат шеърлари ўша давр матбуотида нашр этила бошлаган. 1947-йилда эса Ойбек тавсияси билан халқ оғзаки ижодини пухта ўрганиш мақсадида Самарқандга бориб, Ислом шоирнинг котиби сифатида иш бошлайди.1950-йилда ёш шоирнинг илк китоби “Менинг Ватаним” номи билан нашр этилди. Шундан сўнг Қудрат Ҳикмат нафақат матбуотдаги чиқишлари, балки бирин- кетин чоп қилинган “Бахтли болалар”(1951), ”Ободлик”(1954), “Дўстлик”(1955), ”Москвага саёҳат”, ”Чирчиқ”, ”Илоншоҳ ваунинг амалдори Ари ҳақида эртак”, “Уч ўртоқнинг совғаси”, ”Соатжоннинг соати ”(1964) каби шеърий тўпламлари орқали танилиб борди. Қудрат Ҳикматнинг меҳнат фаолияти ҳам асосан,болалар матбуоти ва нашриётларида кечган. Қудрат Ҳикмат шеърларидаги лирик қаҳрамонлар образи, умуман болалик олами ифодаси кенг ва мўл. Уларнинг кўпчилиги жуда кичкина, ҳатто энди тили чиққан-у шунда ҳам ўз мулоҳазага эга. Шоирнинг “Ажойиб” шеъри шу жиҳатдан эътиборли. Шеърда лирик қаҳрамон кечинмалари кичкинтой қизалоқнинг феъл характер хусусиятини энг ёрқин деталларда изоҳлай олиши орқали теранлашади. У қизнинг дўмбиллаб юришини, чуғирлашини беҳуда таъкидламаган. Демак қизчаси энди 3-4 ёшга кириб, бийрон гапиришга ўтаяпти. Аммо ҳали на ўсимликлар ва на табиат ҳодисаларини яхши тушунади. Шу сабабли осмондаги қуёшни ҳам ўзининг қўлидаги пуфаги каби тасаввур қилади: Талпиниб дер қуёшга Қаранг улар катта шар, Устларига ўрашиб Қўйишибди тилла зар.

Унга ўртоқ юборай Қулоғига гул тақиб. Боғимиздан кетмасин Бошқа ёққа улоқиб. Қизча ўз пуфагига гул тақиб, юқорига узатмоқчи. Қуёш бошқа ёққа улоқиб кетмасин тағин деган хаёл уни безовталантирган. Шоир лирик қаҳрамон тилидан қизчадаги ана шу ҳолатни ёрқин тасвирлайди. Қудрат Ҳикматнинг кўпгина шеърларида болалар тилидан ҳикоя қилиш устувор. Шоир шеърларини мутолаа қилган катталар ҳам беихтиёр болалар дунёсининг сирли оламига киргандек ҳис қилади ўзини. “Ёмғир ва мен” шеърида буни яққол кўриш мумкин: Асфалт йўлдан келардим Уйим ҳам яқин. Бўлди момоқалдироқ Чақнади чақин. Йиғлаб туя булутлар Қочдилар қирга. Йўл ярқирар ойнадек Учраб ёмғирга. Мен ўзимга қойилман Босиб анча йўл, Ботинкам яп-янгидай Бўлмапти ҳеч ҳўл. Қудрат Ҳикмат бола тилида унинг дилидагиларни шундайгина қофияга сола олган. Булутларни туяга ўхшатилиши, уларнинг қирга қараб қочиши эса айнан кичкинтой тасаввурларига хос. Муҳими, болажон ботинкасининг ёмғирда яп-янгидай бўлишидан беҳад хурсанд. Бу детал шоирнинг кичкинтойлар истаги ва содда тасаввурини яхши билганлигидан далолатдир. Қудрат Ҳикматнинг болалар учун ёзилган кўпгина шеърлари китобхонларни ўйлантиради, уларни фикрлашга, ҳаёт ҳақида мулоҳаза этишга даъват этади. Жумладан “Нок нусха лампочка”, “Қўлқоп кийган аскарга ўхшайди мих полвон ҳам”, “Тоғдан келар пилдираб, ариқларда шилдираб”, ”Серҳосил, қайчи баргча, худди бир қарич арча” каби сатрлари кўп жиҳатдан содда топишмоқларга ўхшайди. Шоир шеърларининг бадиий олами улардаги ранг-баранг тасвирий ифодалар, образлар орқали кўзга ташланади. Масалан, “Баҳор” шеърида ўзига хос топилмалар мавжуд:

Учиб юрар майин шамоллар Елпиб-елпиб анҳор юзини. Қирғоқларда соябон толлар Ойна сувда кўрар ўзини. Тонг еллари ўйноқлаб секин, Жийдазорга кириб йўқолар. Майса ўтлар тебраниб секин Орқасидан кузатиб қолар. Чумчуқларнинг оғзида чўп-хас, Ин қўйишар тутлар устига. Кўкни қучган тераклар тўймас Оро берар кулранг пўстига. Шеърни ўқиган ҳар қандай китобхон унинг эстетик тасвири ва жозибадорлигини дарров илғайди. Болалар шеъриятида фасллар тўғрисида кўплаб шеърлар битилган. Аммо, шоир баҳорни шундай тасвирлайди-ки, натижада шеърнинг ҳар бир мисрасида янги-янги образлар жилоланади. Бунда шоир ташхис санъатидан моҳирона фойдаланиб, кўклам образини қайтадан инкишоф этади. Натижада, баҳор ўзига оро, зеб бериб, ҳуснидан сархуш бўлган гўзал қиз тимсолида яхлит умумлашма образга айланади; тонгги шаббода, тол, майса, ўт-ўланлар, чинор ва тераклар бир-бирларини кузатадилар, илҳомланадилар ёки ўзларини елпийдилар. Бундай тасвирий усул ўқувчиларнинг хаёлот оламини янада кенгайтириб, мушоҳадалашга ўргатади. Шу билан бирга, ёш авлодга табиат ва жамият ўртасидаги ўзаро алоқадорлик ва ўхшашликни англашга ёрдамлашади. Қудрат Ҳикмат болалар шоири сифатида шеър оҳангдорлигига катта эътибор беради. Унинг “Эшак нега ҳанграйди?” шеърида долзарб ижтимоий ғоя ҳам акс этган. Шер бир куни ўрмонга филни, тулки, кийик, эшак ва чўчқани чақириб мажлис қилади. Уларга савол ташлайди: – Қайси ҳайвон дунёда Куч-қувватда зиёда? Бошқа ҳайвонлар нима дейишларини билмасдан, ўйланиб қолишганда,”Эшак ҳанграб тепиб ер: – Ҳо мен, и-ҳо мен дер.” Шер уни чиндан маъқуллаб: “– майли, сен зўр, кўп кучинг!” дейди. Шер яна: – Қайси ҳайвон дунёда Гўзалликда зиёда?! – деб савол берганида, на бўрсиқ, на жирафа, на кенгуру бирор марта гапга оғиз очмай, эшак юқоридаги жавобни қайтаради. “Хўп, сен кўркам”,– деб қутулади шер. Ниҳоят:

