Рус болалар адабиёти - Литература - Рефераты

Рус болалар адабиёти

Загружено в:

04.10.2022

Скачано:

0

Размер:

123 KB

Рус болалар адабиёти Режа: 1. А.С.Пушкин эртаклари аҳамияти. 2. Л.Толстой – болалар китобхонлигида. 3. К.Чуковский – болалар шоири ва адиби. 4. С.Маршак – болалар шоири

Таянч тушунчалар: семинария, қироллик, космик свилизатсия, новелла, сарчашма, архаик, антик, славян, византия, грек, монолог, диалог, алифбо- китоб, алифбо-ёзув, сентиментализм, лубочная, лубка, гравюра, тахтакач, масал, грамматика, миниатура, эртакона сужет, мозаика, бадиий сайқал, эртакшунос, германистика, натурморт, иллюстратсия, мифология. Александр Сергеевич Пушкин (1799-1837) таълим-тарбиясида Европа маданияти, франсуз Уйғониш даври адабиёти таъсири катта. У болалигидан франсуз ва рус тилларида эркин сўзлаша олган. Бўлажак шоир литсейдаги талабалик давридаёқ антик адабиётнинг мумтоз ҳамда Европа ёзувчиларининг асарларини севиб ўқиш билан бирга, рус классикларининг китобларини ҳам севиб мутолаа қилган. Қадимги рус адабиёти унга кам таниш бўлса-да, аммо унинг эстетик жиҳатдан шаклланишида халқ фолклори энг катта таъсир кўрсатган. Пушкин даврида, ҳатто дворянлар оилаларида ҳам, эртаклар айтиш урф бўлган. Шоир болалигида эртакларни ўз энагаси Арина Родионовна Матвеевадан, бувиси Мария Алексеевна Ганнибалдан, уй хизматчиси Никита Казловдан ҳамда Москва яқинидаги Захарова қишлоғининг деҳқонларидан эшитганлигини кўп таъкидлайди. У Украинада жанубда, Нижегород шаҳридаги Болдинода, Жанубий Урал ва Оренбург томонларда бўлиб эртаклар, мақоллар, маталлар, қўшиқлар эшитган ва ёзиб олган. Пушкин ижодида болалар мавзуси кам учрайди. Фақатгина унча катта бўлмаган “Гўдакка” (1824), “Гўдакка эпитафия” (1828) (эпитафия – қабр тоши устидаги битик) шеърлари бевосита бағишловдир. Аммо унинг кўпгина лирик шеърлари, достон ва адабий эртаклари болалар китобхонлигида машҳур. Шу сабабли Твардовский ҳақли равишда, у бизнинг ҳаётимизга болалигимизнинг илк даврларидан бошлаб кириб келади ва умримизнинг охиригча бизни ҳеч қачон тарк этмайди, деган эди. Муҳими, Пушкин янги рус адабиётини реалистик ва халқона тамойиллар билан бойитди. У “Руслан ва Людмила” достонини ёзишни ўн етти ёшида бошлаб, йигирма ёшида

тугатади. Шоирнинг ана шу илк ижод намунасидаёқ эртак ажойиботлари олами мавжуд. Бу бир неча юз йиллардан буён ўқувчиларни доимо ўзига ром этиб келаётир. “Руслан ва Людмила” достонининг машҳур муқаддимаси китобнинг иккинчи нашри (1828-йилда) билан пайдо бўлди ва у мустақил асар деб талқин қилинади. Муқаддиманинг асосий қаҳрамони қўшиқчи ҳамда эртакчи бўлган “Билимдон Мушук” (“Кот учёний”). Муаллифнинг эртакона сужет мозаикасини олдиндан бериши бежиз эмас, бунда қўшиқлар ҳамда эртаклар қандай дунёга келиши, инсон томонидан ўйлаб, тўқиб бўлмайдиган ғайритабиий халқ ғоялари сирли ришталар билан боғлангани англашилади. Шу сабабли шоир ўша сирли манзил (Яшил эман дарахти ўсаётган Денгиз бўйи)да эртаклар эшитганини, шу жумладан “Руслан ва Людмила” эртагини ҳам тинглаганини муқаддимада таъкидлайди. Ажойиботларнинг тасвири гўзал сув париси ва сув алвастиси, ёвуз кучлар (демонологиядан), яъни халқ ишонадиган қаҳрамонлар талқинидан бошланади. Кейин мисли кўрилмаган олам тасвирланадики, буни тўқима ё ҳақиқийлиги англаш қийин. “Кўз кўриб, қулоқ эшитмаган йўлакчаларда мисли кўрилмаган ҳайвонларнинг оёқ излари...” Ва шу заҳотиёқ, нотаниш манзарани ҳақиқий рус эртаги сужети эгаллайди: “У ерда, эшиксиз, деразасиз товуқ оёқли кулбача...” халқ ижодида ўтлоқ ва ўрмон орасидаги чегара маъносини англатувчи, яъни икки қироллик орасидаги чегара – қаҳрамон оиласи яшайдиган одамлар қироллиги ҳамда ёвузлик ҳукмронлик қиладиган “бошқа” Ўлмас Кашчей истиқомат қиладиган персонажлар тасвири. “У ерда ўрмон ва мўъжизалар тўла майдонча...” - шоир сирли табиат билан сеҳрли ғояларнинг боғлиқлигини кўрсатмоқчи бўлади, сўнгра эса денгиздан ажойиботларни пайдо бўлишини “кўрсатади”: “У ёқда тонгдан тўлқинлар хабар берар, Ва ўттиз учта паҳлавон ўзларининг денгиз боболари билан бирин-кетин сувдан чиқиб, кимсасиз ва қумлоқ соҳилда саф тортиб турар”... Ўқувчи энди ҳақиқатдан шаҳзодани ҳам, мафтункор шоҳни ҳам, паҳлавон билан учиб юрган жодугарни ҳам, ёвуз бўри билан маликани ҳам кўришга тайёр. Ва ниҳоят, халқнинг оддий тахайюлидан пайдо бўлган

энг буюк қаҳрамонлар – Ялмоғиз кампир (Баба Яга) ҳамда ўлмас подшоҳ Кашчей (Цар Кашей) пайдо бўлишади. “У ерда рус руҳияти.... У ерда Рус уфуриб турибди!” - шу тариқа, шоир томонидан олиб чиқилган рус халқ эртагига олий баҳо берилади. “Мен ҳам у ерда бўлдим, бол ҳам татидим...”Шоир халқ фолклори хотимасини сўзма-сўз баён қилиб, ўзининг ижодининг сарчашмаси халқ шеъриятидан олинганлигини барчага аён қилади. Шу тариқа, Пушкин эртакларни юқори адабий жанрлар билан бир қаторга қўяди. Шоир нигоҳида уларнинг ҳар бири бутун бирдостон. Бинобарин, болалар китобхонлиги доирасига кирувчи “Поп ва унинг хизматкори Балда ҳақида эртак” (1831), “Шоҳ Салтан, унинг шавкатли ва паҳлавон баҳодир ўғли княз Гвидон”, “Оққуш малика ҳақида эртак”, “Балиқчи ва балиқ ҳақида эртак” (1831) каби ўнлаб эртаклар шоир ижодининг энг гуллаб яшнаган, машҳур асарлари яратилган вақтда ёзилган. Буларнинг барчаси Пушкиннинг халқ оғзаки ижодига юксак муносабатини кўрсатади. Шуниси эътиборлики, Пушкиннинг кўпгина эртаклари жаҳон халқ эртаклари сужети асосида ёзилган. Жумладан, унинг “Балиқчи ва балиқ ҳақида эртак”и немис эртакшунослари ака-ука Гриммларнинг “Балиқчи ва унинг хотини” эртаги сужетига монанд. Якоб ва Вилгелм Гриммлар эртаги 1815-йилда нашр қилинган “Болалар ва оилавий эртаклар” тўпламида чоп этилган. Гриммларнинг эртаги В.А.Жуковский томонидан 1826-йилда рус тилига таржима қилинган ва “Детский собеседник” журналида чоп этилган. Айтиш мумкинки, Пушкин ижодида уларнинг алоҳида таъсири бўлгàн. Натижада, бир хил сужет асосида ёзилган эртакларларнинг ўзига хос муштарак ва фарқли хусусиятларини кузатиш мумкин. Ака-ука Гриммлар эртагининг Г.Петникова томонидан рус тилига қилинган таржимаси насрий баёнга эга ва унда балиқчи чол камбала-балиқларнинг шаҳзодасини тутади; ундан аввал янги уй, қаср сўрайди. Сўнгра кампир малика, император, рим папаси бўлишни орзу қилади. Барча тилаклари амалга ошган кампир энди қуёш ва ойнинг чиқиши-ю ботишини ўзи белгиламоқчи, худо даражасига кўтарилишни истаганда, эски уйига қайтиб қолади. Пушкин эса эртакни

халқона услуб, қофиясиз шеър шаклида ёзади. Бу вазн эртак ҳикоясига мусиқийлик бахш этган. Вазнга мос тарзда унда маънавий-фалсафий мазмун ҳам мавжуд. Чол олтин балиқдан аввал янги тоғора, сўнгра уй, кейин қаср сўрайди. Маликага айланган кампири денгиз ҳукмрони бўлишни хоҳлаб, чолни ҳайдаганда эски уйча ва тешик тоғора қайтиб олдида пайдо бўлади. Демак, Гриммлар эртагида битта истак зиёд бўлишдан ташқари, сиёсий ҳаёт ва давлат бошқарувига дахлдор шартлар қўйилган. Чол ҳам ўз кампирининг ҳар бир хоҳишига қарши бориб, уни инсофга чақиришга ҳаракат қилади, балиқни бошқа безовта қилмасликни сўраб, ялиниб-ёлворади. Шунга ўхшаш, чол-кампир муносабатида мулойимлик, ҳар бир орзу рўёбга чиққач, кампирнинг чолга нисбатан меҳри ийиб, “Кўряпсанми, қандай яхши?”, “Ҳа, нима ахир, бу ажойиб-ку?”, – деган иқрорлари кўзга ташланади. Яъни, эртак қаҳр-ғазабдан холироқ ва халқнинг шунчаки хаёлпарастлик туйғусига монанд. Кампир бой-бадавлат, ҳатто, “император” ва “Рим папаси” бўлганда ҳам ўз чолига муносабати ўзгармаган. У билан одатдагидек муомала қилади, яшайди... Пушкин эртаги вариантида эса реал ҳаёт манзаралари устувор. Кампир ҳар сафар чолни “Еҳ, сен аҳмоқ, содда чол, қани, жўна денгизга!”, – деб сўкади. Ва ҳар гал орзуси рўёбга чиққач, тағин-да дарғазаб бўлиб, чолни ҳақоратлайди ҳамда унга хизматкоридек муносабат кўрсатиб, ҳайдаб солади. Чол ҳам “лаънати кампир”га қандай чора кўришни билмайди. Аслида у олтин балиқчани ҳеч таъмасиз қўйиб юборган эди (“Тангри ёринг бўлсин, балиқча”). Шу сабабли балиқ ҳам чолга ҳар гал миннатдорлик ёрдамини адо этади: “Қайғурмагил, тангри ёр бўлсин!”. Кампир эса олтин балиқчага ўзининг ушалмас орзуларини рўёбга чиқариш воситаси сифатида қарайди. У дастлаб ўзини зарур нарсаларнигина истаётгандек тутади, кейин эса кўпроқ ва яна мўлроқ нарсалар хоҳлайди. Зеро, кампирга ҳокимятнинг ташқи кўриниши кифоя қилади, у зодагонлик ва қироллик хизматининг ички мазмун-моҳиятини тушунмайди ва истамайди ҳам. Бу оддий халқ наздидаги “ҳокимият аҳлининг бой, фаровон ҳаёт кечириши”га оид содда