Баҳсда гўё тонг отар, Шер сўнг марта сўз қотар: – Дунёда энг аҳмоқ ким? Мажлис аҳли қолар жим. Бу гал ҳам эл бурундан Эшак туриб ўриндан – И-ҳо мен, и-ҳо мен!– дер – Ҳа, сен ўзинг!– дейди шер. Демак, шоир аҳмоқлик белгиларини эшак хатти-ҳаракатлари мисолида акс эттиради. Зукко ўқувчи шеърдаги кинояни тез пайқайди, жамиятда, инсонлар орасида ўзини доно санайдиган нодонлар кўплиги ва уларнинг кулгили аҳволи ҳақида хулоса чиқаради. Камтаринлик инсонга камол бағишлашига иқрор бўлади. Зотан, шоирнинг ғоявий мақсади ҳам шу. Қудрат Ҳикмат шеъриятнинг бадиий хусусиятлари сержило, шоир фикрларни рассом сингари чизаётганга ўхшайди. Қудрат Ҳикмат “Илон шоҳ билан унинг амалдори Ари ҳақида эртак” номли шеърий-адабий эртакда эса фольклор мотивларидан кенг фойдаланган. Буни шоир қуйидагича эътироф этади: Янги эмас бу эртак, Тингланг айтиб бераман, Уни халқдан олгандим, Халққа қайтиб бераман… Дарҳақиқат, шоир бу адабий эртакни ёзишда халқ ривоятига асосланади. Аммо уни ифодалашда, образларни тасвирлашда, воқеа сюжетини баён қилишда болаларбоп оҳанг, содда тилни асос қилиб олади. Шоир эртак ривоят бошланмасида дастлаб, илон, бўри, тулки каби ҳайвонлар феъл- атвори, яшаш тарзини ҳам баён қилади. Шунингдек, қовоқ арининг “айғоқчилиги”ни узун кун ғун-ғунлаб турли миш-мишларни шоҳга етказиши, ҳукмдор шоҳ Илоннинг тулки каби ҳийлакорлар ичида қандай сиёсат юритишни бирма-бир таъкидлаб ўтади.

Халқ ривоятига кўра, Илон арига энг ширин қонни аниқлашни буюради. Ари барча жонзотларнинг қонини бирма-бир тотиб чиққач, энг мазали қон инсоннинг танасида оқаётганини билиб олади. Бу хушхабарни Илонга етказиш учун шошилиб кетаётган арига дуч келган қалдирғоч бу маълумотни севинч билан қарши олади ва тилидан ўпиш баҳонасида арининг тилини узиб олади. Шундан буён ари нуқул ғунғиллайди, қалдирғоч эса инсон тепасида ин қўйиб, осойишта яшайди, дейилган инонч мавжуд. Бу сюжет Қудрат Ҳикмат шеърий-адабий эртагида янгича талқин, қўшимча воқеалар ва образлар билан тўлдирилади ҳамда шеърий ифодаланади. Шоир бўрининг ёвузлик, тулкининг айёрлик қирраларини халқ эртаклари анъанасига таяниб теранроқ очиб беради. Масалан, ҳукмдор шоҳ вазири - тулкини юртни кезиб, элнинг хайрихоҳлиги, сир-асрорини билиб келишга юборганида, тулки ўз одати бўйича иш кўради. Аввал қўрага кўз олайтиради, ғозни емоқчи бўлганида, ит вовуллаб ҳуради. Шунда одамлар уни ушлаб, калтаклаб урадилар. Аранг қутулиб қолган тулки одамга нисбатдан кекини унутмайди. Ёки Илоншоҳ дўлга қолиб, бетоб бўлганда тулки пайтдан фойдаланади: қовоқ арига энг ширин қон топиб келиш амрини буюради. Гарчи адабий эртак халқ ривоятидагидек якун топса-да, арининг қон таъмини аниқлашдаги саргузаштлари, ари ва қалдирғоч, қалдирғоч ва Илон шоҳ мулоқотлари ёрқин воқеалар таъсирида жозибадор ҳикоя қилинган. Натижада асар ниҳоясидаги ғоя тарбиявий характер касб этади: Илон хилватда бақа овлайди. Юзи шувут тулки эса ҳар жойда писиб юради. У қуш, одам бор жойда қорасини кўрсатмайди. Аммо: Катта-кичик қалдирғоч, Учиб кенг ер кафтида Яшар экан шод-иноқ. Ҳар хонадон шифтида, Ҳанузгача инсонлар, Уни чорлаб қошига, Соф диллиги туфайли, Кўтаришар бошига.