фикрлашининг ифодасидир. Эртакнинг асосий ғояларидан бири – “буюк” вазифаларни бажаришни даъво қилишдан кўра, ҳар ким ўз кучи этадиган ишни (масалан, кампир ипини йигириши, чол тўрида балиқ овлаши) бажариши яхшироқ эканлигидир. Денгиз Пушкин учун доимо эркин одатлар, яъни ўзига хос олам, ҳар хил чегаралардан холи ўзгача дунё сифатида қараб келингани эътиборга олинса, эртакда инсониятнинг бойлик ва мансаб чўққилари сари интилиш кучи ёки уни ўзига мафтун қилиб, домига тортаётган орзу-истаклар кўпроқ ерга хослиги англашилади. Инсоннинг очкўзлиги ва аҳмоқлиги туфайли табиатдаги мутаносиблик бузилишини шоир теран ҳис қилади. Шу сабабли, эртак охирида барча нарсаларнинг тартиби ўз ўрнини топади: чол ўз кампирини ўша ертўла ва тешик тоғора олдида кўради. Муаммо ечими – ақлсизликнинг мағлуб бўлиши. Бу жиҳатлар ҳар иккала эртак варианти учун дахлдор бўлса-да, Пушкин ўз эртагида кескинликни оширади. Бунда кампир шафқатсиз, қаҳрли ва худбин тасвирланган. Чолнинг ғазаби, киноя ва пичинглари ҳам шунга яраша дағал. Демак, бир хил сужетга эга эртакларнинг талқинида ҳар бир халқнинг қарашлари, ижтимоий турмуш тарзи, воқеликка муносабати турлича акс этади. Айтиш мумкинки, А. С. Пушкин эртагида ижодий ғоя, бадиий сайқал ва реал давр воқелиги ёрқинроқ кўринади. Ва бу шоир асарларининг сарчашмаси халқ ижодиёти эканидан далолат бериш билан бирга, унга ижодий ёндашганлигини эътироф этади. Зеро, унинг ёш ёзувчиларга кўпроқ эртаклар ўқишни маслаҳат бериши бежиз эмас. Толстой Лев Николаевич (1828-1910) рус ёзувчиси. Россиядаги қадимий дворянлар сулоласидан, Қозон университетининг араб-турк ва ҳуқуқшунослик факултетларида ўқиган. 1851-53-йилларда Кавказда бўлиб, жангларда иштирок этган. 1855-йилда Петербургга бориб, Н.А.Некрасовнннг “Современник” (“Замондош”) журнали ва журнал атрофидаги ёзувчилар (И.С.Тургенев, И.А.Гончаров, Н.Г.Черношевский ва б.) билан ҳамкорлик қилган. Болалик кезларида рус ва араб халқ эртаклари, А.С.Пушкин шеърлари, шунингдек, Юсуф ҳақидаги Инжил ривояти таъсирида шеърлар

ёзган. Биринчи йирик асари – “Инсон камолотининг тўрт даври" автобиографик асари (“Болалик”, 1852; “Ўсмирлик”, 1852-54; “Ёшлик”, 1855- 57; “Йигитлик”, ёзилмай қолган). Уруш лавҳалари ва аскарларнинг маиший турмуши Толстойнинг “Севастопол ҳикоялари” (1855) тўпламига кирган ҳикоя ва очеркларида ўз ифодасини топган. 50-йиллар Толстой руҳий ҳаёт лавҳалари ва маиший турмуш тафсилларини тарихий воқеаларнинг кенг манзараси, ҳаётнинг ахлоқийфалсафий асослари тасвири билан уйғунлаштиришга ҳаракат қилади. Рус ва жаҳон адабиёти хазинасидан мустаҳкам ўрин олган “Уруш ва тинчлик” (1863-69) эпопеяси Толстойнинг 60-йилларда ижодий камолотга эришганидан шаҳодат беради. Айрим адабиётшунослар гарчанд бу асарни Толстойнинг ўз даври муаммоларидан қочиши, деб баҳолаган бўлсаларда, ёзувчи “Уруш ва тинчлик” романи билан ўз даврида рўй берган ва ўзи шахсан гувоҳ бўлган воқеаларга фаол муносабат билдирган. Энг муҳими, у Наполеоннинг 1805-07 ва 1812-14 йиллардаги ҳарбий юришлари мавзуига мурожаат этиб, кўплаб қаҳрамонлар иштирок этган эпик воқеалар билан бирга қаҳрамонларнинг руҳий тасвирлари илк бор катта маҳорат билан уйғунлашган тарихий роман жанрини яратди. Ҳолбуки, 19-аср ўрталарида эпик асарлар даври ўтди, деган фикрлар кенг тарқалган, 60-йилларда рус жамиятида куч ола бошлаган синфий зиддият ва курашлар эса “Уруш ва тинчлик”дек эпопеянинг майдонга келиши учун унумли замин бўла олмас эди. 1812-йилда Россиянинг Наполеон қўшинлари томонидан босиб олиниши мумкинлиги бир-бири билан келиша олмаган турли табақа ва синфларни душманга қарши кураш шиори остида бирлаштирдики, Толстойнинг рус халқи онгидаги ана шу уйғонишга мурожаат этиши “Уруш ва тинчлик” романининг юзага келиши учун ҳаётбахш замин вазифасини ўтади. Толстойнинг 70-йиллар ижодида “Анна Каренина” романи алоҳида мавқега эга. “Уруш ва тинчлик”дан бу романни ёзгунига қадар бўлган даврда Толстойнинг рус жамиятидаги ижтимоий тенглик ва адолат тўғрисидаги орзу умидлари рўёбга чиқмади. 60-йиллардаги ислоҳот ёзувчи кутган натижани

бермади. Мазкур романда Толстойнинг жамият ҳаётида кечаётган нохуш жараёнлар ҳақидаги изтиробли ўйлари акс этди. Романда Каренинлар, Облонскийлар ва Левинлардан иборат 3 оиланинг бир-бири билан чатишган, аммо мустақил сужет чизиғига эга бўлган тарихи тасвир этилган. Толстой аксар рус ёзувчиларидек, насроний динига катта эътиқод қўйган, ҳаётда рўй бераётган воқеаларга ва кишиларнинг хатти-ҳаракатларига ҳам шу дин нуқтайи назаридан ёндашган. Унинг диний қарашлари жамият ва шу жамиятда яшовчи кишиларга, бинобарин, у ёки бу қаҳрамонига бўлган муносабатига, шак-шубҳасиз, таъсир ўтказган. Толстойнинг оила масаласига, чунончи, Каренинлар оиласида содир бўлаётган воқеаларга ёндашувида ҳам диний қарашлари сезилади.У жамият аъзоларида қандай чиркин хислатлар мавжуд бўлмасин, кишилар диний қонун-қоидалар доирасида ҳаракат қилишлари лозим, акс ҳолда жамият ҳалокат сари боради, деган фикрдан келиб чиқиб, қаҳрамонлар образини яратади. 70-йилларда руҳий изтироб иқлимида яшаган Толстой ўз ҳаёт йўлини қайта назардан ўтказди ва шу жараёнда ижтимоий келиб чиқиши, тарбияси ва ҳаёт йўли билан боғлиқ жамият қатламининг маънавий асослари ёлғонга асосланган, деган хулосага келди. Унинг бундай қарашлари “Иқрорнома” (1880) ва “Эътиқодим нимада?” (1884) асарларида ўз ифодасини топди. Лев Толстойнинг болалар учун ёзган асарлари, аввало, “Алифбе” (“Азбука”), “Янги алифбе” (“Новая Азбука”) ва 4 китобдан иборат “Русча ўқиш китоблари” (“Русские книги для чтения”)га жамланган бўлиб, кейинчалик турли номлар билан алоҳида китобчалар тарзида ҳам чоп этилган. Лев Толстой ушбу асарларини ёзиб тугатганидан кейин А.А.Толстойга ёзган бир мактубида ўзгача қониқиш билан “Энди оёғимни бемалол узатиб, дунёдан ўтсам ҳам бўлаверади. Чунки камида уч авлод рус ёш китобхонлари менинг ушбу асарларимни ўқиб, ҳаёт дарсини оладилар” дейди. Бу эътироф Лев Толстойдек машҳур ёзувчининг болалар учун ёзган кичик асарларига берган самимий баҳосидир. Дарҳақиқат, салкам юз эллик йил мобайнида Лев Толстойнинг бу асарларини нафақат ёш рус

китобхонлари, балки жаҳон халқлари, жумладан, ўзбек ёш китобхонлари ҳам ўқиб, маънавий камолотнинг илк сабоғини олаётганлиги айни ҳақиқатдир. Лев Толстойнинг болалар учун ёзган қатор ҳикоялари илк бора ХХ аср бошларида Саидрасул Азизий (“Устоди аввал”, 1902), Мунавварқори Абдурашидхонов (“Адиби соний”, 1903), Алиасқар Калинин (“Муаллими соний”, 1903), Абдулла Авлоний (“Биринчи муаллим”, 1909; “Иккинчи муаллим”, 1912, “Мактаб гулистони”, 1916), Серикбой Оқаев (“Хрестоматия, яъни терма китоб”, 1912) сингари жадид маърифатпарварларининг дарсликларида таржима қилиниб, чоп этилган ҳамда усули савтия (“жадидия”) мактабларида ўқитилган. ХХ аср мобайнида Лев Толстойнинг болалар учун ёзган кўплаб кичик асарлари ўзбек тилига таржима қилиниб, “Алифбе” ҳамда “Ўқиш китоблари”га киритилган, шунингдек, “Уч айиқ”, “Данак”, “Акула”, “Сакраш” сингари китобчалар тарзида чоп этилган. Корней Чуковский (1882-1969) ХХ аср болалар адабиётининг асосчиларидан бири, 2 ёшдан 5 ёшгача бўлган болалар психологияси тадқиқотчиси. Бундан ташқари у ажойиб адабий танқидчи, таржимон, адабиётшунос олим ҳам бўлган. “Мен болаларни ўрганишга аҳд қилдим… Бир вақтлар халққа қайтганларидек мен ҳам “болаликка қайтишга” қарор қилиб, катталар жамияти билан муносабатимни деярли уздим ва уч ёшли болалар билангина мулоқотга киришдим”, – деб ёзган эди Чуковский ўзининг кундаликларида. Рус болалар адабиётининг улкан даҳоларидан бири Корней Чуковский йирик ёзувчи, шоир, таниқли олим, моҳир таржимон сифатида танилган сўз устаси эди. У ўз асарларида болаларга хос ажойиб хислатларни – раҳмдиллик ва инсонийлик, дўстлик ва биродарлик, ёвузликка нисбатан шафқатсизлик, ватанпарварлик каби фазилатларни тарғиб этади. К.Чуковский болалар учун асарлар яратиш, ижод қилишни ўзи учун катта бахт деб билади. Чуковскийнинг дастлабки “Санъат нима?” мақоласи 1901-йилда “Одиссейкие новости” газетасида босилиб чиққан. 1903-йилда у газета мухбири сифатида Англияга боради. Лондонда хизмат қила бошлайди. Лекин

бу ердаги фаолияти узоқ давом этмайди. Газета унга маош тўламай қўяди. У Британия музейига ишга кириб, тирикчилик ўтказишга мажбур бўлади. 1905-йилда К.Чуковский Одессага қайтиб келади ва бу ерда “Сигнал” деган журнал чиқара бошлайди. Журнал саҳифаларида чор ҳукумати сиёсатига қарши материаллар босилганлиги учун уни суд қилишади. Кейинги йилларда у болалар адабиёти билан машғул бўлади, болалар адабиёти тўгрисидаги кўплаб мақолалар ёзади, 1907-йилда “Болалар тили” асари майдонга келади. Адиб танқидчи сифатида ўша даврда машҳур бўлган баъзи ёзувчиларнинг сохта истеъдодларини танқид остига ола туриб: “қайси бир бола шу нарсани тушуниши мумкин, бу ерда заррача ҳам қалб, руҳият ифодаси кўзга ташланмайди, фақатгина винтчалар, пружинкачалар, ғилдиракчалар…” деб ёзади Чарская ҳақида. Муаллифнинг 1911-йилда “Оналарга болалар журналлари ҳақида” деб номланган китоби нашрдан чиқади. Унда “Задушевная слово” журналини қаттиқ танқид остига олиб, уни болаларнинг ёш хусусиятларини билмасдан туриб, кичик китобхонларга муҳрланган даҳшатларни, ўзини йўқотишларни, беҳушликларни, васваса, ёмонликлар билан боғлиқ бўлган “қаҳрамонлик”ларни тарғиб қилишни фош этади. Танқидчи “Задушевная слово” журналига“ Юная Россия”, “Родник”, “Семя и школа”, “Юный читател” журналларини қарама-қарши қўйиб, “Бу ерда бола билан оҳиста ва тетик сўзлаша туриб, уни севишади ва ҳурмат қилишади, алдашмайди ва унинг олдида товланишмайди, деб ёзади, аммо улар ҳам болани билишмайди ҳамда тушунишмайди”. Чуковскийнинг таъкидлашича, бола ўзининг дунёсини, ўзининг мантиқини, ўзининг астрономиясини яратади, агар ким у билан мулоқотга кирмоқчи бўлса, унинг оламига кириши ҳамда у ерда яшаши лозим. Болалар – ўзига хос девоналар, чунки аниқ ва мустаҳкам воқеа-ҳодисалар улар учун шўх қувноқ ва ўтувчан. Йўқ, болалар журналининг вазифаси умуман бунда эмас, яъни болаларни болалар ақлсизлигидан даволашда эмас, улар ўз вақтида бизнинг ёрдамимизсиз ҳам ўзларини даволаб олади, гап шундаки, бу ақлсизликнинг ичига кириб олишда. Бу антиқа, ҳайратланарли, гўзал, умуман