Бинобарин, халқ ривоятидаги ақида шеърий эртакда янада таъсирчан тарбиявий ғояларга бой тарзда акс этган. Шеърий эртакда фабула ўзгаришсиз сақланса ҳам шоир ғоявий мақсадини аллегория ва антропоморфизм усуллари воситасида ифодалайди. Яъни, тулки, арининг хатти-ҳаракатларида киноя, истеҳзо ярқ этиб кўзга ташланса, ҳайвонлар ва қушларнинг ўзаро сўзлашувида, уларнинг ҳукмдор, вазир, соқчи ва айғоқчи каби вазифаларни бажаришида инсонга хос хусусиятлар мужассамдир. Бу эса ўз навбатида, Қудрат Ҳикмат асарига ҳам маърифий-ахлоқий мақсадларни сингдириш имкониятини бера олган. Зотан, бу каби шеърийадабий эртаклар нафақат халқ ривоятлари талқини нуқтаи назаридан диққатга сазовор, балки, улар орқали болаларга жамиятдаги турли тоифали инсонларнинг характер хусусиятлари, муносабатлари моҳиятини реал ифодалаши билан аҳамиятлидир. Қудрат Ҳикмат бундан ташқари, “Човкар”, “Тошбақалар ҳужуми”, ”Қум остида қовунлар” каби шеърий эртакларида ҳам халқ оғзаки ижодининг у ёхуд бу қиррасини замонавий масалалар омихталигида талқин этади. Зотан, Қудрат Ҳикмат шеърларидаги воқеабандлик, образлилик қофияларнинг ихчамлилиги, ҳатто, содда тузилиши, тил хусусиятлари – барча-барчаси шоир шеърларининг ғоявий-бадиий эмоционаллигини оширишга хизмат қилади. Ҳамчунин, Қудрат Ҳикмат шеърларини ўқиб- улғайган ўқувчи ўз она тилимиз бойликларидан воқиф бўлиб, бадиий сўз қудратини теран ҳис этади, Ватан ва юрт ифтихори билан яшайди. Носир Фозилов ижодида болалар ва ўсмирлар руҳияти талқини (1929-йилда туғилган )

Носир Фозилов 1929-йили Қозоғистоннинг Чимкент вилояти Туркистон туманининг Кориз қишлоғида таваллуд топади. Унинг ота ва оналари деҳқончилик билан шуғулланган. “Ижод деб аталмиш йўлнинг боши, – деб ёзган эди Н.Фозилов, – том маънода, туғилиш, болалик дунёси, бу дунёнинг улғайиб, катта йўллар яратиши билан чамбарчас боғлиқ”. Бу ўринда ёдга албатта, ота-она, оила, муҳит, тарбия келади, зеро улар ҳар бир фарзанд учун ҳаёт мактаби. Бўлажак ёзувчининг отаси Фозил, онаси Жаҳонбиби – исми-жисмига монанд хулқ-атворли, меҳнатсевар инсонлар бўлишгани адибнинг ўзи томонидан эътироф этилади. Носир Фозиловнинг болалиги 1930- 1933йиллардаги очарчилик ва уруш даврига тўғри келган. Адибнинг хотирлашича, уларнинг қишлоғини иккига бўлиб юборишади. Улар кўчиб ўтган Ёйилма деган қишлоқдаги 70-80 хонадон чорва билан шуғулланган. У пайтларда одамлар ўқиш-ёзишга ҳавас қўйишдан ҳам кўпроқ қорин қайғуси билан қаттиқ боғланган эди. Қишлоқда фақат битта – Қаҳҳор деган одамда патефон бўлиб, салгина бўлса-да, диллардан ғамларни ювиб, кишини узоқларга олиб кета оларди. Бироқ китобхонлик кучли бўлган. Одамлар ўқиш-ёзишни деярли билмасалар-да, Носир Фозиловга ўхшаш 7-8 ёшдан мактабга бориб, шариллатиб ўқишни қойиллатадиган болаларга кечалари халқ достонлари – “Гўрўғли”дан “Ҳасанхон”, “Равшанхон”, “Авазхон” достонларини такрор ва такрор ўқитишган, сел бўлиб тинглашлардан чарчашмаган. “Кейинчалик тушунсам, – мушоҳада юритади адиб, – улар шу достонларда ушалмаган армонларини кўришар, улар билан бирга туғилиб, бирга яшаб, ғам-ҳасратларини унутишар экан. Адабиётнинг кучини қаранга”... Бўлғуси адиб ҳам ўқиб, ҳам меҳнат қилган. У ўз тенгдошларидан анча кеч, яъни 1949-йилда ўрта мактабни тугатган. Сўнг Тошкентга келиб, университетга ўқишга киради ва уни 1954-йилда тугатади. Шундан кейин “Гулхан”, “Шарқ юлдузи” каби журналларда, “Ёш гвардия”, Ғ.Ғулом номидаги Адабиёт ва санъат нашриётларида турли лавозимларда ишлайди.

Адибнинг биринчи ҳикояси “Ленин учқуни” (ҳозирги “Тонг юлдузи”) газетасида 1953-йилда босилган бўлса, унинг биринчи китоби 1959-йилда “Ирмоқ” номи билан чоп қилинади. Сўнгра, “Оқим” (1962), “Робинзонлар” (1964), “Қуш қаноти билан” (1965), “Қорхат” (1968), “Кўклам қиёслари” (1970), “Дийдор” (1979), “Танланган асарлар” 2 жилдлик (1983-84), “Шум боланинг набиралари” (1985), “Устозлар даврасида” (1988), “Болалигимпошшолигим” (1989), “Топдим-у йўқотмадим” (2010) каби китоблари нашрдан чиқади. 1985-йилда унга “Шум боланинг набиралари” китоби учун Ўзбекистон Ёзувчилар уюшмасининг Ғ.Ғулом номидаги, 1986-йилда қозоқ адабиётидан қилган таржималари учун Қозоғистон Ёзувчилар уюшмасининг Бойимбет Майлин номидаги, “Устозлар даврасида” асари учун эса Ҳамза номидаги Давлат мукофоти берилди. 1990-йилда эса у “Ўзбекистонда хизмат кўрсатган санъат арбоби” унвонига сазовор бўлди. Шунингдек, Қозоғистон Президентининг “Тинчлик ва маънавий ҳамжиҳатлик учун” халқаро мукофоти (1994), Қозоғистон Ёзувчилар уюшмасининг “Олош” номли халқаро Мукофоти (2000), Ғалабанинг 50 йиллиги муносабати билан медал (1995), “Эл-юрт ҳурмати” орденлари (1999) соҳибидир. Ёзувчи қиссалари мавзусига кўра ўтмиш ва замонавий воқеаларни ифода этиши билан ажралиб туради. Ўтмиш деганимиз, ўтган асрнинг биринчи ярми. Бунда миллий тарихимиздаги долғали йилларда халқ ҳаёти, болалар ва ўсмирлар олами ўқувчи кўз ўнгида ёрқин гавдаланади. Н.Фозиловнинг ўзига хос бадиий маҳорати шундаки, у нафақат ўзбек, балки қардош халқлар турмуш тарзи, тилини ҳам яхши билади ва уларни табиий акс эттира олади. Шу маънода, унинг қиссаларида турли давр ва турли миллат ўсмирларининг образлари гавдаланади. Бинобарин, “Шум боланинг набиралари” қиссаси оддий воқеадан бошланган. Болалар мактабдаги “Қизил изтопарлар” тўгарагига аъзо бўлишган ва бу аъзолар рўйхати “Гулхан” журналига юборилгач, муҳарририят болаларга махсус хат йўллаб, уруш ветеранлари жасоратини ўрганиш билан боғлиқ топшириқ беради. Анвар Фурқат номига