бошқа дунёга кириб яшашда ҳамда болалар билан уларнинг тилида, ўша бошқа олам тилида сўзлашишда, уларнинг қиёфаларини ўзида қабул қилишда ҳамда ўзига хос мантиқини тушунишда (чунки бу оламнинг мантиқи ўзгача)”. Кўпинча болалар поэзиясига шеърни тушунмайдиганлар, ёки болаларни тушунмайдиганлар, баъзида эса унисини ҳам, бунисини ҳам-на шеърни, на болаларни тушунмайдиганлар кириб келишади. Менга бу нарса жиноятдек туюлади. Катталар ёзувчиси истеъдодсиз бўлса, бўлиши мумкин, аммо лекин болалар ёзувчиси истеъдодли, маҳоратли бўлиши шарт. Чуковский болани имкон қадар тезроқ катта қилишга ва уни тезроқ жиддийлаштиришга ҳаракат қилган муаллифлардан нафратланарди. Шунинг учун ҳам жаҳон болалар адабиётида ҳалига қадар бирорта қувноқ болалар китоби йўқ. Бола билан болаларча кулиш нақадар муҳимлигини у қайта-қайта таъкидлайди. Чуковский болаларни фақатгина бемаъни нарсалар билан тарбиялаш керак деган фикрдан йироқ бўлиб, “шу бемаъни нарсалар олиб ташланган болалар адабиёти, 3 ва 4 ёшли болаларнинг сермаҳсул инстинклари талабларига жавоб бера олмайди ва улар фойдалироқ бўлган ақлий озуқадан маҳрум қилади”, – деган фикрни илгари суради. Болаларга болалар китоблари орқали уларнинг ёш хусусиятларига тўғри келмайдиган ёки уларга тушунарсиз бўлган нарсаларни сингдириш – бу уларнинг китобхонликка бўлган хохиш- истакларини умуман йўқ қилиб юборади.Бу танқидчининг фикрича, эмизикли болани она сути ўрнида мажбурлаб бифштекс билан боқишга ўхшайди. Чуковский ҳар қандай бола улкан ижодий имкониятларга, ҳатто даҳоликка эга бўлиши мумкин. Бола она тили дарёсида буюк заҳматкаш кабидир. Чунки у грамматик шакллар тартиботида ҳеч нарса бўлмагандек мўлжал олади, луғатни зеҳн билан ўзлаштиради, мустақил ўқишни ўрганади, деган фикрни исботлаб беради. Катталарга эса айниқса болалар ёзувчилари ва педагогларига болага эргашиш эмас, балки бола бўлиш кераклигини уқтиради.

Адибнинг “Иккидан бешгача” китобининг “Болалар нашрларига насиҳатлар” боби ана шундай мулоҳазаларга бой. Аслида бу китобни Чуковский олтмиш йилдан ортиқ вақт мобайнида ёзган. Унинг яратилиши болалар нутқи ҳақидаги суҳбатдан бошланиб, вақт ўтган сайин китоб боланинг ўзи ҳақидаги, унинг руҳияти, атроф оламни ўзлаштириши билан боғлиқ бўлган жараёнлар, унинг ижодий қобилиятлари ҳақидаги фундаментал асарга айланди. Китобнинг “Болалар шоирларига ўгитлар” боби шуниси билан диққатга сазоворки, унда Чуковскийнинг болалар адабиёти борасидаги шахсий тажрибаси, унинг ҳамкасблари Маршак, Михалков, Барто, Хармс, Введенский каби бошқа кўплаб шоирларнинг умумлашма қарашларини ўзида мужассамлантирган. Бундан К. Чуковский шундай хулосага келади: халқ поезияси ва болаларнинг сўз ижодкорлиги битта қонуният асосида яратилади. Болалар ёзувчиси халқдан ўрганиши керак, чунки халқ кўп асрлар мобайнида идеал бадиий услубларни ҳамда болага тўғри педагогик ёндашиш маҳоратини ўз қўшиқ ва эртакларида мукаммал ишлаб чиққан. Болалар шоирларининг иккинчи ўқитувчиси – боланинг ўзи. Улар ўз шеърлари билан болага мурожаат қилишдан аввал уларнинг дидини ва эҳтиёжларини ўрганиб чиқиш, унга тўғри психологик таъсир кўрсатиш малакасини эгаллаши зарур. Чуковский шоир асари матнининг ҳар бир бандида рассом учун материал бўлишга катта аҳамият берган. Тасвирий образ ҳамда оҳанг бирикиб бир бутунни ташкил қилиши, ҳар икки мисрадан битта расм пайдо бўлиши керак. Бундай сифатга эга бўлган шеърларни Чуковский “графикали” шеър деб таъриф берган болалар шоирларига биринчи ўгит сифатида уқтирган. Иккинчи ўгит эса образларнинг зудлик билан алмашиниши. Болаларнинг кўриш қобилияти нарсаларнинг сифатини эмас, балки уларнинг ҳаракатини қабул қилади, шунинг учун шеър серҳаракат ҳамда турли-туман персонажларга бой бўлиши керак.

Учинчи ўгит: бу сўз тасвирининг лириклигига дахлдор. Қўшиқ ва рақс ҳам шеър учун зарурдир. Болалар ўзларини ширин оҳанглар билан овутишади, шеърлар билан худди мусиқадек сармаст бўлишади. Бешинчи ўгит: поетик нутқнинг юқори даражада мусиқийлиги. Олтинчи ўгитга кўра болалар учун ёзилган шеърларнинг қофияси бирбири билан жуда яқин масофада қўйилиши керак. Еттинчи ўгитда қофиядош сўзлар шеърнинг асосий маъносини англатувчи бўлиши шарт. Чунки айнан шу сўзлар боланинг диққат эътиборини ўзига жиддий жалб этади. “Болалар шеърларининг ҳар бир сатри ўзининг шахсий ҳаёти билан яшаши керак”, – деб таъкидланади саккизинчи ўгитда. Чуковскийнинг ўгитлари қотиб қолган догмалар эмас, бу ҳақда муаллифнинг ўзи ҳам эслатиб ўтади. Табиийки, болалар ёзувчилари учун энг асосий ўгит-бахтиёрлик, шодлик ҳолати. Чуковскийнинг эртаклари ва шеърлари бутун бир комик эпосни ташкил этиб, кўпинча “крокодилиада” (муаллифнинг севимли қаҳрамонларининг номи билан) деб аталади. Бу асарлар доимий қаҳрамонлари, бир-бирини тўлдирувчи сужетлари, умумий географияси билан бир-бирига ҳамоҳангдир. Чуковский эртаклар оламининг яратилиши 1915-йилдан “Крокодил” поемасининг илк бандлари ёзилиши билан бошланади. У 1917-йилда жуда кўп расмлар билан бирга “Нива” болалар журналида “Ваня ва Тимсоҳ” номи билан чоп этилган. Бу янги нашр болалар поезиясида катта шов-шувга сабаб бўлган эди. Й.Тинянов бу ҳақда кейинроқ шундай деб ёзган эди: “Шиддатли шеърлар, ўлчамларнинг тез алмашиниши, жўшқин қўшиқ, қофия, янги оҳанглар-қуйидагиларни ўз ичига олган, худди адабиётда янгилик яратилганда содир бўладиган шов-шув кўтаришиб, қизиқиш уйғотиб, ҳайратда қолдириб Корней Чуковскийнинг “Крокодил”и пайдо бўлган эди. Нимжон оёқларида зўрға қалтираб турган гулларнинг ҳаракатсиз фантастикаси бирдан шовқин-суронли ажойиб ҳайвонлар билан алмашиниши ҳамда қаҳрамонлар ва муаллифнинг ҳайратини қўзғатувчи жонли, реал саргузаштларнинг пайдо бўлиши барчага бирдек таассурот қолдирган эди.

Йўлларни, улардаги ҳаракатларни, ҳар хил характерларни, саргузаштларни тасвирлаш учун китоблар очилди. Болалар адабиёти поезияси кино санъатига, кинокомедияга яқин бўлиб қолди” (“Корней Чуковский” очеркидан). “Крокодил”даги бошқа эртакларда одатий ҳолга айланган яхшилик ва ёмонлик кескин ажратилмайди. Шунингдек, ёқимтой қаҳрамонларнинг хусусиятларига ҳаққоний баҳо беришни муаллиф кичик қаҳрамонларнинг ўзига ҳавола қилади. Чуковский дастлаб А.М.Горкий ҳикоя қилиб берган сужет асосида бугунги кунда ўз ахамиятини йўқотмаган бадиий бақувват “Тимсоҳ” эртагини ёзди. 1918-йилда эса “Арча” номли тўплами босилиб чиқди. Ўша йили “Жаҳон адабиёти” нашриётига ишга кирди. 1919-йилда Н.А.Некрасов асарларининг тўла тўпламини нашр эттирди. Шу йилларда унинг машҳур “Мойдодир”, “Суваракхон” эртаклари, “Кичик болалар” китоби босилиб чиқди. “Пашша-хархаша”, “Бармалей”, “Телефон”, “Фёдор ўтказган алам”, “Ўғирланган қуёш”, “Доктор Войжоним” асарлари Корней Чуковскийнинг номини оламга ёйди, китобхонлар ҳурматини қозонди. Корней Чуковскийнинг эртак-поемаларида эзгуликнинг ёвузлик устидан ғалабаси, бахт, ёрқин ҳаёт сари кескин кураш бўртиб туради. Масалан, шоирнинг “Мойдодыр” асарида болаларнинг одобли, озода, ҳар доим тўгри сўз бўлиши ва тозаликка риоя қилиш мавзуси илгари сурилган. Асар қаҳрамони қатор фазилатларга лойиқ. Лекин бир айби бор. Фақат кир-чир юради. Шунинг учун бир куни унга хизмат қилувчи барча нарсалар иш ташлайди, ундан юз ўгириб қочиб кетишади. Бола воқеага тушунмай, хафа бўлиб турганида жонига юз-қўл ювгич оро киради. Шоирнинг “Пашша-хархаша”, “Телефон”, “Ўғирланган қуёш”, “Филиса китоб ўқир”, “Кирпилар кулади” сингари асарлари ҳам болалар учун мароқлидир. “Доктор Войжоним” асари бир умр болаларга шодлик-қувонч