келган шундай хатни почта қутисидан ўғирлаётган пайт ўртоғининг ўзи келиб қолади ва хатни на ўзи ўқий олади, на дўстига кўрсата олади. Аммо Фурқат мактабдаги яна бир шундай тўгарак аъзоси Ғайрат номига келган хатдан хабардорлиги учун бу топшириқни бажариш ҳақида Анварга маслаҳат солади. Ёзувчи Анвар образини тасвирлашда Ғафур Ғуломнинг шум боласига тақлидан ёндашгани сезилиб туради. Фақат Анвар тараққий этган давр боласи эканлигидан, унинг шумликлари ҳам замонавийроқ. Масалан, у мактабда физика тўгарагига ҳам аъзо. Сабаби, темир-терсак унинг жону дили. Радиоми, эски телевизорми, звоногу дазмолми-ей, хуллас, қўлига нима тушиб қолгудай бўлса, билса-билмаса кавлагани-кавлаган. Шунинг учун ҳатто чораклик баҳолари ҳам пасайиб кетади... Уйда ҳам шу сабабли турли ҳангомаларни қўзғаб юради. Анвар мактабдан келганида синглиси Маҳфуза чиқиб қолади. – Энди ўласан! – Нега ўлар эканман?!– дейди Анвар ҳангу-манг бўлиб. – Радиони бузибсанку... – Бузганим йўқ. Проигривателни олиб, мактабдаги радиога қўйдик. Ану мактабда музика тўгарагидаги радио ишламас экан... Шунга қизлар танса тушолмай... Шу орада ойиси чиқиб қолгач, бу чоракда “икки” тушмаганлигидан мақтанмоқчи бўлган Анварнинг сумкасидан дазмол ҳам чиқиб қолиб, тағин баҳона излашга тушади. Ойисининг авзойи бузуқлигини сезгач эса, девордан ошиб, қочиб қолади. Анвар ойисидан ҳам кўра синглиси Маҳфузадан жаҳли чиққан эди. Гўё ўша ҳаммасини ойисига чақиб берган. Энди кўчада совқотиб, қаерга боришни билмай асабийлашаётиб, ундан қасд олиш пайига тушиб, навбатдаги ҳангомани бошлайди. Барча қўниқўшниларни бола-чақаси-ю, бутун оиласи билан меҳмонга, онасининг “Туғилган куни”га айтиб чиқади. Мақсади эса меҳмон кўп келса, қозонтовоқ ювишни ёмон кўрадиган синглисига иш кўпайтириб, ўч олмоқчи... Ростдан ҳам кечқурун ҳовли меҳмонга тўлади. Маҳфузага иш кўпайиб кетади. Анварнинг шумтакалиги катталар томонидан кулги қилиниб, унинг бобосига

ўхшашлиги, Назарбекдаги воқеалар, кимлар иштирок этгани тилга олинади ва 20-йиллардаги воқеалар эсланади... Н.Фозиловнинг қиссадан қиссага кўчиб юрувчи тасвирлар, ташбеҳлар, образлар (Карим кўзойнак, Изатулла, Жалил, Абдунаби, Пўлат амаки, Аъзам...), ҳатто сюжетлар (чалов ўриш, “эшак карвон” билан ғалла ташиш, ўсмир йигитлар ўртасидаги ўзаро низолар) силсиласи мавжуд... Бу унинг ўзига қадрдон далалар, анғиз ва жинғил каби бута-ю тўқайзорлар, болалигиданоқ кўз ўнгига жо бўлган манзаралар (масалан, “қишлоғимиз оқшомини бир кўрсангиз: одамлар даладан қайтиб келаётган, пода орқасида булутдек чанг қолдириб, қишлоқ сари силжиётган, кунбўйи анғиз устида донлаб, ғужғон ўйнаётган қора зағчалар қишлоқ осмонини ажиб бир куйга тўлдириб, Сир бўйига - қўноқ жойига шошилаётган...” Ёки, “болаларнинг қий-чуви-ю, сигирларнинг мўраши, итларнинг вовуллаши, ...сигирларнинг туёқларидан кўтарилган оппоқ чангнинг каттакон жулдур кўрпага ўхшаб ҳавода муаллақ қалқиб юриши” каби), одамлар, воқеалар ва ҳ.к. Унинг қаҳрамонлари ўзбек адабиётида деярли учрамайди. Айтайлик, Ирискелди, Супабек оталарнинг подачилик сир-у синоатлари, уларга ёрдам берадиган Қалмақон, Карим, Камола каби ўсмир йигит-қизларнинг балоғат палласига етиш туйғулари... Болаларнинг уйма- уй юриб ош-у ҳалол йиғишлари, чалов ўриши-ю, хирмонда ишлаб, эшак, от ва туяда шаҳар билан қишлоқ ўртасида сут-у қатиқ сотиб, оилани тебратишга ёрдам бериши, “эшак карвон”ларда ғалла ташиши, дала-даштни кезиб, тўқайзорлар кечиб ов қилиши, дарё-ю денгизда балиқ тутиб, ўз меҳнати лаззатини англаб етиши кабилар ўзбек китобхони учун оҳори тўкилмаган ҳикоялардир. Қолаверса, бу қиссаларда қозоқ, ўзбек, татар, қирғиз, украин, полъяк каби турли миллат вакилларининг умумлашма образи мавжуд. Қисса қаҳрамонлари қайси миллатга мансуб бўлишидан қатъи назар, ўзаро бир ёқадан бош чиқариб, ишлайдилар, қаҳрамонлик кўрсатадилар ёхуд ўзаро биродарлик алоқаларини йўлга қўядилар. Ва бундай асарлар давр талабига кўра сунъий ифода эмас, табиий манзара касб этгани билан эътиборга лойиқ. Н.Фозилов талқин этган