бағишлаб келмоқда. Войжонимнинг оқкўнгиллиги, меҳрибонлиги, жонкуярлиги, ҳайвонлар билан иноқ, дўстлиги ибратомуз чизиб берилган. Чуковскийнинг шеърлари эртакларига нисбатан камроқ. Унинг ҳар бир шеъри гўёки бир зумда мустақил сужетга айланиб, бутун бир эртак тусини оладиганга ўхшаб кетаверади. Масалан, “Ажойиб дарахт”ни Чуковский эртак деб ҳисоблаган, унга ўхшаш “Қувонч”ни эса шеър деб. Муаллиф ўз шеърларида халқ болалар поезиясига ҳамоҳанг бўлган қўшиқ, рақс, ўйинларни ишлатган. Унинг поезиясининг асосий мавзуси беғубор шўхлик, болаларга бахт-саодатдир. Чуковский шеърларининг лирик қаҳрамони қоидага кўра, шоирнинг ўзи, у катта одам, аммо у бир вақтнинг ўзида бола билан бирга бўла олади, унинг хурсандчилигига шерик бўлиб, у билан бирга кўра олади, эшита олади, орзу қила олади, ҳатто болаларча соддалик билан чалкашиб, адашиб кетади. Катталарнинг “мен”и ва болаларча “сен” орасида ҳеч қандай чегара йўқ, бола ўзини шоир руҳий дунёсида шунчалар эркин ҳис этадики, худди отаси бағрида ўтиргандек. Чуковский ўзининг шеърларида рус ва инглиз халқ болалар поезиясининг анъаналарини мужассамлаштиришга ҳаракат қилади. Масалан, “Бутерброд”, “Типратикан”, “Обжара” (“Еб тўймас”), “Она фил ўқимоқда”, “Чўчқалар” в.б. Таржималар ва ишланмалар Чуковскийнинг ижодида алоҳида йўналишни ташкил этади. Унинг томонидан валлий халқ эртаги “Улкан одамларни забт этувчи Джек” (1918), Э.Распенинг “Барон Мюнхаузеннинг саргузаштлари” (1935), Д.Дефонинг “Робинзон Крузо” асарини (1935) рус тилига ўгириб, қайта ишлаган. Унинг таржима асарларида ёш китобхонлар қадимги юнон мифологияси билан танишишади. “Жасур Персей” (1940) энг машҳур қайта ишланган асар, ўзининг сўз ифодалари, воқеа-ҳодисаларнинг аниқ баёни, эсда қоларли тасвирлари билан машҳур ҳамда ҳикоядаги барча нарсалар боланинг қабул қилиш қобилиятига бўйсундирилган. Ёзувчи насрда ижод қилар экан, бола талаффузи учун ҳар бир сўз осон, енгил бўлишига

аҳамият берган, катта, қийин сўзларни бўғинларга ажратиб берган. Масалан, “ко-раб-ле-кру-ше-ние” (ке-ма-нинг ҳа-ло-ка-ти), ёки, ил-лю-минат-сия каби. Шу тариқа у кичик китобхонларни ҳайвонлар тилига “ўргатади”. Чуковскийнинг болалар насридаги ижоди деярли тўла-тўкис саргузашт адабиётга мансуб. Ёзувчи хатарли саргузашт сужетларини узоқ экзотик мамлакатларга ўтказиб юборади. Африкага, Жанубий Америкага, “ёввойи” оролларга унинг учун ҳар қандай саргузаштнинг маъноси юксак мақсадга қаратилган, мард-жасур қаҳрамонлар яхшилик учун ҳеч нарсадан тап тортмай, ўзларини хавф-хатарга қўйиб курашга отланадилар. Чуковский “Бобил минораси” китобининг русча нашрига муҳаррирлик қилган. “Бобил минораси” – Инжилдаги афсонанинг қайта ишланган кўриниши. Бу афсоналар эртакларга яқинлаштирилган ҳамда ҳикояда қадимги умуминсоний донишмандлик қайд этилиб, унда диний-мистик руҳ олиб ташланган. К.Чуковский ўзининг ҳамда бошқаларнинг иш тажрибалари асосида бадиий таржиманинг назариясини яратади. Адибнинг “Юқори санъат” китоби 1919-1964-йиллар мобайнида яратилган. Самуил Яковлевич Маршак (1887-1964) ўзидан кейин жуда катта ҳамда серқирра ижодий мерос қолдирган. Унинг болалар ва катталар учун шеърлар, ўқиш ҳамда намойиш қилиш учун эртаклар, сатирик эпиграммалар, таржималар, танқидий ва мемуар насрий асарлари шу маънода эътирофли. Зеро, унинг ҳаётидаги асосий иши болалар адабиёти бўлганлигини таъкидлаб ўтиш жоиз. У аввало, рус болалар адабиётида кичкинтойлар учун катта шеърият яратиб берган моҳир санъаткор, таниқли таржимон, етук драматург, моҳир педагог ва билимдон муҳаррирдир. 1927-1937-йилларда болалар ёзувчиларини ўзига жалб этадиган марказлар – бу болалар фолклорининг тадқиқотчиси О.И.Капица томонидан ташкил этилган тўгарак, Детиздатнинг (“Болалар нашриёти”) Ленинграддаги нашриёти “Янги Робинзон”, “Чижь” ва “Ёжьж” (Типратикан) болалар журналларининг нашриёти эди. Бунда аста-секин ҳамфикрлар доираси пайдо

бўла бошлади. Болалар учун ёзилган асарлар муаллифлари, чунончи, Б.А.Лебедев, э.Л.Шварс, Т.Г.Гоббе, А.И.Любарская, Л.К.Чуковская кабиларни адабиётшунос И.А.Рахтанов “Маршак академияси” деб атаган эди. “Академия”да муҳаррирлик санъати сайқал топаётган, ёш муаллифлар билан ишлаш усуллари ишлаб чиқилаётган эди. Бинобарин, келажакда болалар адабиётининг мумтоз вакилларига айланган ёзувчи, шоирлар шулар даврасидан чиққан эди. Масалан, Л.Пантелеев, Д.Хармс, А.И.Введенский, Н.А.Заболотский ва бошқалар. Самуил Яковлевич Маршак 20-йилларда ўзининг шеър, эртак ва поемалари билан ёш китобхонларнинг севимли шоири сифатида танилди. “Қаерда овқатландинг, эй чумчуқ”, “Аҳмоқ сичқонча ҳақида эртак”, “Кеча ва бугун”, “Цирк” ва бошқа шу каби машҳур асарлари ўша йилларда майдонга келган эди. С.Я.Маршак рус болалар адабиётини ривожлантириш учун А.М.Горкий ҳамда В.В.Маяковскийлар билан елкама-елка туриб меҳнат қилди. 1939-йилда Маршакнинг “Петя нимадан қўрқар эди?”, “Кораблча” сингари машҳур шеърлари босилиб чиқди. Ватан уруши даврида шоир ижодининг асосий темасини уруш, босқинчиларга қарши кураш мавзуи ташкил этди. Айниқса, 1943-йилда яратилган “Ўн икки ой” номли эртакдрамаси тез орада миллионлаб ёш китобхонлар орасида машҳур бўлиб кетди. С.Я.Маршакнинг номини оламга ёйган, болалар шоири сифатида танитган шеърларидан бири “Аҳмоқ сичқонча ҳақида эртак”дир. Бу эртакда шоир болалар хаёти ва характерига мос бўлган қизиқарли сужет топа олган. Кимки ўзига ортиқча оро берса, оқибатини ўйламай кўр-кўрона иш тутса, ўзидан катталарнинг панд-насиҳатига амал қилмаса, ҳаётда кўп нарса ютқазади, ўз бахтини қўлдан бой беради, деган фикр эртакнинг асосий ғоявий мазмунини ташкил этади. С.Я.Маршак “Аҳмоқ сичқонча ҳақида эртак” асарида мажозий образлар орқали болалар ҳаётига оид муҳим масалаларни илгари суради. Шоир ношукур, фаросатсиз, меҳнатсиз кун кечирувчиларни аҳмоқ сичқонча образи мисолида фош қилади. С.Я.Маршак

“Ёнғин”, “Почта”, “Мусобақалар доскаси” асарлари билан ҳам рус болалар адабиёти тараққиётига катта ҳисса қўшди. Шоир ўзининг “Стол келган қаердан?” деган шеърида мактаб мебеллари ўз-ўзидан пайдо бўлиб қолмаганлигини, бунинг учун катталарнинг қанчадан- қанча вақтлари, меҳнатлари сарф этилганлигини тушунтириб берса, “Бир йил нима” асарида эса жуда қимматли вақтини беҳуда ўтказиб, мактабда яхши ўқимай, ўқитувчи-устозларнинг панд-насиҳатларига амал қилмай, ўз вақтида дарсларини тайёрламай, натижада синфдан-синфга ўта олмай хижолат бўлиб юрадиган қолоқларга қарата: Далаларда саранжом иш, Заводда ҳам план қойил, Мактабда йўқ, Қолоқлар ҳеч. Бил, бир синфда ўқиш – Бир йил! Маршак учун болалар адабиётида майда-чуйда йўқ эди. Ўқувчининг ёши қанча кичик бўлса, у бус-бутунлигича қабул қилаётган китобга бўлган талаби ҳам шунча жиддий, яъни унинг мазмунига, тилига, безакларига, ширифти ва форматига, номернинг сифатига… Маршак ишланмаган ёки қолип сўз ва фикрларни, шунингдек ўчирилган сўзларни умуман ҳазм қила олмасди. Унинг шиори: “Кичиклар учун катта адабиёт” деб жарангларди. Драматургия Маршак учун болалар адабиётига кириб келишида илк поғонани ўтаган. 1920-йилларнинг бошларида у Краснодарск болалар театри учун бир қатор эртак-песалар ёзди. Улар орасида “Мушук уйи”, “Ечки ҳақида эртак”, “Петрушка”, “Қайғу-ёмон бахт” кабилар кенг тарқалган. Кейинчалик Маршак бу эртакларни қайта ишлаб чиққан. Биринчи песалари фолклордан униб чиққан бўлиб, шўх, ҳаракатли ўйинларни эслатади. Уларнинг воқелиги атайин содда, аммо нозик дид ва юмор билан йўғрилган. Образлари ҳам оддий, айни пайтда жуда мослашувчан, мулойим. Персонажларнинг монологлари ҳамда репликаларида жуда кўп сўз ишлатилмайди, аммо улар жуда ифодали. Песаларнинг ўзига хослиги – епизодларнинг такрорлашишида, ҳаракат кетма-кетлигининг узлуксизлигида ва воқеа- ҳодисаларнинг ажойиб тарзда ривожланишидадир.

Маршак ўз ижодини бир актли кичик песалардан бошлаб, аста-секин кўп актли драматик асарларга, шу билан бир қаторда ўзининг томирлари билан халқ фолклоридан келиб чиққан етук асарлар сари боради. “Ўн икки ой”, “Ғам-қайғудан қўрққан бахтга эриша олмайди”, “Ақлли нарсалар” каби асарлари шулар жумласидандир. Унинг песалари мусиқа ва оҳангга, рақсларга, сўз ўйинлари билан тўла бўлган халқ театрига монанд. “Мушук уйи” – эртак-песасини катталар драматургиясидан олинган кундалик турмуш драмаси деса бўлади.

Адабиётлар: 1. Арзамасцева И.Н., Николаева С.А. Детская литература. М.:Академия, 2000. 2. Афзалов М. Ўзбек халқ эртаклари ҳақида. Т.:Фан, 1964. 3. Будур Н.В., Иванова Э.И., Николаева С.А., Чеснокова Т.А. Зарубежная детская литература. –Москва, “Академия”, 1998. 4. Баракаев Р. Абдулла Авлоний ва болалар адабиёти. Т.: Фан, 2004 5. Барноев С. Дадам ҳақида қўшиқ. Т.: Юлдузча, 1989. 6 . Барноев С. Кичкина Хўжа Насриддин. Т.: Ёзувчи, 1998. 7. Белинский В.Г., Чернишевский Н.Г., Добролюбов Н.А. О детской литературе. – М., Дет.лит. 1983 8. Жанни Родари. Рим эртаклари. –Т.:Радуга, 1989. 9. Чуковский К. От двух до пяти. Т.1,2. М.: Правда, 1990 10. Барищня – герцогиня. Сказки зарубежных писателей. –Т.:Ёш гвардия, 1988. 11. Свифт Ж. Гулливернинг саёҳатлари. Т., :Шарқ, 2006. 12. Зарубежная литературе для детей и юношества. – М., 1989. 13.Брандис Е. От Эзопа до Джанни Родари. – М.,1980 14. Детская литературе Австрии, Германии, Щвецарии. Учебная хрестоматия. – М.,1997

Похожие

Болалар адабиёти юксалишда

Истиқлол даври болалар адабиёти

Чет эл болалар адабиёти

Болалар адабиёти тараққиёт сари

Болалар адабиёти ривожланиш босқичида