образлар чиндан ҳам ўз асосига эга. Туркистонлик, қорақалпоғистонлик ўзбек-у қозоқлар ана шундай қон-қариндош бўлиб яшаётгани айни ҳақиқат. Демак, бу табиий жараённи ўсмирлар китобхонлигида Н.Фозилов маромига етказиб тасвирлагани ҳам эътирофга жоиз. Айни пайтда қиссаларда бу ёшларнинг ўзбошимчаликлар қилиб, баъзан ташвиш ҳам туғдириши ёки, ўзларини катта бўлиб қолгандек мустақил иш тутишга интилишлари болалар адабиётининг ўзига хослигини очишга хизмат қилади... Ўзбек болалар адабиёти ўзининг ҳозирги босқичида жамиятимизда кечаётган долзарб масалаларни маърифий-тарбиявий ва бошқа ранг-баранг ижодий услубларда акс эттирмоқда. Хусусан, бу давр болалар қиссачилиги ижодкорларнинг янгича шакл ва услубларга мурожаати ҳисобидан бойиди. Ўтган аср болалар қиссачилигидаги тарихий, автобиографик, саргузашт, детектив, фантастик йўналишлар унинг алоҳида тамойилларини белгилаган бўлса, янги аср бўсағасида инсон руҳияти, аниқроғи болалар ва ўсмирларнинг ички олами теран тадқиқ этилган психологик асарлар ижобий мазмун касб этаётир. Негаки, миллий болалар адабиёти қарийб бир аср давомида ўз анъаналаридан узиб қўйилган эди. Унда халқ педагогикасидаги ахлоқий қарашлар, таълим-тарбия усуллари, урф-одатлар ва меҳр-оқибат кўринишларининг ҳаётий ифодаси бадиий тадқиқ этилмади. Мустақиллик даври болалар адабиётида ижтимоий долзарб масалаларга бағишланган қисса ва бадиҳалар шу маънода самара бераётир. Н.Фозилов ижодига хос бош фазилат унинг фақат ўзи яхши билган, чуқур ҳис этган вапухта ўрганган мавзу, воқеа ва одамлар тўғрисида қалам тебратишидир. Унинг “Оқим”, “Қуш қаноти билан” ва “Қорхат” қиссалари китобхонларда алоҳида таассурот қолдиради. Ёзувчининг “Қуш қаноти билан...” қиссаси этук адабиётшунос Тўхтасин Жалоловга бағишланган бўлиб, қатағон қурбонлари, шахсга сиғиниш даври оқибатлари бадиий адабиётда ёритилган дастлабки асар сифатида долзарб. Муҳими, қиссада туҳматга учраб ноҳақ қамалган Акмал ака қисмати ўсмир йигит Сарвар тилидан ҳикоя қилинади. Яъни давр зиддиятлари, қамоқдан бўшаб сургун

муддатини ўтагани Туркистон қишлоқларидан бирига юборилган Акмал акага қишлоқ аҳли, аввало, болалар қилган ғамхўрлик, дўстликларининг тараннум этилиши мустабид шўро истибдоди авж олган 60-йиллар адабиётида ўзига хос жасорат эди. Қиссадаги яна бир жиҳат китобхоннинг алоҳида диққатини тортади. Бу айнан болалар ва ўсмирлар орасидагина учраб турадиган яширин тил ифодаси. Акбар, Аъзам, Сарварлар далада меҳнат қилишаркан, уларга тушликда қатиқ олиб келадиган Ҳасан кўзойнакнинг алдаётганини сезиб қолишади. Яъни қатиқда маза-матраса йўқ, сув қўшиб, суюлтириб келаётгани билингач, уни нима қилиш ҳақида баҳслашаётган пайтда, уларга бошлиқ этиб тайинланган Аакмал ака келиб қолади. Болалар нима қилишни билмай турганда, Акбар гапида давом этаверади: – Ламаймизми пой ? – Дай қан либ қи ?– дейди Аъзам. – Та тўрт ла бо либ бў лаймиз пой . Римиз би , манинг фер нида ё , римиз би та ўр да йўл . Ми хўп ? –Ти бўп . –Чон қа миз бошлай. –Р би атдан со нг сў . Акмал ака бу қанақа тил дегандек болаларга қарайди. Улар тушунтиришади. Мактабда майнабозчилик учун шунақа тилда гаплашишларини, бир сўзни айтмоқчи бўлишса, у сўзнинг охирги бўғинини олдига олиб гапираверишлари, қизларники янада бошқачароқ, масалан “Уйга кетасанми?”– демоқчи бўлса: “Ултишга келтишасанми?” тарзида эканини тушунтиришади. Ёзувчининг тасвир услуби, лексик қатлами болалар учун катта хазина. Бундай ифодалар асарнинг бир неча ўрнида такрорланиб келади. Масалан, “Саратон” қиссаси шундай тасвир билан бошланади: “Арпа бошоқлари сарғайиб, буғдой бошоқларига ранг кира бошлаган, қовун палаклари таноб

ёзиб, туйнаклар этик бошидай бўлиб қолган палла. Деҳқонларнинг тили билан айтганда: йўғон чўзилиб, ингичка узиладиган пайт…” Шундан кейин асар қаҳрамонлари Камола ва Тўра, уларнинг подачилик касблари ҳақида сўз боради. Подачилик ўзбек-у қозоқ, туркман-у тожик, қирғиз халқларининг қадимий ва азалий касбларидан бири ҳисобланади. Ватан уруши йилларида ҳам бу асосий тирикчилик ҳамда меҳр-оқибат манбаи саналган. Шу маънода, унинг ўзига хос машаққатлари, ўсмирларнинг бу касбга муносабати бадиий талқин этилган. Жумладан, қуйидаги сатрларда баайни яйлов манзараси жонланади: “Пода ҳар куни офтоб тиккага келганида белариқ бўйига – сувотга (мол суғориладиган жой) олиб келинади. Ҳозир ҳам Камола билан Тўра пода кетида чангга ботиб келишяпти. Кун иссиқ, дим бўлишига қарамай, улар устиларига қалин фуфайка, пахтали шим, кирза этик кийиб олишган, бошларига қулоч боғичлари қайтарилган қулоқчин. Эгниларига кийимларининг ранги қанақалигини билиш у ёқда турсин, чанг- тўзон орасида уларнинг қайси бири Камола-ю, қайси бири Тўралигини ҳам ажратиш қийин эди... Ғиёс ака поданинг олдида, эшакка миниб олган, устида пахталик сирма чопон, бошида кўҳна тулки тумоқ... Сувот подачиларнинг, қолаверса молларнинг бир оз ором оладиган жойи....ариқ бўйида худди кампирнинг тишидек сийрак ўн-ўн беш туп тол бор, соя-салқин... тагидан ғир-ғир шабада эсиб туради”. Ҳа, бу тасвир, манзаралар ХХИ аср боласига ғайритабиий туюлиши мумкин. Аммо қийинчилик ва уруш йилларида бу оддий ҳол эканлигига кекса авлодлар, жумладан, ёзувчининг ўзи ҳам жонли гувоҳ. Ўсмирларнинг ана шу ҳаётни ҳеч ранжимасдан қабул қилиши, ота-оналари қатори турмушнинг оғир машаққатини элкаларига олиши асарда яққол акс этган. Ёзувчи бу ҳаёт қийинчиликларига бўйин эгмайдиган бир туйғу – ўсмирларнинг балоғатга этиши ва ажиб ҳис-туйғуларга ўзлари сезмаган ҳолда банди бўлиш онларини таъсирчан бўёқларда акс эттиради. Ёзувчи асарларининг ёш китобхонларга мақбул бўладиган қирралари бисёр. Унинг кўпгина асарлари қаҳрамон тилидан ҳикоя қилинади. Бундай

қисса ва ҳикоялар марказида ҳам кўпроқ ўсмирлар туради. Айтайлик, “Қорхат” қиссасининг сюжети реал воқелик асосига қурилганидан ташқари, болаларни чидамли, топқир, билимли ва иродали бўлишига даъват этган. Ёки, ёзувчи “Ташвиш” қиссасида Сафаралининг уруш даври билан боғлиқ хатига назар ташлайди. Шунда ҳам адабиётимизда нисбатан камроқ қаламга олинаётган, аммо ниҳоятда муҳим бўлган ўсмирларнинг катта дунё сари қадам қўйиши, ундан ўз ўрнини қидириши, қалбларда илк бор чечак отган мусаффо ва ширин муҳаббат романтикасини илҳом билан тасвирлайди. Ҳури, Мусо, Тўра, Камола муҳаббатлари бетакрор жозибали тасвири, андиша ва ҳаёга тўла самимий, пок илк туйғу сифатида кишини ҳайратга солади. Буларнинг барчасида ўша ўсмирлик зийнати зоҳир. Шундай адабий жанрлар бўладики, улар ўқувчида нафақат бадиийестетик завқ уйғотади, балки илмий-назарий билимларини оширишда ҳам муҳим рол ўйнайди. Бундай асарлар китобхон маънавий-ахлоқий олами янги ўзанларининг очилишига туртки бўлади. Адабий хотира-ёднома асарлар шу жиҳатдан тадқиқотчилар ва кенг китобхонлар оммасида алоҳида қизиқиш уйғотади. Умуман, хотира оромбахш - туйғу. У ҳар бир инсонга деярли ҳамроҳ, қалбига сирдош, кексайганида эса ягона дилкаш суҳбатдош. Энг ширин кечинмалар, кўнгил ардоғидаги дўстлар фақат хотирадагина тиниқ акс этади. Йиллар ўтиб, қадрдонлар давраси, суҳбати-ю сийрати бу оламда омонатлиги англанганда, хотиралар билан таскин топади инсон қалби. Хотира ёзиш ҳам шу маънода соҳир қалб соғинчига хос бир илинж. Адибнинг 1988-йилда нашр этилган “Устозлар даврасида” китоби ўз даврида юқори баҳоланган эди. Орадан йигирма йилдан зиёдроқ вақт ўтиб, бу мавзуга тағин қўл уриши бежиз эмас, албатта. Ёзувчи энди бу китобини устози Саид Аҳмаднинг “Топганларим ва йўқотганларим” китобига жавоб шаклида – “Топдиму йўқотмадим” деб атайди. Шу номдаёқ, асарнинг бош муддаоси ойдинлашади. Китобда қирққа яқин адабиёт салафларининг ёрқин сиймоси муаллиф хотираси орқали қайта жонлантирилган.

Н.Фозилов ўз адабий хотираларида устоз санъаткорлар ҳаётининг нодир саҳифаларини ёш авлодга “тирилтириб” кўрсатиб беради. Чиндан ҳам муаллифнинг умр бўйи топганлари – дўсту биродарлари энг қимматли гавҳарга тенг. Уларнинг ёди, олган сабоқлари йўқолмас инжу. Буни кенг китобхонлар оммаси билан баҳам кўрмаслик эса била туриб уларни шундай ганжинадан маҳрум этишдай бир гап. Шунга кўра, бу китоб бугунги авлодлар учун улкан маънавий-ҳаётий тарбия мактабини ўтай олиши билан диққатга сазовор. Дарҳақиқат, Н.Фозиловнинг болалигидан шу кунгача таниган-билган устозлари, ўзбеку қозоқ ижодкорлар, умуман, яхши инсонлар ёди, руҳи билан яшаётганлиги ибратли ҳаётининг мазмунини белгилайди. Бинобарин, адиб асарлари ҳар жиҳатдан бугунги авлодлар учун улкан маънавий-ҳаётий тарбия мактабини ўтай олиши билан эътиборга лойиқ. Болалар адабиёти, – деб ёзган эди Н.Фозилов, – нозик адабиёт. Болалар адабиёти биз билган катталар адабиётининг боши... Болалар ёзувчилари ўз асарлари билан катта адабиётга бошловчи дарғалар. Бу адабиёт – ҳурматталаб адабиёт, эъзозталаб адабиёт... Боланинг кўнгли ҳам шундай. Уни синдириб бўлмайди. Унга ҳамиша эътибор даркор. Шундагина унинг кўнгли тўлиб ўсади. У – меҳрталаб. Шундагина у муҳаббатингиз мевасига айланади, изингизни босади.” Фарҳод Мусажон (1933-2013) Фарҳод Мусажонов – кўп қиррали ижодкор. У 1933-йилнинг 19декабрида Тошкентда таваллуд топган, носир, драматург ва киносценаристдир. 1956-йилда Тошкент давлат университетининг шарқ факултетини муваффақиятли тугатган. Республика радиоси, телевидениеси

ҳамда “Ўзбекистон маданияти” газетаси, “Ғунча” ва “Шарқ юлдузи” журналларида ишлаган. “Ўзбекфильм” (1967) студиясида хизмат қилган. 1968-1970-йилларда Москвада сценаристлар Олий курсида ўқиган. 1976йиллари “Ўзбекфильм”да турли лавозимларда, “Ўзбеккино” акционерлик компаниясида хизмат қилган. Ф.Мусажонов адабий ижодининг бошланиши 50-йилларнинг ўрталарига тўғри келади. Ўз ижодини болаларга шеър ва ҳикоялар ёзишдан бошлайди. “Дарадаги қишлоқда” деб номланган биринчи ҳикояси 1956йилда чоп қилинган. Унинг “Офтобни қувалаб”, “Бўш келма, Алиқулов!”, “Бир қултум булоқ суви” каби қиссалари ва олтмишга яқин ҳикоялари дунё юзини кўрган. Ҳозиргача унинг 30 га яқин тўплами нашр этилган. Айни чоғда у катталар учун ҳам “Бу кўзларга ишонса бўлади”, “Зўраки кашанда” каби асарларни яратган. Бундан ташқари, Ф.Мусажонов драматург сифатида “Оқ кабутар”, “Нажот истаб”, Ҳамза театрида қўйилган “Олифта”, “Хизматингга ҳозирман”, “Талваса” каби драмаларни ёзган. Шунингдек, у “Жазирама офтоб остидаги уй”, “Бировнинг боши”, “Миноралар остидаги цирк”, “Кўзларим йўлингда”, “Ҳувайдо”, “Аския”, “Қизиқчи”, “Сўнмас зиё” каби сценарийлар муаллифи ҳамдир. Унинг “Душанба, нонуштадан сўнг” (1974), “Боғ кўчамни қўмсайман” (1977), “Қилич ва шамшир”, “Кўргулик”, “Қилич ва соз” (2000), “Лафз” (2003) каби қиссалари ўз ўқувчисига эга. Истеъдодли болалар адиби, драматург ва сценарист Ф.Мусажонов “Шуҳрат” медали билан тақдирланган (2000). 2013-йил 28-май куни Тошкент шаҳрида вафот этган. Ф.Мусажонов таниқли болалар адиби сифатида кичкинтойлар учун қатор ҳикоялар ёзган. Унинг “Совға”, “Яхшилик”, “Сахий боғбон”, “Ёмғир” ҳикоялари кичик мактаб ёшидаги ўқувчиларда катта қизиқиш уйғота олади. Айтайлик, “Яхшилик” ҳикояси қаҳрамони Эркин исмли мақтанчоқ бола. У кўчада ўйнаб юриб, қўшнилари Пирмат бобонинг тугунча кўтариб келаётганини кўриб қолади ва ҳовлиқиб ўртоғига мақтанади:

– Ҳозир-чи, мен бориб Пирмат бобомларга ёрдам бераман. Қўлларидаги тугунчани кўтариб келаман. Мени Пирмат бобо жуда яхши кўрадилар. “Ақлли бола экансан, ҳақиқий ўқувчи шундай бўлиши керак”, – деб мақтайдилар. Ишонмасанг, мен билан юргин, ўзинг кўрасан. Болаларга яқинлашиб қолган Пирмат бобо Эркиннинг сўзларини эшитиб қолади. Шу сабабли уйига етганидан кейин Пирмат бобо Эркиннинг қўлидан тугунчани олади, лекин ҳар галгидек, “Баракалла, раҳмат болам, ақлли экансан”, – деб мақтамайди. Фақат “Раҳмат” дейди ва энгашиб Эркиннинг қулоғига алланарсалар деб пичирлайди. Ҳа, Эркиндаги мақтанчоқлик унинг яхшилигини ювиб юборганди. Пирмат бобо унга ана шуни тушунтирган эди. Бу хусусият Эркин тенги кўпчилик болаларга хос, албатта. Бундай ўқувчилар бирор кишига ёрдамлари тегса, мақтаниш учунгина қиладилар, гўё. Аммо буни таъкидлаш, ўз яхшилигини кўз-кўз қилиш одобдан эмаслиги ҳикояда жонли тасвирланганки, ҳикоянинг тарбиявий аҳамияти ҳам шунда. Ф.Мусажоновнинг “Ёмғир” ҳикоясида ҳам асосан кичик ёшдаги болалар орасида учраб турадиган муғамбирлик, ялқовлик аломатларининг пайдо бўлиши Эркинжон образи орқали кўрсатиб ўтилган. Ёмғирли кунда иссиққина уйда мазза қилиб деразадан кўчани томоша қилиб ўтиргиси келиб, ўзини касалга солган ёш қаҳрамон ўрнидан тургиси келмайди. Унга онасининг “Ҳа, нима бўлди сенга, касал бўлиб қолмадингми?” деган гапи хуш ёқиб, “Бошим оғрияпти” дейди. Онаси ишга кетгач, у чақирган доктор келади ва Эркинжонга “касалинг оғир, олдини олмасанг бўлмайди, ишинг чатоқ,” – деб ҳақиқий ташхисни қўйиб кетади. Шу тариқа, Эркинжондаги ёлғончилик сабаби ялқовлик экани, қолаверса, онасини муғамбирлик билан алдагани ҳар қандай касалдан ҳам хавфли экани англашилади. Шубҳасиз, бу ҳикоя таҳлили жараёнида ўқувчилар ўзларида мавжуд шу каби нуқсонларни тузатишга, яъни ўз “касал”ларини даволашга ҳаракат қиладилар. Эркинжондек изза бўлмаслик учун ялқовликдан қочишлари тайин. Ҳикояда доктор Эркинжонга: “Шу дорини ичсанг, тузалиб кетасан”, – дейди. Бу

дорининг нима эканлигини зукко ўқувчининг ўзи тушуниб олиши лозим. Яъни, ҳар эрталаб барвақт туриш, бадантарбия билан шуғулланиш, жисмоний соғломлик ҳар қандай ўқувчини ялқовликдан қутқаради. Шунда ёлғон гапиришга ҳам ўрин қолмайди. Ёзувчининг “Сахий боғбон” ҳикоясида эса меҳнатнинг ҳақиқий мақтови ҳиссини туйган кичкинтой образи тасвирланган. Одилжон отаси билан биргаликда ҳовлиларига гул кўчатини ўтқазиши, уни парваришлаб, ғунча тукканидаги чексиз қувончи, ниҳоят, ғунча учи ёрилиб, қип-қизил пиёладай атиргулга айланганидаги шодлиги жонли акс этган. Шундай кунларда ўзи тенги қўшниси Шоҳиста уни туғилган кунига таклиф қилади. Оила аъзолари Одилжоннинг нима олиб чиқишини маслаҳат қилишади. Шунда дадаси: – Атиргулингни олиб чиқақол, – дейди. – Ҳо...– дейди Одилжон, – ҳали мен Шоҳиста учун шунча овора бўлиб гулни ўстирган эканман-да. Керак эмас, – дейди. Шунда дадаси ва бувиси ибратомуз фикрлар айтади. Унинг ёлғиз ўзи учун иш қилишидан ҳатто хафа бўлишади. Шоҳистанинг гулни жуда яхши кўришини таъкидлашади. Одилжон шундагина рози бўлиб, қип-қизил атиргулини Шоҳистага совға қилади. Натижада ҳаммадан ширин мақтов, яхши боғбон шундай сахий бўлади, деган гапларни эшитиб, хурсанд бўлади. Ф.Мусажонов ҳикояларида шу тариқа, кичкинтойларнинг ранг-баранг олами билан бирга, улардаги эндигина куртак ота бошлаган нуқсонларнинг тузалиши тасвирланади. Бундай ҳикояларнинг ўрганилиши ўқувчиларда ахлоқий тарбия намунаси сифатида эътирофга сазовор. Ҳикоялардаги бадиий сўз моҳияти, уларда қўлланган ўхшатиш, синоним ва антонимлар, шунингдек, гулларни парвариш қилиш ҳамда унинг очилиши билан боғлиқ тасвирлар эса ўқувчининг бу борадаги маърифий сабоғини оширади. Қолаверса, ёзувчида кичкинтойлар руҳияти, улар оламидаги турфа рангларни тасвирлай билиши ҳикояларнинг жонлилигини, қизиқарлилигини таъминлаган. Ўз навбатида, бу кичик ёшдаги ўқувчиларнинг ҳикоялар

мазмунини тушуниши ва ундан ўзи учун керакли билимни олишига ёрдам беради. Адибнинг “Бўш келма, Алиқулов!”, “Бир қултум булоқ суви”, “Орзуга айб йўқ” қиссалари эса ўсмирлар китобхонлигидан кенг ўрин олган. Унда ўсмир ёшидаги қаҳрамонларнинг турли кечинмалари, катталар билан ва ўзаро муносабатлари гоҳ юмористик, гоҳ ҳазин ёхуд жиддий мушоҳадалар тарзида ифода этилади. Ф.Мусажонов асарлари рус, украин, қозоқ ва қорақалпоқ тилларига таржима қилинган. 1-слайд 2-слайд

3-слайд

Адабиётлар: 1. Жумабоев М. Ўзбек ва жаҳон болалар адабиёти. Мажмуа. – Т. “Ўқитувчи”, 1996 2. Ўзбек болалар адабиёти анталогияси. Икки жилдлик, 2-жилд, – Т.,“Ўқитувчи”, 2006 3. Назир Ҳ. Асарлар. 5 томлик. –Т.,“Ёш гвардия”, И т-1977; ИИ т-1978; ИИИ т1979; ИВ т-1980; ВИ т-1981. 4. Назир Ҳ. Тоҳир-Зуҳра қиссаси. –Т., “Ёш гвардия”, 1983 5. Назир Ҳ. Дадамни топиб беринглар. –Т., “Чўлпон”, 1991 6. Назир Ҳ. Оқ фотиҳа. –Т., “Чўлпон”, 1995 7. Назир Ҳ. Лочин қанотлари, –Т., “Ёш гвардия”, 1973 8. Фозилов Н. Шум боланинг набиралари. –Т., “Ёш гвардия”, 1985. 9. Фозилов Н. Устозлар даврасида. –Т., “Ёш гвардия”, 1988. 10. Фозилов Н. Саратон. –Т., “Шарқ”, 2006. 11. Фозилов Н.Топдиму йўқотмадим. –Т., “Шарқ”, 2010.

Похожие

Болалар адабиёти ривожланиш сари

Болалар адабиёти юксалишда

Рус болалар адабиёти

Истиқлол даври болалар адабиёти

Чет эл болалар адабиёти